,4*
Meeste dassen gedood door sluipverkeer
Angstschreeuw
redt prooi
Antropologe woont al twintig jaar tussen de orang-oetans
1
Onderzoek bevestigt
theorie dolende ster
jn blijft
dsel
en negeren
goede seks'
|turisten zijn
^er hooikoorts
fp V
Hersenen reageren
snel op stank
idere moeder
oorzaak
*heid mannen
DESTEM
LIJF LEVEN
E3
Plantages
Uitputtend
J
Intens
Redding
Als twee honden vechten om een been...
Sterrenkundige Adriaan Blaauw had gelijk
|2 FEBRUARI 1997 E2
zelf. De bron van de pijn
i dan in de hersenen zelf ge-
kaliseerd moeten worden.
|ant hersenen kunnen zonder
ikkeling van buitenaf allerlei
jtiviteiten vertonen. Broers
lalt in dit verband de theorie
In van de Amerikaanse neu-
Ijloog R. Melzack. Volgens de-
wetenschapper bestaat er in
►ze hersenen zoiets als een er-
llijke 'neuromatrix' (een net-
erk van zenuwcellen in onze
prsenen).
anwijzing voor de erfelijk-
feid van deze matrix zijn de
evallen waarbij personen pijn
belden in lichaamsdelen die ze
anaf hun geboorte al niet had-
ien. Deze neuromatrix is niet
Heen erfelijk bepaald, maar
?ordt ook nog gevormd door
<epaalde (pijn)ervaringen.
ifen is er tot op heden niet in
jeslaagd een afdoend middel
egen de fantoompijn te vin-
llen.
Acupunctuur, methadon, elek-
rische stimulatie en de vernie-
iging van bepaalde zenuwcel
en in het ruggenmerg zijn alle-
■maal, met zeer wisselende re
sultaten, uitgeprobeerd. Zelfs
injecties met lidocaïne (een
verdovingsmiddel) diep in de
hersenen zijn toegepast.
lOpvaHend is dat de onderzoe-
Ikers in verband met de fan
toompijn steeds op zoek zijn
naar anatomische en/of neuro-
logische oplossingen. Mis
schien dat fantoompijn toch
meer te maken heeft met ook
psychische processen (verdrin
ging van de amputatie bijvoor
beeld) dan de onderzoekers tot
nu toe willen aannemen. Een
meersporenbeleid zou wel eens
betere resultaten kunnen ople-
WOENSDAG 12 FEBRUARI 1997
- t <- i
;rs gaan na of de toenemende on-
Jerband houdt met de steeds late-
deren krijgen. Voorstudies tonen
,n toen hun moeders achter in de
hebben op sperma van mindere
-S beschrijft onderzoeker Justin St
Ziekenhuis voor Vrouwen dat het
irs die bij hun geboorte ouder dan
iel en recht beweegt dan het zaad
Je 20 jaar.
|t dat naarmate de leeftijd van de
schade aan de structuur van de
jisprong en, bij zonen, uiteindelijk
ldus St John. Hij zamelt nu gege-
üeken waarmee hij zijn onderzoek
phe vervuiling, strak ondergoed en
l als mogelijke oorzaken voor on-
cialisten onderschatten nog steeds de
met hun seksleven. Wie ongelukkig is
V en dat kan tot ziektes leiden,
jook weer seksuele problemen veroor
en moeilijk aan het verstand te Pe^ie'
iotten van het Academisch Ziekenhuis
volgens Gianotten voldoende betrok-
hun patiënten. Maar cardiologen, in-
i op grote schaal de seksuele effecten
een hartkwaal.
algens de seksuoloog vaak voor dat n
m geen erectie meer krijgt,
i dat specialisten de problemen ona
Volgens de zusterorganisatie
NAAV is de actie echter te ko
door de bocht. De NAAV wijs
op dat hooikoorts door zeer
eenlopende oorzaken kan
staan, zodat niet op voorhand
valt te zeggen of acupunctuur
beste behandeling oplevert.
