De oudste speren ter wereld
Nigel Calder omarmt opzienbarende theorie Deense natuurkundigen
[ederlanders
[van reuma
Zelfs inslag kleine
komeet kan aarde in
nucleaire winter storten
Helft van bewoners
Romeinse rijk niet
ouder dan twintig
LIJF LEVEN
Dertigste dru
Calorieëntabelj
07:08
O
Autoriteit
Kernenergie
Politiek
Problemen
Duitse archeoloog vindt nieuw bewijs voor vroege jacht
!ïr?dere '"formatie wil omtrent
I ,fri ln deze bijlage, kan
U (ikSkantooruren bellen naar:
«6-5312344 of 076-5312272.
WETENSCHAP KORT
Vlucht space-shuttle opnieuw
Japanse ruimtevaart trekt aan
)AG 23 APRIL 1997 E2Ü DE STEM
Grillige zon contra broeikas
lat je elke keer als je jezelf be-
fapt op het denken aan iets
faaraan je niet wilt denken, je
egen jezelf zegt 'stop' en jezelf
ervolgens dwingt aan iets an-
ers te denken. Dat nu blijkt
jolgens de recent onderzoek
irecies de verkeerde manier te
lijn om dwang- en andere nare
;edachten aan te pakken: ze
Worden er alleen maar heviger
jan. Sterker nog, er zijn aan
wijzingen dat de kans op het
j-ijgen van psychische aan-
loeningen (na een ernstig on
geluk) alleen maar groter
vordt als je probeert de ge
lachten aan al die narigheid te
Dnderdrukken.
Vat betekent dit nu voor de
lagelijkse praktijk? Inder-
iaad: dat je er goed aan doet
jm zoveel mogelijk aan de din
gen te denken die je juist het
liefst zou willen vergeten. Dus
'ïls je iets ergs hebt meege-
-maakt, bijvoorbeeld een vlieg
ramp of een overval, dan doe je
er goed aan zoveel mogelijk te
denken aan en je te concentre
ren op wat je allemaal gezien
en meegemaakt hebt. Precies
tegengesteld aan wat je eigen
lijk zou willen doen: de narig-
jlheid uit je hoofd zetten. On
derzoek heeft uitgewezen dat
mensen die elke dag denken
aan het trauma dat ze hebben
i meegemaakt en daarover een
uitvoerig dagboek bijhouden,
veel sneller opknappen dan
mensen die proberen zo weinig
mogelijk aan de traumatische
gebeurtenis te denken.
Voor psychologen betekent dit
dat ze hun cliënten juist moe
ten aansporen om de confron
tatie met de narigheid aan te
gaan, in plaats van ze te leren
hoe ze afleiding en ontspan
ning kunnen vinden.
-m-tox ijor
ten. Het fonds is wel ingenomeD
met het feit dat steeds minder-
mensen veronderstellen dat reu-1
ma alleen bij ouderen voorkomt
vier procent, (anp)
Voor degenen die letten op hu
lijn is de Calorieëntabel/Joules
tabel van diëtiste Nicotine Duin
ker-Joustra al jaren een hand
hulpmiddel.
De tabel, waarvan de eerste i
in 1982 verscheen, geeft een au
delijk - alfabetisch - overziet
van het aantal calorieën ot jou
les per voedingsmiddel.
De dertigste druk van de taio
rieëntabel, die dezer dj^>en
verschenen, is ten opzichte
de vorige editie met circa J
nieuwe producten uitge J
Ook light-varianten zijn m
lijst te vinden.
In het boekje, dat 72 pag®l
telt en in de boekhandel b»
kost, zijn tevens een paar g
spelregels voor gezond ete
enkele tips voor lijners opg®|
men.
tEen massa-ejectie. Binnen enkele uren stoot de zon miljarden
tonnen materie uit. foto uit 'de grillige zon'
Volgens onderzoekers zorgt niet het broeikaseffect maar een grillige zon voor verwarming van de aarde.
foto rené van megen
Door Hélène van Beek
Niet het broeikaseffect maar een gril
lige zon zorgt voor verwarming van
de aarde, Alsade zon in een actieve biu
is, maast' de zonnewind grote Hoe
veelheden kosmische straling weg,
zijn er minder wolken en wordt de
aaide warmer. Is de zon in een passie
ve bui, dan is er kosmische straling
die wolken helpt vormen en koelt de
aarde af.
