Twee bijzondere vrouwelijke solo's
Dei
st;
'Gol
biedt
Kunst van gewicht vervult
zelfde rol als geloof
z
I
h
0
tc
Weinig vrolijkheid in 'Tanzpalast'
££r^te^as^m
DE STEM
DJ
DE STEM
Chaos
Klassiekers
Godsbeelden
i i i i
God is groot,
maar geenszins nieuw
Door Camiel Hamans
Tussen God en gebod ruisen de
klinkers. Dat wil de evangelist
Johannes althans. Want 'in
den beginne was het Woord en
het Woord was bij God en het
Woord was God'. Geen wonder
dat waar twee woorden teza
men gevonden worden, in elk
gedicht, in elk verhaal en in
elk toneelstuk God nadrukke
lijk aanwezig is. Zelfs voor de
slechte verstaander. Vreemd
daarom dat de georganiseerde
Nederlandse boekverkondi-
gers God nu pas ontdekt heb
ben en tot trend verheven.
Sla het eerste het beste werk van
literaire aard open en God
springt uit de pagina. Wie voor
zijn boekenkast staat, voelt de
schaduw van de hemel op zijn
schouders en de comfortabele
stoel op rij tien van de schouw
burg, zit als een biechtstoel. In
elk verhaal, elk toneelstuk en elk
gedicht wordt een bijbelboek op
nieuw geschreven.
Als Chris Lomme op gezag en
tekst van Benno Barnard in Het
mens van de Blauwe Maandag
Compagnie zegt dat ze 'de liefde
wil van iedereen' dan is er geen
bijbelvastheid nodig om in deze
noodkreet de noodzakelijke aan
vulling te horen op Corinthiërs
13, waar Paulus met overslaande
stem de gelovige voorhoudt dat
de mens die geen liefde te geven
heeft, niet meer is dan 'schallend
koper'.
Op de planken van de eigen bibli
otheek verkondigen nog immer
gelezen en gewaardeerde klassie
kers van het type Verzoeking van
de heilige Antonius door Flau
bert, Vestdijks Nadagen van Pila-
tus, Aswoensdag van Eliot of Ril-
kes Over de lieve God en andere
zaken de actualiteit van religieu
ze thema's.
Waar een goed boek openvalt,
DONDERDAG 13 MAART1997
Gerardjan Rijnders hoort bij de toneelmakers die de qrote vraqen stellen. Toneel is nu van God los, maar blijft op zoek.
FOTO FRANS SCHELLEKENS
spreekt God. Zoals bijvoorbeeld
in het net van de pers gerolde
bundeltje Het zesde zintuig met
vertaalde gedichten van Anna
Achmatova, Nikolaj Goemiljov
en Osip Mandelstam. Goemiljov,
de altijd in de schaduw van zijn
echtgenote Achmatova gebleven
tragische dichter, schrijft in zijn
Meisjes van Zanzibar over 'een
arme Abessijn die ter ore was ge
komen dat er ver in het noorden,
in Cairo meisjes uit Zanzibar
dansen en liefde verkopen voor
geld'. De verveling thuis en de
verleiding stuurden hem op weg.
Voor hij zijn verlokkende doel
bereikte, werd hij echter overval
len en werd zijn muildier onder
de voet gelopen door een olifant.
Twintig nieuwe manen en al zijn
reserves kostte het hem om in
Cairo aan te komen. Daar besefte
hij intussen platzak geraakt te
zijn en berooid aanvaardde hij
daarom meteen de terugweg,
waar aan het eind voor de aan
dachtige lezer de echo opklinkt
van het welkomstfeest voor de
verloren zoon.
Een pagina eerder verhaalt Goe
miljov de geschiedenis van vijf
stieren, die door een rijk man aan
zijn oppassende bediende ge
schonken zijn als loon voor vijf
jaren trouwe dienst. De eerste
werd door een leeuw verscheurd,
de tweede geveld door een wes-
pensteek, nummer drie en vier
vielen ten prooi aan de afgunst
van een buurman. De vijfde heeft
hij zelf geslacht. 'Om te vieren
dat mijn buurmans huis brandde
als een fakkel, met hemzelf, vast
gebonden,'kermend er nog in.' Is
dit de God der liefde, of die der
barmhartigheid óf zelfs maar die
Jder rechtvaardigheid die hier
spreekt? Absoluut niet. Het is
wraak en leedvermaak, zonder
enig spoor van oudtestamenti
sche almacht.
