Vlaamse miniaturen uit de Middeleeuwen te zien in Antwerpen
in morgen
'EILIGING
Koorboeken
Pétanque
Bezoeker
Crypte
Grote Gids
DONDERDAG 24 APRIL 1997
i :v*%Tigé 1 V
De geboorte van Christus. Volbladminiatuur uit het Breviarium Mayer van den
Bergh, Gent-Brugge, ca. 1510.
De heilige Catharina. Detail van een verlucht folio uit het Breviarium Mayer David en Goliath. Volbladminiatuur uit het Boek der Psalmen roro'S kmsk avtwerkn
van den Bergh, Gent-Bruggeca. 1510.
centimeter
wijze van aanvullende tentoonstelling
tot 22 juni ook nog enkele miniaturen
int het breviarium te zien.
De tentoonstelling in het Museum voor
Schone Kunsten wordt aangevuld met
getijdenboeken voor vorsten en prela
ten, koorboeken, als dat van Filips de
Schone en Johanna van Castilië, missa
len uit cisterciënzerabdijen en zoge
naamde eedboeken, waarin de vorst
zweert dat hij de privilegies van de stad
eerbiedigt of boeken waarin de leden
van rederijkerskamers trouw zweren
aan hun doelstellingen. Tot slot is er
een afdeling van getijden- en gebeden
boeken met miniaturen die gemaakt
zijn voor rijke burgers.
Maar nergens heb ik de afbeelding van
'IJdelheid' aangetroffen. Zo blijkt dat
een echte deskundige als professor
Smeyers toch een streepje voor heeft.
Hij heeft toegang tot verluchte hand
schriften die het grote publiek onthou
den worden.
Overigens heeft professor Smeyers met
zijn geleerde kompaan Jan Van der
Stock de tentoonstelling, die vorig jaar
al in de Hermitage in St. Petersburg en
in het Palazzo Bardini in Florence te
zien was, samengesteld. Ze maakten
ook samen de subliem en rijkelijk geïl
lustreerde catalogus. 'IJdelheid' staat
daar niet in. Maar als troost mag gel
den, dat heel veel van de 'vrome' tafere
len die te zien zijn op deze tentoonstel
ling in schoonheid niet voor haar on
derdoen.
langrijke heiligen die hun naamdag in
de maand mei hebben.
Aan de onderkant van het blad zien we
in fraaie, heldere kleuren een gezicht
op een stad. Op de stadsgracht, links,
vaart een bootje. Twee mannen, een
staand op de voorplecht en een zittend
achterin, bedienen de riemen. In het
midden, onder een baldakijn zitten te
midden van meitakken een edelvrouwe
en een jongeman. Tegenover dit tweetal
een man die op de schalmei speelt. Drie
figuurtjes bezien de idylle vanaf de ka
de. In het midden ruiters op de brug bij
de stadspoort. Ze keren terug van de
jacht. Een van hen houdt een valk hoog
in de rechterhand. Een hond sluit de
stoet. Rechts in de bosschage wandelt
een verliefd paartje.
Deze tafereeltjes omringen de met rode
en zwarte inkt geschreven tekst, die op
zich weer verlucht is met een aantal
initialen. Elk kalenderblad vertelt op
deze wijze een verhaal. Op het juli-blad
zien we jongens pétanque spelen, ter
wijl op het land het gras gemaaid wordt
en het hooi op de wagens wordt getast.
In de linkermarge weer de medaillons
met religieuze taferelen. Dit keer met
van boven naar beneden beeldjes van
de Visitatie, Maria Magdalena, de heili
ge Jacobus (de Meerdere, de apostel die
in Santiago de Compostella vereerd
wordt en wiens feest op 25 juli valt.
Aan hem is verderop nog een eigen blad
gewijd), Sint Anna-te-drieën en de hei
lige Martha.