Dat is de belangrijkste conclusie van
liet nieuwste boek De Grillige Zon van
de Britse wetenschapsjournalist Nigel
Calder. Calder omarmt de recente, op
zienbarende, theorie van twee Deense
natuurkundigen, Svensmark en Friis
Christensen, verbonden aan het meteo
rologische instituut in Kopenhagen.
Volgens de Denen is niet het broeikas
effect - uitstoot van met name kooldi
oxide - de belangrijkste oorzaak van
opwarming van de aarde, maar de wis-
pelturigheid van de zon.
Calder: „De zon wordt vooral gezien als
M lichtbron die opkomt in de morgen
's nachts verdwijnt. Maar er is een
andere zon die nooit weggaat. Er is al
tijd zonnewind, er is altijd kosmische
straling, wetenschappers begrepen al
leen het idee van de 'onzichtbare zon'
niet."
De twee Denen hebben voor het eerst
net verband aangetoond tussen de in
tensiteit van de kosmische straling - Decennialang houdt de Brit zich al be-
een regen van elektrisch geladen deel- zig met de ontwikkelingen in de klima-
tjes uit het heelal - en de dichtheid vaa'-ai'tölögie en ruirrïte-oïïderzoek en hij geldt
de wolken. Svensmark en Christehsen als een autoriteit op zijn gebied. Hij
"verklaren Méïfsee 'öok de zonneMldku-'^'sehteef een aantal boeken over de mate-
theorie, die al eeuwenlang is aanvaard. rie en maakte documentaires voor de
In deze theorie geeft de hoeveelheid BBC. Dat Calder vooral een betrokken
zonnevlekken de mate van activiteit
van de zon aan. Bekend is dat in de vo
rige eeuw het graan goedkoop was in
tijden dat er veel zonnevlekken waren.
De periode 1300-1850 staat bij klimaat-
historici bekend als de Kleine Ijstijd
omdat het op veel plaatsen in de wereld
kouder was. Wetenschappers hebben
aangetoond dat er tijdens de koudste
periode, rond 1700, bijzonder weinig
zonnevlekken waren.
De Deense wetenschappers hebben zich
helemaal op de zonnevlekkencycli ge
stort. „En ik heb voor mijn boek dank
baar daarvan gebruik gemaakt," aldus
Nigel Calder. „Zij hebben hun onder
zoek helemaal in hun vrije tijd gedaan,
hun gegevens bij elkaar gesprokkeld
door op Internet te surfen. De twee heb
ben de grootste klimatologische ont
dekking van deze eeuw gedaan door aan
te tonen dat het wolkendek afhankelijk
is van de intensiteit van de kosmische
straling."
„Boven alles ben ik journalist," zei Ni-
gel Calder tijdens de presentatie van de
Nederlandse vertaling van zijn boek.
journalist is, steekt hij niet onder stoe
len of banken. Het blijkt ook duidelijk
uit zijn werk. Zijn nieuwste boek is een
vlammend pleidooi vóór acceptatie van
de grillige zon-theorie van Svensmark
en Friis Christensen en een grote aan
klacht tegen de politiek. Want de poli
tiek houdt ten onrechte nog steeds vast
aan de broeikas-theorie. En daardoor
zijn alle, kostbare, wetenschappelijke
programma's nog steeds op de broeikas
theorie afgesteld.
