DE STEM
Johannes Brahms: schepper van een springlevend oeuvre
D1
I Door Hans Rooseboom
I In zijn woning aan de Weense
[Karlsgasse overleed op 3 april
11897 de componist Johannes
[Brahms op 63-jarige leeftijd.
B
D
E
F
H
K
M
Q
R
u
w
MUZIEK
FILM
KUN
BOEK
ISI
Grote Gids
11
DONDERDAG 3 APRIL 1997
Want mobiel
te GSM net-
kelijker: dan
rrijs). Verder
ement f 34,95
irmatie gratis
inclusief BTW.
Bij zijn leven was Brahms al
[opgenomen in het pantheon
[der onsterfelijken. Honderd
I jaren zijn sindsdien voorbijge-
1 gaan. Hoewel Brahms in zijn
tijd al gold als een conservatief
[componist, blijkt alles wat hij
Ischreef springlevend te zijn,
1 een bron van vreugde en ont
roering.
Johannes Brahms is in de mu-
[ziekgeschiedenis de laatste der
[klassieke componisten. Hij wist
zelf dat hij de afsluiting vormde
[van een grote traditie in de Eu-
I ropese muziek. De lijn die van
[Bach, via Mozart, Beethoven en
Schubert naar Brahms loopt.
Hij leefde van 1833 tot 1897. Hij
[werd geboren in Hamburg en
[overleed in Wenen. Zijn leven
werd niet geteisterd door schok-
kende gebeurtenissen. Hij ge-
[bruikte zijn tijd vooral om on-
vermoeibaar te werken aan zijn
I afgewogen, samenhangende
[oeuvre. Brahms beoefende alle
[muzikale genres. Hij schreef
[symfonieën, kamermuziek, grote
koorwerken, liederen en een gro-
te hoeveelheid muziek voor zijn
en instrument, de piano.
Slechts de opera lag hem niet.
[Leven, werk en betekenis van
Johannes Brahms worden hier-
onder in 26 trefwoorden samen-
In de Alpen bracht Johannes
[Brahms zijn zomers door. Zijn
eerste twee symfonieën en het
[Eerste Pianoconcert zijn door-
trokken van de heldere atmo-
sfeer en de onthechting die het
[hooggebergte en zijn vergezich-
ten kunnen veroorzaken. Gelief -
de oorden voor Brahms waren de
[Thunersee en Bad Ischl. In die
laatste plaats zochten ook muzi-
kale grootheden zoals Bruckner,
[Johann Strauss, Mahler en Lé-
J har rust en inspiratie. Het hoog-
gebergte is voor veel componis-
[ten een weldaad gebleken. Af-
[komstig uit het platte noorden
[van Duitsland, voelde Brahms
zich in de Alpen gelukkig. Dat
[geluksgevoel communiceert hij
in veel van zijn muziek.
B is de beginletter van Brahms'
naam. Brahms heeft mogen mee-
maken dat zijn naam al tijdens
j zijn leven werd toegevoegd aan
die van de twee Grote B's: Bach
en Beethoven. Voortaan was er
sprake van drie grote B's.
I Bach hing boven het bed in
Brahms' slaapkamer - daar be-
1 staat een foto van - terwijl Beet-
hoven het werkvertrek van
Brahms sierde. Het onderscheid
s veelzeggend.
Beethoven was het concrete
I voorbeeld om na te volgen, maar
Bach stond daar boven - op on-
1 bereikbare hoogte. Een anekdote
f 'er illustratie. Ooit kreeg
Brahms een fles wijn voorgezet
l die naar hemzelf was genoemd.
Een Chateau Brahms 1892 of
I daaromtrent. Welgemoed nam
de meester een slok Brahms. Hij
I savoureerde het bouquet, slikte
j door, smakte even met de lippen
ffl zei toen: „Geef mij maar een
J fles Bach!"
I Beethoven was de drijfveer in
j het componistenbestaan van
Brahms. In de eerste decennia
I van zijn leven durfde hij geen
I symfonie en geen strijkkwartet
'e publiceren (hij schreef ze
wel!) uit angst voor vergelijking
die van Beethoven. Uitein-
1 delijk ging Brahms' Eerste Sym-
«mie in première toen de compo-
1 Rist al 44 jaar oud was. En ja, de
kritiek constateerde een sterke
I overeenkomst met Beethoven.