Verderop, in het temporale (de chrono
logische ordening van de gebeden van
het kerkelijk jaar), zie je bijvoorbeeld
het blad waarop De Geboorte van
Christus geschilderd is. Als door een
venster kijken we in de stal - de ruïne
van een Romaans bouwsel - waar zeven
engelen in aanbidding rond de kribbe
liggen. Maria, in kobaltblauw gewaad,
en, wat achteraf, in grijze pij met oran
je halsdoek, Jozef zien met deemoedig
gevouwen handen neer op het kindje
Jezus. Rechts op de achtergrond zien
we de os en de ezel. In een venster links
leunen vier herders naar binnen. Hun
verweerde koppen stralen ronduit bru
tale nieuwsgierigheid uit.
trompe-l'oeil-effecten'. Voor de goede
orde zij dat hier vermeld.
In de randversieringen zie je overigens
ook bijen en andere insecten, vlinders
en vogels als de hop of de Vlaamse gaai.
Het aardige is, dat ik na terugkeer van
de tentoonstelling thuis op mijn com
puter de bestudering van het Brevia
rium Mayer van den Bergh per cd-rom
heb voortgezet. Op die cd-rom, uitge
bracht door de firma Bright Image en
in de handel verkrijgbaar, worden 106
folio's van beschrijvend commentaar
voorzien. Delen van de schilderingen
kunnen uitvergroot bekeken worden.
Daarnaast zijn er zoekmogelijkheden
naar onderwerp en beeldtype, maar ook
naar bloemen en dieren in de typisch
Gents-Brugse randversieringen. De cd-
rom biedt dit alles tegen een geluidsde
cor van Vlaamse polyfone muziek uit
het begin van de zestiende eeuw.
Mij was het als bezoeker van de ten
toonstelling na een verrukkelijk uur
wel duidelijk, dat de afbeelding van 'IJ
delheid' in het Brevarium Mayer van
den Bergh niet te vinden is. Het brevier
is overigens oorspronkelijk waarschijn
lijk gemaakt voor de Portugese koning
Manuel I el Afortunado. Het hand
schrift leidde tot eind negentiende
eeuw een verborgen bestaan tot het op
dook tijdens een tentoonstelling in Ber
lijn. De eigenaar was een kunstverza
melaar uit Wenen. Na diens dood ging
het naar de veiling van Christie's in
London. De Vlaamse kunstverzamelaar
Fritz Mayer van den Bergh kocht het
daar voor 1491 pond. Sindsdien is dit
schitterend stuk Vlaams erfgoed
pronkstuk van de collectie van het, ook
in Antwerpen gevestigde, Museum
Mayer van den Bergh. In dat museum
aan de Lange Gasthuisstraat zijn bij
Een bladzijde van het perkament meet
224 bij 160 millimeter. In totaal telt het
luxueuze brevier zevenhonderd folio's
van velijn (fijn, glad perkament van
kalfs- of schapenvel). De versiering be
staat uit 12 kalenderillustraties en 29
miniaturen die alle de omvang van een
blad hebben; voorts uit 7 halfbladmi-
niaturen bij psalmteksten, 20 kleinere
miniaturen, 9 gehistorieerde randver
sieringen (bijvoorbeeld verschillende
episoden uit het leven van Maria), 148
decoratieve marges en talrijke rijkver
sierde initialen (hoofdletters) van ver
schillend formaat.
In principe krijg je als gewoon mens
zo'n gebedenboek vol miniaturen nooit
zo uitgebreid te zien als nu op deze ten
toonstelling het geval is. Zo kostbaar
als het boek is, zo kwetsbaar zijn het
manuscript en vooral de verluchtingen.
De historie wil dat het Breviarium
Mayer van den Bergh in 1994 uit zijn in
1932 te strak aangelegde band is ge
haald. Een gelegenheid bij uitstek om
de losse bladen - zij het onder strikte
beheersing van licht en klimaat - ten
toon te stellen.
De miniaturen laten levendige en on
derhoudende taferelen van het leven in
de Middeleeuwen zien. Op het kalen
derblad van de maand mei zien we bo
ven in de randversiering het astrolo
gisch teken Tweelingen. Een piepklein
schilderijtje van zo'n 3 X 1,5 cm toont
een - zeg maar Siamese - tweeling in
een pastoraal landschap met bomen.