In de jaren vijftig tot en met zeventig
was het redelijk koel. In de jaren tach
tig werd de aarde warmer, de tempera
turen stegen. Calder beschrijft hoe eind
jaren tachtig de discussie over het
broeikas-effect vooral een politieke
zaak was. Terugdringen van gebruik
van fossiele brandstof was noodzakelijk
en dat heropende volgens hem de weg
naar kernenergie. De Grillige Zon laat
zien dat veel deskundigen destijds twij
fels hadden over het broeikas-effect als
enige oorzaak van het warmer worden
de klimaat. Maar desondanks werd de
broeikas-theorie de basis van program
ma's voor wetenschappelijk onderzoek
en van de internationale politieke
strijd.
En dat terwijl opwarming van de aarde
door het versterkte broeikas-effect
nooit wetenschappelijk is bewezen, al
dus Calder: „De voorspellingen over op
warming van de aarde is science fiction,
geschreven door super-computers. Zij
creëerden denkbeeldig weer. Je laat de
computers lopen, en dat is het. Maar het
was allemaal zeer overdreven." Calder
beschrijft hoe de Deense onderzoekers
een 'wereldwijd dominerende opinie' en
'een overmacht aan arrogante super
computers' trotseerden. Kortom: de
strijd van de kleine David tegen de
reusachtige Goliath. Calder maakt dui
delijk hoe moeilijk de Denen het met
hun afwijkende theorie hadden. De re
dactie van het toonaangevende weten
schappelijk tijdschrift Science weiger
de bijvoorbeeld vorig jaar hun artikel
omdat het te lang zou zijn.
Een bewogen Calder gaf tijdens zijn
persconferentie ook aan dat het gevaar
lijk is als wetenschap en politiek te veel
met elkaar verweven raken. „Het is
slecht nieuws voor wetenschappers als
hun onderzoek politiek wordt. Eind ja
ren tachtig werd er consensus bereikt
over de broeikas-theorie. Onder politie
ke druk kwam het op de internationale
agenda. Er kwam veel geld voor weten
schappelijk onderzoek, maar het was te
vroeg." Volgens Calder gaan consensus
en wetenschap nooit met elkaar samen.
Hij is daarom zo blij met de Deense on
derzoekers die tegen de stroom in roei
en. „En die van collega's te horen kre
gen dat ze politiek incorrect bezig wa
ren."
In zijn rijk geïllustreerde en goed gedo
cumenteerde boek De Grillige Zon geeft
Calder een nauwgezet overzicht van de
'Deense strijd'. Kritiekpunt is dat de
journalist Calder iets te begaan is met
zijn Deense helden en onopgeloste pro
blemen in hun theorie te gemakkelijk
terzijde schuift.
Ook schiet hij te ver door in zijn conclu
sies. Calder verdenkt westerse politici
er van dat ze de broeikas-theorie thans
gebruiken om Derde Wereldlanden on
ontwikkeld te laten. „De politiek heeft
een excellente economische reden om
hen te vertellen dat ze minder fossiele
brandstoffen moeten gebruiken. Ze zeg
gen 'Jullie moeten niet doen wat wij
hebben gedaan. Ruïneer je klimaat
niet'. Maar ze zeggen dat om een andere
reden," aldus Calder. „Ze willen hun
ontwikkeling niet. Ze willen dat de rij
ken rijker worden en de armen armer."
'De Grillige Zon, de onthullende waar
heid over het broeikaseffect'. Nigel Cal
der. Schuyt Co/Natuur en techniek.
69,50.
WOENSDAG 23 APRIL 1997
imen worden, gezien het fei
faagd ben om adviseur te
leen Amerikaans onderzoek
indeling van acute midd ij
ling en de plaats van antiD
krijn laatste onderzoekdat Vj
hem met vrijwel dezelfde
■artsen deed en dat e™ëe „cetv
En gepubliceerd is in The L
hij: Acute kaakholte-ontstekj
jtamelijk vaak voork°me?heid mi
Ie van een neusverkou
i bij volwassenen. Ook t(
Idt te pas en te onpas
lend. Bovendien wordt de B f
niet altijd terecht gest®J°'dbeid
I lang durende neusverk
jhoofd- of gezichtspijn heelt
lt de diagnose dikwijlsondi
Iter ik heb sinusitis! Maar IA
fk blijkt dat het in nog geen X
igevallen om sinusitis hetd
deneusbijholtegaat-Enals^
tkelijk zo is, dan is ook hiei
toverbodig want ook zon j
keling geneest de aa^^pi,
isdruppels, eventueel stom»
fiers in drie tot vier weken.