De artsen-acupuncturisten
den dat niet alle 200.000
koortspatiënten op een
kunnen worden geveegd. e
moet een arts de juiste di g j
stellen. Pas daarna is duideli]KO
een reguliere therapie of
punctuur de beste resultaten
opleveren. Een actie die
een hele patiëntengroep
strekt, kan valse verwachting®
wekken.
uur
:en.
che
val
uer-
Afzien in het regenwoud
jjorWim Wormser
if «orden wel de drie apen-
jochters van de beroemde
jritse antropoloog Louis Lea-
genoemd. Jane Goodall en
jaar onderzoek naar chimpan-
!0i Dian Fossey en haar go-
Ljla's en Biruté Galdikas die
Lr leven wijdt aan orang-oe-
L Leakey zond zijn studen-
L uit voor onderzoek onder
drie primaten omdat hij
fut dat daar de sleutel ligt
D het geheim van de mens-
jd, Galdikas beschrijft in
,ar boek De spiegel van het
iradijs twintig jaar ontberin-
ben tussen de 'mensen van het
mud'. Ter gelegenheid van
verschijnen van het boek
»as ze even in ons land.
loais Leakey is al ruim twintig
aar dood, maar Biruté Galdikas'
Iwen speelt zich nog steeds voor
af tussen de orang-oe-
jns op Kalimantan. Gorilla-on-
iiEoekster Dian Fossey echter
enkele jaren geleden ver
dord in Rwanda, want behalve
dat het jungleleven ongelooflijk
is, maakt het onderzoeks
tak (gepaard aan natuurbe-
scherming) vaak ook vijanden,
kas spoort bijvoorbeeld
j-oetans in gevangenschap
ipora ze weer vrij te laten in on-
het reservaat van Tan-
jung Puting in centraal Kaliman-
ia Zo heet het Indonesische
tel van het gigantische eüand
Hoewel ze daarvoor de
totstemming van de overheid
luit, wekt dat nog wel eens irri-
onder de hogere standen,
geldt het houden van zo'n
intelligente rood/oranjekleurige
lip dikwijls als status-symbool.
Ei voor een jonge orang-oetan
wordt grof geld betaald.
Joch vormt stropen niet de be-
bedreiging voor de
lieren," vertelt de Letse profes
sor in de antropologie, die in Ca-
side en studeerde en
later de Indonesische nationali-
aannam. „Ook niet de hout-
i, hoewel die niet voor niets
ten slechte naam heeft. De ern
stigste aantasting van het leefge-
van orang-oetans is de aan-
t van plantages. Met name de
teelt van oliepalmen neemt sterk
ta. Het gaat daarbij niet eens
neer alleen om westerse multina-
De plantages zijn van in-
isstrieën in China en Japan."
Oran-oetans (uit het Maleis,
mens, hutan: bos) leven de
leeste tijd boven in de bomen
an het Aziatische regenwoud.
Ze zijn er niet op gebouwd om
iter de grond te lopen. „Ik heb
Jtzien hoe ze werden verpletterd
oider de bulldozers die de bomen
■ver duwden waarin ze zich op-
helden. Orang-oetans hebben
pi verweer tegen de mens als ze
neb niet in het dichte bladerdak
verschuilen. In de pal-
■nplantages hebben de mensa-
mets te zoeken, omdat er
W vruchten voorkomen en
ig-oetans leven bijna uitslui-
I van vruchten," vertelt de
ttoijfster.
M A
W
1
Volwassen orang-oetan aan de maaltijd.
FOTO'S ORANGUTAN FOUNDATION
De moederband is bij orang-oetans sterk en langdurig.
Slingerend door de bomen in Tanjun Puting.
woont drie maanden
bet jaar in Canada. Ze do-
dan aan de universiteit van
'ncouver. Ze heeft een zoon van
jaar over zeventien en is voor
bveede keer getrouwd. De eer
zeven Borneose jaren deelde
ze met haar echtgenoot Rod, die
daarna het primitieve, uitputten
de leven tussen de 'mensen van
het woud' voor gezien hield.