Aan weerskanten wandelen feestelijk
uitgedoste meisjes en jongens met de
twijgen van de meiboom. Deze twee on
derdelen van de miniatuurschildering
zijn uitgevoerd in bruin als betrof het
de in hout gebeeldhouwde omlijsting
van de tekst. Aan de linkerzijde zijn in
de vorm van medaillons in kleur tafe
reeltjes te zien uit het leven van de be
DoorTon Verbeeten
„Het zijn niet uitsluitend vrome
plaatjes," zegt de hooggeleerde Mau-
rits Smeyers en hij toont ons een dia
van een aanvallige blote jongedame.
„IJdelheid," klinkt het als terloops
uit de mond van de professor. Zijn
hand wuift in de richting van de kam
in de hand van de vrouw. De symbo
liek is overduidelijk.
Links en aan de onderzijde een middel
eeuws stadsgezicht. Een blonde herber-
giertster met kind op de arm weigert
Jozef en Maria onderdak. Maria staat
bescheiden achter Jozef die zich met
zijn halsdoek het zweet van het voor
hoofd veegt. Over zijn schouder draagt
hij een bundel aan een stok. Achter hun
rug staan opnieuw de os en de ezel. Te
gen de muur van de herberg ligt een
hond die nieuwsgierig de kop heft.
Als je ademloos de schoonheid van al
deze schilderwerkjes op de vierkante
centimeter, die naar kwaliteit niet on
derdoen voor het werk van Vlaamse
middeleeuwse schilders als Hugo van
der Goes of Jan van Eyck, bekijkt, ver
geet je bijna om op de stijlkenmerken
van de Gents-Brugse school van minia
turisten te letten. Toch heeft professor
Smeyers daar uitvoerig op gewezen.
Even dan. In de randversieringen zie je
bloemmotieven. Met name acanthus
bladeren en irissen. Wat deden mees
ters als Gerard Horenbout, Jan Pro
voost, Simon Bening en de anonieme
miniaturist die de Maximiliaanmeester
genoemd wordt nou? Zij heten de uit
bundig geschilderde bloemen en blade
ren schaduwen werpen, zodat ze los ko
men van het oppervlak van het be
schreven en beschilderde blad. Profes
sor Smeyers sprak van 'de triomf van
het illusionisme' en van 'verrassende
Hij zet zijn betoog over het nieuwe rea
lisme, dat zo karakteristiek is voor het
werk van de miniatuurkunstenaars uit
de Gents-Brugse school, voort: „Het
verhalend karakter en de rijkdom aan
details zijn alles behalve vrijblijvend.
De schilderkunst van de hooggotiek ge
bruikt het visualiseren als pedagogisch
instrument voor het memoriseren..."
Zijn woorden vervagen. Mijn aandacht
blijft bij de fraaie heuplijn en de hoge
borstjes van het meisje op de dia.
Professor Maurits Smeyers verzorgt
een inleiding op de tentoonstelling
Vlaamse miniaturen voor vorsten en
burgers, 1475-1550 in het Koninklijk
Museum voor Schone Kunsten in Ant
werpen. Ik hoop straks, tijdens het be
kijken van die miniaturen, ongestoord
grote aandacht te wijden aan 'IJdel
heid'. Voorlopig stellen toespraken het
geduld op de proef.
Tot het verzamelde gehoor mag afdalen
in de crypte van het museum. Daar lig
gen in zacht kunstlicht de kostbare
middeleeuwse verluchte handschriften.
In speciale vitrines zijn op ooghoogte
vierentwintig miniaturen uit het Bre
viarium Mayer van den Bergh opge
hangen. Met je neus tegen het glas kun
je de kleurige schilderijtjes op perka
ment tot in de kleinste details bekijken.
Tentoonstelling 'Vlaamse miniaturen
voor vorsten en burgers'. Koninklijk Mu
seum voor Schone Kunsten, Leopold de
Waelplaats, Antwerpen. Geopend dins
dag t/m zondag 10-17 uur. Gesloten
maandag en 1 en 8 mei. Toegang 200 bf
(kinderen tot 12 jaar gratis, (t/m 22 juni)
Sigrid Koetse
vlamt als
Maria Callas
Val Kilmer moet
het als Saint
hebben van
de grimeur
lain Matthews
al 30 jaar
troubadour
Rampzalige
jaren dertig
op expositie
in Parijs
Naar Europa
kijken met
Nooteboom
PAGINA D2
PAGINA D4
PAGINA D3
PAGINA D6
PAGINA D7