Kor Theo Holleman
«eenDuitse bruinkoolgroeve
pijn 400.000 jaar oude houten
sPeren gevonden. Die verlos
sen onze voorouders definitief
'an de veronderstelling dat zij
I «et konden jagen.
pminkoolwinning in dagbouw
I erwoest bestaande landschap-
Is h zet °P eenzelfde grote
I's 1 C'e aidergrond op zijn
LZ een g™wel is, kan
pi een zegen zijn. Zo ook
Ler'Deze gigantische ingrepen
I «men tegelijk een buitenkans.
ItT archeologie. In 1983
I "eeH de Duitse archeoloog dr
'NFORMATIE
reageren kan ook.
I De c?daarvoor is:
I Donk 'factie Lijf Leven,
I fc3229' 4800 MB Breda.
edactie: René van der Velden.
H. Thieme zo'n kans toen hij
werd aangesteld om onder meer
de bruinkoolwinning bij Schö-
ningen (Niedersachsen) te gaan
begeleiden. De Schöningse bo
dem hield grote archeologische
beloften in. Voor de meer recen
te prehistorie, maar vooral ook
voor het Oud Paleolithicum, een
periode die van het verste verle
den duurde tot 300.000 voor
Christus. In 1992 begon wat dit
tijdvak betreft het succes te ko
men. Thieme vond een aantal
oeroude vuurstenen werktui
gen. Hij verschoof het zwaarte
punt van zijn aandacht toen
naar het Paleolithicum en for
meerde een werkgroep om zich
heen. Daarvoor kreeg ook de
Leidse paleontoloog dr Th. van
Kolfschoten een uitnodiging.
Op de achtergrond wordt Thie
me geadviseerd door nog een
Leidenaar: hoogleraar prehisto
rie professor dr W. Roebroeks.
In 1992 dook ook de eerste van
een reeks echte sensaties uit de
groeve op. Thieme ontdekte be
werkte stukken hout die aan
beide zijden waren voorzien
van een gleuf. Het moesten hef
ten voor vuursteenafslagen zijn.
De geologie van de vindplaats
gaf aan dat de laag waaruit de
heften afkomstig waren iets ou
der was dan 400.000 jaar. Thie
me had meteen de oudste, sa
mengestelde werktuigen van de
wereld in handen. Twee jaar la
ter volgde de vondst van een 78
centimeter lange werpstok. En
als klap op de vuurpijl kwamen
er in 1995, tussen een menigte
dierenbotten, drie houten spe
ren tevoorschijn. Ze hebben een
lengte van ongeveer 230 centi
meter en zijn van sparrenhout
gemaakt. Opnieuw gaf de geolo
gie een hoge ouderdom aan:
400.000 jaar. Achter Thieme's
naam staan daarmee nu ook de
oudste projectielen ter wereld.
Want het zijn projectielen, geen
stootsperen of graafstokken. De
speren werden namelijk over
een lengte van zestig centimeter
aangepunt en de makers legden
het zwaartepunt niet in hét
midden maar meer naar de punt
toe.
Resten van planten zijn in
Schöningen uitstekend be
waard gebleven. Onderzoek
hiervan heeft een duidelijk
beeld opgeleverd van de na
tuurlijke omgeving waarin de
speren werden gebruikt. Het is
een steppe-aehtig gebied ge
weest, grasvlakten met hier en
daar een plukje naaldbos. De
weersomstandigheden zouden
we nu 'continentaal' noemen,
droog met warme zomers dus en
koude winters. Studie van de
dierenbotten in het onderzoek
van Thieme is Van Kolfsehotens
taak. Ook die botten zijn prach
tig geconserveerd. Van Kolf
schoten heeft kunnen achterha
len dat in deze biotoop hoofdza
kelijk paarden rondliepen. Dit
dier maakte maar liefst negen
tig procent van de fauna uit.