Maar dat is niet uitzonderlijk.
Niet God, maar god spreekt in de
kunst. Literatuur, toneel, beel
dende kunst en muziek, ze bezin
gen niet per definitie hét of even
tueel één opperwezen. Grote
kunst gaat over grote thema's.
Leven en dood, zin van het be
staan, rouw, trouw, verdriet en
liefde; de onverklaarbare chaos,
het systeem van het al, rechtvaar
digheid, gelijkheid, de onmoge
lijkheid van relaties, oorlog en
vrede. Alles wat de mens bezig
houdt, zonder dat hij antwoorden
op zijn vragen heeft.
Voor gelovigen bieden religie en
ideologie, de God van Bome, Ne
derland of de Markt een panacee.
De bijbel, koran, Karl Marx of
Adam Smith geven vorm aan het
ongeordende, bieden houvast en
zekerheid. Voor twijfelaars, voor
onderzoekers is kunst, en in het
bijzonder de nauwelijks abstrac
te vormen toneel en literatuur,
een middel om vragen te stellen
en wellicht vat te krijgen op het
onbegrijpelijke, onaanvaardbare
en ongestructureerde. Kunst van
gewicht vervult dezelfde spiri
tuele rol als geloof en filosofie.
Alleen biedt het geloof in God al
tijd een laatste woord, terwijl
kunst meestal niet verder komt
dan een volgende vraag, her
nieuwde twijfel en dus inzicht.
Die zingeving is spiritualiteit.
Niet in de kerkse zin van het
woord, want dan staat het voor
door een geloof bepaalde levens
visie, maar in de wezenlijke, die
van geestelijke levenshouding.
En die kan natuurlijk van reli
gieuze aard zijn. Als Vondel twij
felt aan de ware ouderliefde, dan
lost hij zijn onzekerheid op bin
nen het systeem waarin hij leeft
en gelooft. God redt in de Jeptha
net als hij dat met de oudtesta
mentische Abraham doet, de
wankelmoedige en op de proef
gestelde vader. Vertrouwen in de
Heer biedt redding, gelooft Von
del en vandaar dat in zijn werk
God en god samenvallen.
Het hoeft niet. In Maksim Gorki's
Nachtasylin Heyermans Glück
auf en Brechts Trommelen in de
Nacht biedt het linkse evangelie
hoop op uitkomst. De spirituele
utopie ligt niet meer in Godsver
trouwen en een paradijselijk le
ven na de dood, maar in de zeker
heid van de rozerode dageraad
van het klasseloze socialisme.
Dat soort geloof heeft afgedaan.
Zelfs bij een orthodox marxist als
Heiner Müller. Toneel van nu is
van God los, maar blijft op zoek.
Of het nu gaat om moderne regis
seursvisies op klassiekers van de
Griekse tragici, Shakespeare,
Büchner, Von Kleist of O'Neill of
om nieuw werk van Tabori, Pin
ter, Schwab, Kroetz, Hertzberg,
Otten, Bernlef, Weiss of Gerard
jan Rijnders, het zijn de grote
vragen die gesteld worden. Soms
in vals licht gezet, maar door
gaans kaal en eerlijk. Toneel en
literatuur zijn afgezien van wat
esoterie en New Age-gemeentes
de enig overgebleven kerk gewor
den. En ze zijn van onverdachte
snit, want ze zijn niet dogmatisch
en hebben zich niet begeven bui
ten de traditie die ze, op wat ont
spanningskunst na, altijd gehad
hebben. Zoeken via de boeken
kast en in de schouwburg heeft
de functie overgenomen van bid
den. Niet langer vragen om God
delijke oplossing, maar om vra
gen achter vragen, om inzicht en
herkenning.