I Brahms' Eerste werd 'Beetho-
1vens Tiende' genoemd. Later
""'worstelde Brahms zich aan
I °et imago van navolger van
Beethoven. Maar het was wel zo
da' op de leeftijd waarop Beet-
h°ven stierf (57) Brahms besloot
°ro zijn leven als componist te
De laatste der klassieken
beëindigen... (Zie ook ezel en
oeuvre
Cossel. Otto Friedrich W. Cossel
zou, als talloos veel miljoenen,
naamloos in het vergeetboek zijn
geraakt als hij niet toevallig
rond 1840 pianoleraar was ge
weest in Hamburg. Hij werd de
eerste leraar van Johannes
Brahms en daardoor onsterfe
lijk.
Antonin Dvorak was de enige
tijdgenoot-componist voor wie
Brahms bewondering en liefde
koesterde. Hij beschouwde de
Tsjechische meester als zijn
evenknie. Voor Wagner had hij
respect als vakman - al kon hij
diens muziek niet uitstaan. Liszt
verfoeide hij rechtstreeks,
Bruckner nam hij niet serieus,
maar Dvorak maakte indruk op
hem. Vlak voor zijn dood in 1897
hoorde Brahms het Celloconcert
van Dvorak. Diep getroffen zei
Brahms: „Als ik geweten had dat
het mogelijk was om zó voor de
cello te schrijven, dan had ik het
ook geprobeerd!"
„Dat hoort een ezel", zo luidde
Brahms' reactie toen een recen
sent opmerkte dat het slot van
zijn Eerste Symfonie wel erg
veel leek op het slot van Beetho-
vens Negende Symfonie.
Frederike von Lippe-Detmold
was de prinses aan wier hof de
jonge Brahms in de jaren 1857-
1859 in dienst was. Er heersten
daar aan het hof in Detmold feo
dale verhoudingen, maar
Brahms had er betrekkelijk wei
nig te doen. Hij maakte wande
lingen door het Teutoburger
Woud, dat hem, in combinatie
met de achttiende-eeuwse sfeer
aan het hof, inspireerde tot zijn
twee grote Serenaden voor or
kest.
Geschiedenis. Brahms was de
eerste componist die ook mu
ziekwetenschappelijk bezig was,
vooral muziekhistorisch. Als hij
niet componeerde, verdiepte hij
zich in het werk van zijn voor
gangers. Zijn werkkamer aan de
Karlsgasse in Wenen was een
ware bibliotheek, vol kostbare
folianten en manuscripten. Hij
werkte mee aan de verzamelde
uitgaven van Bach en Mozart.
Brahms plaatste zichzelf bewust
in een historische traditie.
Hamburg is Brahms' geboorte
stad. Er bestaat een foto van het
huis waar hij in 1833 ter wereld
kwam, een woonkazerne van vijf
verdiepingen in een sloppen
wijk. Daar werd iemand geboren
die altijd geremd zou blijven
door zijn geringe afkomst. Muzi
kaal was zijn omgeving wel: zijn
vader was beroepsmuzikant,
bassist in cafés en restaurants.
Toen het kind Brahms over uit
zonderlijke talenten bleek te be
schikte legden zijn ouders alles
bij elkaar om hem ondanks alles
de beste opleiding te geven.
De Igel was het vaste punt in
Brahms' Weense leven. Brahms
was een lekkerbek en zijn stam
tafel stond in het Weense café
restaurant Der Rote Igel. Omdat
de meester dagelijks in de Igel at
en dronk, en daar meestal de he
le avond doorbracht, werd dit
etablissement een ontmoetings
plaats van Weense kunstenaars,
critici en 'groupies'.
Joseph Joachim was de grootste
Duitse violist van de 19e eeuw.
Mendelssohn schreef zijn Viool
concert voor hem, en later
Johannes Brahms (1833-1897)
Brahms ook. Zonder de adviezen
van Joachim zou Brahms het als
componist niet gerooid hebben.
Brahms legde al zijn composities
aan Joachim voor, niet alleen
stukken voor strijkers. Joachim
was bovendien Brahms' beste
vriend, tot Joachim ging schei
den en Brahms de kant koos van
Joachims vrouw...
Kamermuziek vormt het hart
van Brahms' productie. Een sim
pel lijstje zegt genoeg. Drie
strijkkwartetten, drie strijkk
wintetten, een pianokwintet, een
klarinetkwintet, twee strijksex-
tetten, drie pianokwartetten,
vier pianotrio's, een hoorntrio,
een klarinettrio, drie vioolsona
ten, twee cellosonaten, twee kla
rinetsonaten. Dat zijn 26 voldra
gen composities, die stuk voor
stuk uit drie of vier delen be
staan, allemaal met prachtige
thema's en indrukwekkende
doorwerkingen. Brahms' meest
ontroerende muziek bevindt zich
onder de kamermuziek.