Volgens Thieme maakten de
oermensen van Schöningen met
hun speren jacht op deze paar
den. Er lagen veertien paarden-
schedels op de vindplaats en
duizenden paardenbotten. Die
waren kapotgeslagen om er het
merg uit te kunnen halen.
Overblijfselen van oermensen
zijn in Schöningen nog niet
aangetroffen. Thieme houdt
zich wat dit aangaat ook op de
vlakte en heeft het over 'vroege
mensen'. Verder naar het Oos
ten, in het Duitse Bilzingsleben,
zijn dergelijke resten ooit wél
gevonden. Ze waren 350.000
jaar oud. Die mens begon al
trekjes van de (jongere) Nean
derthaler te krijgen. Het is goed
mogelijk dat de oermens van
Schöningen op die van Bil
zingsleben heeft geleken.
Over de capaciteiten van onze
voorouders wordt verschillend
gedacht. Traditioneel stond hij
erbij als een onverschrokken
man-the-hunter. Maar de Ame
rikaanse antropoloog Lewis
Binford begon tegen het einde
van de jaren zeventig aan de
sloop van dit beeld. Binford ge
loofde niet dat vroege mensen
konden jagen. Ze aten vlees dat
roofdieren lieten liggen. De Brit
Clive Gamble denkt er ook zo
over. Onze voorouders waren
opportunistische aaseters. We
zens die niet vooruit konden
denken, die niet konden plan
nen of organiseren. Door de
ontdekking van de speren ech
ter moeten er volgens professor
Roebroeks nu grote vraagtekens
worden gezet bij hun ideeën.
Roebroeks: „Uit de speren
spreekt een hoop kennis over
het maken van jachtwerktui-
gen. En dat ze er vervolgens iets
mee deden is ook logisch. Deze
vondsten passen mooi in een
trend, want de laatste vijf jaar
doken er al steeds meer bewij
zen op dat in ieder geval de
Neanderthaler wel degelijk tot
jagen in staat was, dat hij syste
matisch op zoogdieren jaagde.
De speren van Schöningen ver
plaatsen dat moment nog eens
200.000 jaar in de tijd terug."
De Duitse archeoloog dr H.
Thieme (links) met een collega
in de groeve waar hij de hou
ten speren vond. foto reuters
Zelfs de inslag van een kleine ko
meet met een doorsnede van één
kilometer kan een nucleaire win
ter op aarde tengevolge hebben
en de landbouw op onze planeet
wegvagen. Dit blijkt uit een com
putersimulatie in de VS. De ramp
zou een miljard mensen het leven
kunnen kosten.
Een komeet van een kilometer
doorsnede is nog maar klein ver
geleken met de komeet Hale-
Bopp die nu de aarde passeert en
een doorsnede van 40 kilometer
heeft. Maar de inslag zou een
In het begin van onze jaartelling
werd bijna de helft van de bevol
king niet ouder dan twintig. Dat
blijkt uit onderzoek van een graf
veld bij Valkenburg (ZH). Ar
cheologe Liesbeth Smits onder
zocht de resten die na crematie
overbleven aan de noordgrens
van het Romeinse rijk.
Zij stelde vast dat 44 procent van
de bevolking niet ouder werd dan
twintig. Ruim een kwart (26 pro
cent) haalde de leeftijd van zes
jaar niet. De meeste volwassenen
stierven tussen de twintig en
veertig jaar. Slechts drie procent
bleek ouder dan zestig te zijn ge
worden.
De resten na crematie uit de Ro
meinse tijd zijn veel beter bestand
tegen de tand des tijds dan onver-
brand botmateriaal en vormen
dan ook een belangrijke bron van
informatie voor bevolkingsop
bouw, gezondheid en religie van
vroeger. Met steun van de Neder
landse Organisatie voor Weten
schappelijk Onderzoek zijn cre-
matieresten voor het eerst groot
schalig onderzocht.