Er is dus niets nieuws onder de
zon, behalve dat het weer hardop
gezegd mag worden. Rijnders kan
de zin van het bestaan in dit ego-
en aidstijdeperk aan de orde stel
len en het wordt herkend als neo-
spiritualiteit. De verklaring is
simpel. Wie zich een kwart eeuw
geleden los zong van gebod en
dogma, had de keus uit twee ze
kerheden. Hij kon ontkennen dat
hij behoefte had aan duiding en
structuren en zich dus als een
overmoedige waaghals storten in
de tuien en de muien of hij bleef,
wetend dat hij over niet meer dan
twee zwemdiploma's beschikte,
zo dicht onder de bassinrand dat
de veilige hengel van de bad
meester hem in geval van nood
altijd kon bereiken. De waaghals
ontkende de spirituele zin van le
vensvragen en het woord 'god'
werd voor hem zodoende een ta
boe, de angsthaas schaamde zich
voor zijn houding en keek er
daarom wel voor uit ooit in het
openbaar de naam van God te ge
bruiken.
De keuze van 1970 bestaat niet
meer. De traditie van de kerk als
veilige haven, waarnaar altijd te
ruggekeerd kan worden is ver
dwenen, maar tegelijkertijd heeft
de vrijheid van de quasi-Kanaal-
zwemmer slechts tot ongelukki-
gen geleid. Vrijdenkerij en onaf
hankelijkheid vereist immers
sterke benen.
Er mag dus weer gezegd worden
dat kunst en vooral die in taal
over universele waarden gaat.
God is dat, maar niet die als op
perwezen. Het is het godsbegrip
dat twijfel inhoudt, dat syno
niem is aan zingeving. Als Thom-
mas Bernhard in Heldenplatz tot
de conclusie komt dat 'het pro
bleem niet is dat mijn broer er
niet meer is, maar dat wij achter
gebleven zijn' en dan verzucht
dat 'dat het erge is' maakt hij
helder dat het niet langer gaat
om een God die na de dood vere
nigt, maar om de godsommoge-
lijke vraag naar de zin van door
leven na de dood.
0
UJ
UI
h
UJ
AMSTERDAM
Cirque du Soleil - 'Alegria' - acrobatiek, dans en theater - Tent St L
dionplein (6 mrt t/m 27 apr)
ANTWERPEN
In Godsnaam - van loao Bethencourt - door TIL - Het Klokhuis.,,
t/m za 20.00 uur - zo 15.00 uur (tot 23 mrt)
Een ideale echtgenoot - van Oscar Wilde - door Nieuw Raamthea,
- Raamtheater op 't Zuid - wo t/m za 20.00 uur (tot 15 mrt)
BERGEN OP ZOOM
Charlie Girl - musical - Stadsschouwburg de Maagd - 20.15 uur(RjJ
16 mrt)
BREDA
Hans Liberg - De vier jaargetijden - Chassé Theater - 20.00 uur In
t/m 15 mrt)
ETTEN LEUR
Carlie - musical met o.a. Joke de Kruijff. - Theater De Nobelaer-20'; I
uur (13 en 14 mrt)
DEN HAAG
Miss Saigon - VSB Circustheater - di t/m za 20.00 uur, zo 14,00 w,..