Laat is een kernwoord in het le
ven van Brahms. Zijn hele leven
kwam een beetje laat. Brahms
had meer bindingen met de 18e
eeuw dan met de 20e. Hij stond
met heel zijn wezen in de muziek
van zijn grote voorgangers. „Als
we niet zo mooi kunnen schrij
ven als Mozart en Haydn, laten
we dan op zijn minst net zo zui
ver schrijven."
Het 'te laat' achtervolgde hem.
Hij kwam te laat op de begrafe
FOTO DE STEM/JOHAN VAN GURP
nis van de twee belangrijkste
vrouwen in zijn leven. Hij miste
de begrafenis van zijn moeder
helemaal, en bij die van zijn le
venslange liefde Clara Schu
mann in 1896 kon hij nog nét een
schep zand op de kist gooien.
Verder kwam 'de' vrouw in zijn
leven überhaupt te laat: Brahms
bleef ongehuwd.
Richard Mühlfeld was de man
aan wie de wereld een paar van
de mooiste muziekstukken te
danken heeft. In de jaren '90,
toen Brahms al afscheid had ge
nomen als componist (zie
oeuvre), maakte hij kennis met
het spel van de klarinettist Ri
chard Mühlfeld. Brahms viel
compleet voor de mogelijkheden
van de klarinet, die kennelijk
door deze Mühlfeld begenadigd
werd geblazen: in korte tijd
schreef Brahms vier meester
werken met de klarinet in de
hoofdrol. Het Klarinetkwintet
(met vier strijkers) is voor veel
mensen het mooiste dat Brahms
schreef.
N
Nederland was al in een vroeg
stadium een Brahms-land.
Brahms zelf dirigeerde in Den
Haag de Nederlandse première
van zijn Tweede en van zijn Der
de Symfonie, respectievelijk in
1878 en 1886. Om die reden heeft
Den Haag in dit herdenkingsjaar
het initiatief genomen voor een
Brahms Festival.
O
Een oeuvre van zeldzame klasse,
diversiteit en samenhang heeft
Brahms nagelaten. Een oeuvre
dat hij al ruim voor zijn dood als
afgerond beschouwde. In 1890,
toen hij 57 jaar oud was, stuurde
hij een laatste werk naar zijn
uitgever Simrock: „Beschouw
dit als het afscheid van mijn
werk. Want het is nu echt tijd om
ermee te stoppen." Hij publi
ceerde naderhand nog een paar
composities voor klarinet, en als
allerlaatste een aantal bewer
kingen van volksliederen, eindi
gend met Verstohlen geht der
Mond auf. „Heb je gemerkt dat
dit laatste lied ook voorkomt in
mijn opus 1," schreef hij aan
Clara Schumann. „Dat is sym
bolisch. Het is de slang die in
zijn eigen staart bijt. Het ver
haal is ten einde, de cirkel is
rond." Zie ook Mühlfeld.
De piano was Brahms' eerste en
grote liefde. De eerste helft van
zijn leven trok hij rond als pia
novirtuoos. Over zijn pianisti
sche kundigheden gaat het ver
haal dat hij ooit een piano aan
trof die een halve toon gezakt
was. Met zijn absolute gehoor
stelde Brahms dat direct vast, en
vervolgens speelde hij uit het
hoofd Beethovens Sonate Pathé-
tique niet in c klein maar in cis
klein. Brahms schreef voor zijn
eigen instrument sonaten, balla
den, scherzi, fantasieën, rhapso-
dieën, intermezzi etcetera. Zijn
twee concerten voor piano en or
kest zijn toppen in zijn oeuvre.
Quatre-mains. Al wie traditio
neel pianoles heeft gehad zal
ooit wel eens een Hongaarse
Dans van Brahms vierhandig
hebben gespeeld. Brahms
schreef 21 van die Hongaarse
Dansen (ook in de orkestversie
populair geworden), maar ze
vormen slechts een onderdeeltje
van Brahms' grote quatre-mains
productie. In het het pre-ge-
luidsdragertijdperk waarin hij
leefde, vervaardigde hij van bij
na al zijn werken een versie voor
piano vierhandig. Alle symfo
nieën bijvoorbeeld kregen, alvo
rens hun orkestpremière, aller
eerst in besloten kring een pre
mière in de vierhandige versie,
gespeeld door Brahms zelf en
Clara Schumann.