De Romeinen vergruisden in hun
tijd de crematieresten niet. Ar
cheologen treffen daarom goed
herkenbare botstukken aan van
soms twaalf centimeter groot. De
leeftijd van kinderen kan'ffaiïw-
keurig Worden" bepaald adti" de
hand van het gebit en de volgroei
ing van het skelet.
Bij volwassenen is de leeftijd
minder nauwkeurig vast te stel
len; de sluiting van de schedelna
den is hierbij het meest belang
rijk. Het geslacht van kinderen
kan niet aan de hand van de res
ten worden bepaald. Alleen de
skeletdelen van volwassenen,
vooral de schedel en het bekken,
geven het onderscheid tussen
mannen en vrouwen.
Op het onderzochte veld in Val
kenburg (750 graven) ontbreken
de graven van militairen, terwijl
de regio destijds zeer betwist was.
Archeologen veronderstelden dat
de militairen van het nabijgele
gen castellum en de bewoners van
de nederzetting waren bijgezet.
De graven van militairen zouden
vooral in de eerste eeuw de over
hand hebben door de vele veldsla
gen in die tijd. Uit het onderzoek
blijkt echter een ondervertegen
woordiging aan militairen. Waar
schijnlijk zijn zij op de slagvelden
achtergebleven. Mogelijk is het
vervoer van het slagveld een pro
bleem geweest, (anp)
Het Amerikaanse ruimtevaartbureau Nasa heeft besloten de begin
april mislukte vlucht van de space-shuttle Columbia over te doen.
Dat zal waarschijnlijk begin juli gaan gebeuren. Dan zullen alsnog
de geplande laboratorium-onderzoeken worden uitgevoerd.
De ruimtevlucht van de Columbia moest op dinsdag 8 april na een
tocht van slechts vier dagen worden afgebroken wegens problemen
met een van de brandstofcellen voor de energievoorziening. Er was
een reis van zestien dagen gepland. Aan boord was onder meer het
ruimtelaboratorium Spacelab, waarin een groot aantal proeven
met micro-zwaartekracht zou worden uitgevoerd. De brandstof
cellen worden nu vervangen en de 'space-shuttle wordt weer
vlucht-klaar gemaakt. Door deze extra ruimtereis in juli moet wel
het lanceer-schema worden aangepast. Vooralsnog staat de volgen
de space-shuttle vlucht gepland voor vertrek op 15 mei, voor een
bezoek aan het Russische ruimtestation Mir.
kracht hebben van 30.000 mega
ton, ofwel tienmaal zoveel als van
alle kernwapens samen, die ston
den opgesteld in de wereld op het
hoogtepunt van de Koude Oorlog,
aldus een expert Mark Boslough
van Sandia National Laborato
ries in New Mexico. Stof of wa
terdamp zouden de zon totaal
verduisteren.
„Een systeem om kometen af te
weren is er nog niet, maar mis
schien kunnen we er over een jaar
of vijftig iets tegen doen," aldus
Boslough. (rtr)
Japan wordt steeds actiever in de ruimtevaart. Het land heeft al
een eigen lanceersysteem, waarmee enkele wetenschappelijke sa
tellieten de ruimte zijn ingeschoten. Onlangs is besloten ook de
commerciële markt op te gaan en voor derden satellieten te gaan
lanceren.
Daarnaast maakte het Japanse bureau voor ruimtevaart Nasda
kort geleden bekend een zeer precies geografisch positie-bepa
lingssysteem met behulp van satellieten te willen ontwikkelen.
Drie tot acht kunstmanen zouden daartoe zowel in een lage baan
rond de aarde als in een geostationaire baan (op 36.000 km hoogte,
op een vast punt ten opzichte van de aarde) moeten komen. Deze
zouden, met behulp van laser-technieken en atoom-klokken, tot op
maximaal één meter van de geplande positie in de ruimte moeten
komen. Met dit satelliet-systeem moet plaatsbepaling in het berg
achtige Japan beter verwezenlijkt kunnen worden.