20.00 uur (t/m 10 nov)
ROTTERDAM
Urbanus - Hiep hiep rahoe - Luxor Theater - 20.15 uur (15 en 16 mrt)
Freek de Jonge - Gemeengoed - Luxor Theater - 20.15 uur (17 en fc
Woyzeck - RO Theater - Rotterdamse Schouwburg - 20.15 uur (ijJ
19 mrt)
ROOSENDAAL
Verreck en De Rijk - cabaret - Schouwburg de Kring - 20.15 uurf j
en 18 mrt)
DONDERDAG
BREDA
Ode aan de verlaten zielen - en Vrouw alleen - In serie Nit JI
Theatermakers - Chassé Theater - 20.45 uur
ETTEN LEUR
Niet uit het raam - Afgeragd - De Nobelaer - 20.15 uur
TILBURG
Tanzpalast - dans van Pumpenhaus - Schouwburg - 20.15 uur
ROTTERDAM
Fröken Julie - Rooterdamse Schouwburg - 20.15 uur
ROOSENDAAL
De Kersentuin - Theater Antigone - Schouwburg de Kring - 20,15u«|
VRIJDAG
BREDA
Friday Night Live! - muzikale theater-talkshow voor jongeren
Chassé Theater -19.30 uur
Tanzpalast -dans van Pumpenhaus - Chassé Theater - 20.30 uur
ETTEN LEUR
Carlie - musical - De Nobelaer - 20.15 uur
TILBURG
Bert Klunder - Vette Jus- cabaret - Schouwburg - 20.30 uur
ZATERDAG
BREDA
Het volk in Dothan - Chassé Theater - 20.45 uur
ETEN LEUR
De nieuwe snaar - De Nobelaer - 20.15 uur
ROOSENDAAL
r - 19
Closer than ever - met o.a Henk Poort - Schouwburg De Kring - 20J5«i
DINSDAG
OOSTERHOUT
The Stuffed Puppet Theatre - De Bussel - 20.15 uur
TILBURG
Scapino - Below Paradise - Schouwburg - 20.15 uur
WOENSDAG
BREDA
De Kersentuin - Antigone - Chassé Theater - 20.30 uur
ETTEN LEUR
Stomme koe - komedie- De Nobelaer - 20.15 uur
OOSTERHOUT
Bal-Trap - Franstalig toneelstuk door Compagnie Derniers Details.
-De Bussel-20.15 uur
TILBURG
De nieuwe snaar - Famineur zeven - Schouwburg - 20.15 uur
ROOSENDAAL
Soms verdwaal ik in een draak - toneel van Artemis - Schouwt»!
de Kring-14.00 uur
ROTTERDAM
Elektra - van Sofokalis - RO Theater - try-out - RO Theater - 20.15ub'|
Van onze kunstredactie
Twee bijzondere theatervrouwen
spelen vanavond in Breda in de
serie Nieuwe Theatermakers elk
een solo, die iedere liefhebber
van intensief kleintheater zal
aanspreken. Jacqueline Kaptein
is een breekbaar clowntje in Ode
aan de verlaten zielen, dat op in
tieme wijze de humor en de tra
giek van heel kleine dingen laat
zien.
Christine van Stralen is een ac
trice en mimespeelster die in
Vrouw alleen van Don Duyns een
jonge vrouw speelt die de balans
van haar leven opmaakt. Op zoek
naar aanknopingspunten tast zij
haar herinneringen af en zoekt
naar een verklaring waarom alles
gaat zoals het gaat.
Don Duyns heeft deze bewe
gingstheaterachtige solo speciaal
voor haar geschreven en geregis-
r
Jacqueline Kaptein, een vertederend clowntje in het theater.
seerd. Net als beeldend kunste
naar Elian Smits die de vormge
ving verzorgde, werkte Christine
van Stralen eerder samen met
Don Duyns in de voorstelling
Ouderdomsvlekken bij theater
groep Hollandia.
Ode aan de verlaten zielen is een
theatrale, weemoedige clownso
lo die door Jacqueline Kaptein
samen met regisseuse Cora
Broekhuizen werd gemaakt bij
de Groningse theatergroep De
Horzel. Al op de theaterschool
raakte Kaptein gefascineerd door
de figuur van de clown. Ze geeft
FOTO DE HORZEL
al jaren workshops clownerie.
Het betekent niet dat Kaptein,
zoals de circusclown, streeft naar
vette lacheffecten. Integendeel,
zij heeft een heel nieuw persona
ge geschapen, Böwö, dat met zijn
spierwitte gezichtje met een
zwart streepje als mond, het pu
bliek op een volslagen eigen en
verrassende manier deelgenoot
laat zijn van kleine aarzelingen,
verdrietigheden en kleine humo
ristische ontdekkingen.