Haar antwoord op de vraag
waarom het vooral vrouwen zijn
die him leven wijden aan dit
soort diepgaande, langdurige
veldonderzoeken vol ontberin
gen, is kort. „Mannen zijn ge
neigd om carrière te maken, die
kunnen niet zo lang op één plek
blijven," verklaart ze. Haar be
wonderde leermeester Louis Lea
key vond ook dat vrouwen betere
waarnemers zijn dan mannen en
meer geduld hebben. Daarnaast
vond Leakey dat vrouwen niet zo
gauw agressie oproepen bij
mensapen en dus beter hun ge
woonten kunnen bestuderen.
Op Borneo en Sumatra tezamen
leven nog ongeveer dertigduizend
orang-oetans, de helft daarvan
bevindt zich enigszins veilig in
reservaten. Drie van deze dieren
zijn trouwens door koningin Bea
trix en prins Claus geadopteerd
toen zij in 1995 Indonesië be
zochten. Die apen leven in een
opvangcentrum nabij Balikpa-
pan op Borneo en 'studeren' nog
voor hun komende vrijlating.
Tanjung Puting, waar Galdikas
het Camp Leakey heeft ingericht,
is met een oppervlakte van 3040
vierkante kilometer verreweg het
grootste nationale park. De
luchtvochtigheid is bijna verstik
kend (80 tot 100 pet), het regent
er 2000-3000 mm per jaar. Galdi
kas beschrijft hoe weinig roman
tisch het leven in de jungle is, ze
ker voor een onderzoekster wier
objecten zich steeds ver boven
haar hoofd ophouden.
Hele dagen brengt ze door in
veenmoerassen, waar het water
kil is en theekleurig. Ze moet
haar hals uitstrekken om een
glimp op te vangen van de wilde
orang-oetans die door het blader
dak van de enorme dertig meter
hoge bomen trekken. „Afge
schermd van de zon, eeuwig in
het halfduister, ging het troebele
water van het tropische veen-
moeras over in diepe poelen die
aanvoelden als zwart ijs".
Soms kon ze weken niet zitten
omdat ze, waarschuwingen van
de Dajaks (oorspronkelijke be
woners) in de wind slaand, toch
op een omgevallen boom was
gaan zitten en aangetast werd
door een bepaalde schimmel. My
riaden insecten, bloedzuigers en
slangen maken de menselijke in
dringer het leven zuur. Een ande
re keer kan ze een maand lang
een hand niet gebruiken vanwege
de ontstoken insectenbeten. En er
is regen, altijd maar die regen!
„De meeste tijd loop je ofwel te
zweten van de hitte of te riHen
van de regen". Later, als bevrijde
apenjongen in het kamp rond
scharrelen, wordt haar onder
zoek wat gemakkelijker.
Haar eerste adoptie van een jong
loopt bijna uit op een ramp. Ze
doopt het dier Sugito nadat ze
hem van een Indonesiër had vrij
gekocht. Wilde orang-oetans le
ven niet in groepen en vaders
blijven niet bij de moeders, dus
brengen jongen hun hele jeugd
bij hun moeder door. De relatie
tussen moeder en jong is buiten
gewoon intens. Biruté Galdikan
moest die intensheid aan den lij
ve ervaren. De jonge Sugito
klampte zich maandenlang bijna
24 uur achtereen aan haar vast,
bijtend en scheldend naar eenie
der die' dichtbij kwam en zijn
vermeende moeder ongenadig
natpiesend.'
Galdikas reageert met gevoel
voor betrekkelijkheid: „De situa
tie werd heel onaangenaam. Zo
wel Rod als ik zaten onder de uit
werpselen en urine, dat zich nog
vermengde met ons eigen zweet".
Haar liefde voor de diersoort
deed haar echter niet versagen.