Rolopmerkingen heeft Brahms
veel gemaakt. Dankbaar slacht
offer was bijvoorbeeld Max Kal
beek, Brahms' eerste biograaf en
tijdens het leven van de meester
diens trouwste volgeling. Kal
beek stak ooit in een Weense sa
lon een tirade af tegen Richard
Wagner, de tegenpool van
Brahms. Altijd werden die twee
grootheden tegen elkaar uitge
speeld - tot Brahms' wrevel.
Kalbeek meende Brahms een
plezier te doen met een aanval
op Wagner. Maar Brahms, iets
verderop in het vertrek aanwe
zig, draaide zich opeens met een
ruk om en snauwde tegen Kal
beek: „Hou alsjeblieft je mond
over zaken waar je geen ver
stand van hebt!"
Kalbeek sprongen de tranen in
de ogen. Ontdaan ging hij naar
huis. Een paar dagen later ont
moette hij een kennis op straat.
Het incident met Brahms was in
middels in heel Wenen bekend.
- En, hoe is het nu? vroeg de
vriend.
- Wel, ik heb hem een brief ge
schreven waarin ik hem flink de
waarheid vertel.
- En hoe was het antwoord van
Brahms?
- Ik heb die brief natuurlijk niet
verstuurd, aldus Kalbeek met
een glimlach.
Robert Schumann was de ont
dekker van Brahms. Nooit heeft
iemand een glorieuzer entree op
het wereldtoneel gemaakt dan
Johannes Brahms door de intro
ductie van Schumann: „Hij is er,
een jonge man aan wiens wieg
gratiën en engelen de wachi
hielden..." Dit artikel in de Neue
Zeitschrift für Musik effende het
pad voor Brahms. Tegelijkertijd
wekte dit verwachtingen die bij
na niet waargemaakt konden
worden. Maar Brahms speelde
het klaar.
Traditie is een kernwoord in
Brahms' leven en werk. Hij sloot
met zijn oeuvre de muziekge
schiedenis af. Een ononderbro
ken traditie van eeuwen kwam
in Brahms tot stilstand. Natuur
lijk is er na Brahms nog muziek
geschreven, zelfs muziek die tot
de mooiste behoort (Ravel, Stra
vinsky, Sjostakovitsj). Maar na
Brahms moest er een nieuw be
gin worden gemaakt. Met
Brahms kwam een wereld tot
een einde die was begonnen in de
16e eeuw met Palestrina.
4
Ludwig Uhland was Brahms'
voornaamste leverancier van
liedteksten. Brahms toonzette
gedichten van Uhland in zijn
opusnummers 7, 19, 22, 41, 43,
44 en 47. Uhland debuteerde
overigens al in 1815, dus rijke
lijk voordat Brahms zelfs maar
geboren werd (1833). Het toont
aan hoezeer Brahms gewend was
om de blik achterwaarts te rich
ten - terwijl zijn muziek abso
luut niet verouderd is, ook nu
niet.
Vrijgezel bleef Brahms, net als
zijn grote voorbeeld Ludwig van
Beethoven. De ongehuwde staat
van Brachms was geen vrije
keus. Voor zover bekend was hij
een volbloedige hetero die meer
dan ééns verliefd werd, meestal
op vrouwen van vrienden. Naar
mate hij ouder werd groeide hij
in de rol van 'verstokte vrijge
zel', maar zo verstokt was hij in
werkelijkheid niet. Zijn grote
liefde en muze was Clara Schu
mann, de vrouw van Robert
Toen de twee elkaar ontmoetten
was hij 19, zij 34. In 1896 over
leed Clara, in 1897 Johannes.
Wenen werd Brahm's woon
plaats in 1862. Hij was 29 jaar
oud en besefte dat hij waar
schijnlijk nooit een positie in
zijn geliefde Hamburg zou ver
werven. Hij koos voor Wenen, in
navolging van Beethoven, die 70
jaar eerder van Bonn naar We
nen was verhuisd. Wenen was nu
eenmaal het centrum en het
mekka van de muziek.
Brahms werd op den duur een
echte Wener. „Telkens als ik op
weg naar huis de Oostenrijkse
grens passeer, kan ik de conduc
teur wel kussen." Misschien be
doelde hij dat ironisch, want hij
bleef ondanks alles een Duitser.
Zie ook xenofoob.
Zie verder pagina DB (muziek)
Liesbeth List
ongehuwde
moeder in
nieuwe musical
Twee bijzondere
Amerikaanse
kameropera's
PAGINA D3
Neergang en
terugkeer van
een geniale
pianist
PAGINA D4
Mark Brusse
en de
symboliek
der dieren
PAGINA D6
Kristien
Hemmerechts
en de rand
van de
samenleving
PAGINA D7