Gestoken in een ruim vallende
geruiten schort over haar lange
lijf beweegt zij aandoenlijk on
handig en weet in dat witte ge
zicht een expressie te leggen, die
soms bijna hartbrekend de een
zaamheid van Böwö blootlegt.
Jacqueline Kaptein bezit de gave
om van het zogenaamd onbeteke
nende een intieme, theatrale act
te maken. Zelfs met een simpel
theezakje weet zij nog ontroering
op te wekken.
I 'Vrouw alleen', solo door Christine van
Stralen en 'Ode aan de verlaten zielen',
theatrale downsact van Jacqueline Kap
tein, zijn vanavond te zien in het Chassé
Theater (kleine zaal) in Breda in de serie
Nieuwe Theatermakers.
Den Bosch. Theater aan de Para
de. 'Tanzpalast 1950-1997' door
Pumpenhaus Münster in samen
werking met Man Act uit Cardiff.
Regie: Gunther Möllmann en
Phillip MacKenzie. Gezien op 6
maart. Op vrijdag 14 maart te zien
in het Chassé Theater in Breda, 22
maart in Stadsschouwburg Mid
delburg.
Door Marjan Mes
Een ongezellig Duits danslokaal
anno 1950 met op de achtergrond
een (gekantelde) jukebox. Een
kelner hangt verveeld achter de
bar. Een voor een komen ze bin
nen, zes vrijgezellen meisjes in
keurige japonnen, hoedjes en
pumps. Tersluiks keuren ze el-
kaars uiterlijk en proberen een
houding te vinden. Even later ar
riveren kort achter elkaar zes
mannen, onder wie een zwarte
Amerikaanse GI. Melige Duitse
schlagers, chachacha's en fox-
trotts wisselen elkaar af.
De mannen proberen zo snel mo
gelijk een danspartner aan de
haak te slaan, maar niet iedereen
is van elkaar gediend. Na enig ge
harrewar wordt er dan toch braaf
gedanst, maar wanneer de neger
als eerste begerig het meisje van
zijn keuze vastgrijpt en tong
zoent, ontaardt het keurige ball-
room-gebeurenin een woeste
worsteling van seksuele aard. De
muziek slaat op tilt en afgelopen
is het met het quick-quick-slow.
De voorstelling Tanzpalast, een
coproductie van de bewegings
theatergroepen Pumpenhaus uit
Münster en Man Act uit Cardiff,
wil niet alleen uiterlijk een tijds
beeld schetsen van de periode
tussen 1950 en 1997, maar heeft
ook de pretentie om de verande
ringen in de samenleving (vooral
de rolpatronen en de sex-opvat-
tingen) te dramatiseren en te per
sifleren.
Vandaar ook kennelijk die ge
vaarlijk scheef hangende jukebox
waaruit overigens een eindeloze
potpourri van smakelijke hit
fragmenten komt. Maar echt vro
lijk wil het niet worden in dit
Duitse danslokaal. Heel schema
tisch is gekozen voor een al te let
terlijke illustratie van bepaalde
tijdsverschijnselen uit de Duitse
samenleving, zoals de Rote Ar
mee Fraktion. Terwijl de portret
ten van Andreas Baader en Ulri-
ke Meinhof worden geprojec
teerd, zetten de dansers elkaar in
het donker in de zoeldichten.
Zonder veel fantasie of verbeel
dingskracht worden de wisselen
de tijdsbeelden veel te letterlijk
geillustreerd; twist, hoelahoep,
rock and roll, de revolutie van
1968 met uit het Rode Boekje van
Mao citerende spelers, gevolgd
door hippies met sticlries en flo
wer power-gedoe, figuren in
zwarte pakken met of zonder ga
ten, waarbij plompverloren de
namen van modekoningen als
Versace en Armani worden ge
projecteerd.
Tenslotte is er een beeld van
zwervers uit de jaren negentig,
die aan het housen slaan. Zedra-|
gen ieder een ruw brok steel
waarop machteloos wordt ge»'
gen. Een klein meisje voegt
volslagen mechanisch bij de vol
wassen house-dansers. Het a"
de enige twee niet o]
symbolen in deze
aandoende voorstelling.