Ze gelooft in de theorie van Lea
key dat deze rode mensapen, die
ouder zijn dan de mens, zich tien
tot veertien miljoen jaar terug af
takten van onze gemeenschappe
lijke stamboom. Haar hoop voor
de redding van de orang-oetan is
vooral gevestigd op de Indone
siërs. „Aziaten gaan veel ont-
spannener met de natuur om.
Mensen in het westen zijn ge
neigd de natuur als tegenstander
te zien, als iets dat altijd maar
overwonnen moet worden."
Haar boodschap is dat de orang-
oetan ons onschuldige familielid
is, dat nooit het paradijs verlaten
heeft. Hij houdt ons het spiegel
beeld voor van onze ziel en van
het paradijs waarin we ooit
thuishoorden.
I Biruté Galdikas: 'De spiegel van
het paradijs'.
Uitgeverij Atlas, 49,90.
[«onze verslaggever
dassenstand in Nederland
j scherp dalen, als het nach-
yesluipverkeer op platte-
Mswegen blijft toenemen,
•al in het grensgebied van
'tovincies Gelderland, Bra-
1 en Limburg vinden steeds
eer dieren de dood op zoge-
'®mde 'verlaten' wegen in
uren.
zegt de Vereniging Das en
"die vorig jaar 437 dode, ge-
L.,™ en verweesde dassen on
naar hoede kreeg. In 1995 be-
"at aantal nog 423.
moment leven er in Neder-
naar schatting weer 2200
e2e luarterachtige roofdie-
maar elk jaar wordt bijna
ïftlS'6 '"i°rmatie wil omtrent
en deze bijlage, kan
tiirionc I ze b|]lage, ki
tetoor"ren bellen
"76-5312344 of 076-53122",
SÜk;ea9erenkanook.
padres daarvoor is:
naar:
1 Leven,
D ^cfie Lijf L
S^GSÖO MB Breda.'
factie; René van der Velden.
één op de vijf exemplaren dood
gereden door auto's. Andere fac
toren die de das iii zijn bestaan
bedreigen zijn jacht, stroperij,
verkeer, ontgrondingen, huizen
bouw en recreatie.
Een telling in 1960 leerde dat de
dassenstand de laatste decennia
scherp was teruggelopen, tot
2200 exemplaren. Twintig jaar
later, in 1980, was de situatie
alarmerend en waren er amper
duizend exemplaren over. Dat
was het sein voor een gedreven
reddingscampagne. De soort, die
nu regelrecht met uitsterven
werd bedreigd, herstelde zich
voetje voor voetje tot het wanke
le niveau van 1960, maar Das en
Boom vreest dat de lijn de ko
mende jaren weer naar beneden
zal duiken.
Das en Boom wijt de recente
groei van het aantal slachtoffers
niet zozeer aan de uitbreiding
van het wegennet, als wel aan de
groei van het nachtelijke auto
verkeer op plattelandswegen.
Veruit de meeste ongelukken ge
beuren nu in de nachtelijke uren
op 'verlaten' verbindingswegen
van dorp naar dorp en dan met
name in het overgangsgebied tus
sen de provincies Gelderland,
Brabant en Limburg. Als het ver-
De das, op dit moment zijn er naar schatting weer 2200 van in Nederland.
FOTO ARCHIEF DE STEM
keer op dit type wegen 's nachts
blijft toenemen, dreigt de dassen-
stand weer drastisch te dalen, al
dus de vereniging in zijn jongste
jaarrapport.
Naar provincies onderverdeeld
werden de dassen vorig jaar
doodgereden in Limburg (189),
Gelderland (130), Noord-Brabant
(72), Friesland (18), Overijssel
(17), Drenthe (6), Utrecht (3),
Groningen (1) en Flevoland (1).
De helft werd aangereden op ge
meentelijke plattelandswegen,
dertig procent op provinciale we
gen, 'slechts' vijftien procent op
snelwegen en vijf procent op
'overige' wegen.