Het idee van het
dwarsdoorsnee van een telKe»
veranderende samenleving
ontleend aan het voorbeeld'®
het Theatre du Campagnol,
indertijd met een dergelijke voor
stelling furore maakte, dat
door Ettore Scola in diens s]
film Le Bal werd nagevolgd
Het huisgezelschap van het
penhaus, een speel- en w°'
plaats voor onafhankelijke,
ternationale acteurs, komt voo
nogal melig over. Het
nauwelijks in om enige1
sche of humoristische int
tussen de mannen en vrouwe»-
laten zien. j.
Bovendien is de choreografie^
strekt niet interessant Ik
denk de makers ervan iets a
tieks a la Pina Bausch te he
willen maken, want er word
gelopen en poses aangeno
maar enige diepergaande
gingskracht ontbreekt. Eige»
zat ik voortdurend te sua
naar een moment dat de tw
dansers zich eindelijk eens le
zouden gaan uitleven op a
leuke muzieknummers van
Door Hans Rooseboom
„Mijn God is de muziek,
heb ik ooit iemand horen
gen, en ik kan het daarmee1
eens zijn. Ik beluister muz
soms als een soort dienst v<
mijzelf alleen." Frans Balj
organist, pianist, muziekler;
en recensent voor dagblad
Stem, leeft bijna helem
voor de muziek.
„Maar religieuze ervaring
daar ben ik allergisch voor.
noem het liever een gevoel
welbevinden dat ik door bep£
de muziek kan ondergaan."
Een traditioneel opgevoed p
testants jongetje, zo noemt B
danaar Frans Baljeu zichz
„Als kind werd ik niet in cont
gebracht met metafysische er
ringen. In mijn puberteit ontw
kelde ik een hang naar myst:
zoals die in de katholieke k
bestaat."
Op het conservatorium in Tilb
werd aan dat zoeken naar n:
tiek tegemoet gekomen. „We
gen met onze leraar Louis T
bosch naar de abdij van Tonge
in Belgisch Limburg. Daar z
gen we een mis van Stravin
een fascinerende mystieke er
ring."
Al dan niet 'religieuze' ervai
gen hoef je niet uitsluitend
ontlenen aan het luisteren
religieuze muziek. Baljeu:
kan gebeuren met iedere muz:
Ik beleef bij sommige passa
van Schubert en Bach de sensi
dat de componist de deur naai
eeuwigheid op een kier zet en
een blik daarachter vergunt."
„De godsbeelden uit mijn jeu
dat kan het niet meer zijn. Al
het geloof als zodanig vaar
zegt, dan wordt het een levi
lange zoektocht: wat is het
wel? Het is zoeken naar een
voel van welbevinden. Ik om
vind dat steeds sterker met
ziek van Brahms. Zijn Twe
Symfonie bijvoorbeeld, die
helemaal bij dit jaargetijde
voorjaar. En Brahms' Ee
P
Door Hans Rooseboom
"•ank Martin kwam op het sti
moedige idee om de eerste pas
muzziek sinds Bach op papie
zetten na het aanschouwen
Rembrandts ets De drie krui
Het zal mede door de geest
llJds zijn geweest dat de Zwit;
hon,?0mponist Frank Ma
(1890-1974) door Rembrar
verbeelding van het Lijden
verpletterend werd geraakt.
hTl T?s m het voorjaar van 1
at Martin begon met de oi
an het oratorium Golgotha.
tweede Wereldoorlog belet
njn laatste stuiptrekkingen
elfs ln het veUige Zwitserl
aren de gevolgen van a
W ?°et wel bijzonder pret
wiiu !ln om Passiemuziek
schrijven na Johann*
me nn11 ?a Het verhaal w
opgedrongen door de ontd
van® Vpn u6 ets De drie k
an Rembrandt," zo schi
hhw m 1948 in Amsterda
vrouw ttmet een Nederla
r W gerouwd - en het t
oi