Door Martijn Hover
Mens en dier in nood hebben de neiging hun omgeving daar
van onmiskenbaar op de hoogte te stellen. Actrice Jamie Lee
Curtis stond in het begin van haar carrière bekend als 'the
Scream Queen' omdat ze gillend placht te worden achter
volgd door engerds met cirkelzagen en andere gevaarlijke
doe-het-zelf-artikelen.
Ook minder luidruchtige die
ren dan mevrouw Curtis heb
ben hun manieren om hun on
genoegen kenbaar te maken.
Als ze een roofdier opmerken
of erdoor worden gegrepen,
scheiden ze specifieke geuren
af die 'alarm-feromonen' wor
den genoemd.
Wetenschappers gaan ervan uit
dat al dat geschreeuw en ge-
stink een reden moet hebben.
Voor een dier dat een roofdier
opmerkt, kan het veel zin heb
ben daarvan duidelijk kond te
doen. Zijn alarm kan dienen als
waarschuwing aan soortgeno
ten of kan het roofdier van zijn
aanval doen afzien omdat het
verrassingselement is verdwe
nen.
Veel minder duidelijk is waar
om een prooidier doorgaat met
giUen of stinken als het een
maal in de kaken van de rover
is beland. Immers, zo redeneert
de bioloog, de energie die er
mee wordt verspild zou veel
beter kunnen worden aange
wend voor ontsnappingspogin
gen.
Hypothesen zijn er volop. Ui-
.teraard kan bescherming van
soortgenoten en familieleden
een factor blijven: ook als het
slachtoffer zelf ten dode is op
geschreven, moet het zijn nage
slacht waarschuwen voor het
zelfde lot. Daarnaast bestaat
de kans dat zijn familieleden
de prooi te hulp komen en het
roofdier verjagen.
Een derde hypothese is onlangs
door geleerden getest. Zij luidt
dat misbaar van het slachtoffer
een tweede roofdier kan aan
trekken dat 'interfereert' met
de oorspronkelijke jager.
Amerikaanse onderzoekers
gingen aan de slag met snoe
ken, witvissen en aquaria. De
snoeken werden in de aquaria
geplaatst, in de helft van de
aquaria één ('PI', de 'P' staat
voor 'predator' of roofdier) in
de andere helft twee ('PI' en
'P2'), gescheiden door een
doorzichtige wand.
Vervolgens kregen de Pl-snoe-
ken witvis voorgezet, hun lie-
velingsmaal. Als zij him prooi
te pakken hadden, werd snel de
afscheiding weggehaald waar
door de P2's de gelegenheid
kregen zich met het feestmaal
te bemoeien.
Inderdaad bleek de aanwezig
heid van een tweede jager de
overlevingskansen van de wit
vis ten goede te komen. De P2's
maakten het de Pi's zo lastig
dat de prooi in vijf van de der
tien gevallen aan zijn oor
spronkelijke belager wist te
ontkomen. Was er geen concur
rentie, dan verslond PI zijn
prooi in alle gevallen.
Volgens de onderzoekers toont
dit overduidelijk aan dat
alarmsignalen door een gegre
pen prooi in elk geval deels ten
doel hebben juist andere roof
dieren aan te trekken. Dat
biedt het slachtoffer een reële
kans om aan zijn belager te
ontsnappen.
Als twee honden vechten om
een been, neemt het been de be
nen, zou je kunnen zeggen.
(Bron: Nature).
Dat een aantal losgeslagen sterren met supersonische snelhede®
door het heelal vliegt, staat al jaren vast. Waarom zij op drift
zijn, was tot op heden slechts theorie. Opsteller van een van de
meest geaccepteerde scenario's was 35 jaar geleden de Neder
landse sterrenkundige Adriaan Blaauw. Nu levert een team van
Nederlandse onderzoekers het bewijs voor zijn stelling: een do
lende ster krijgt zijn enorme energie door de explosie van een
tweede (partner)ster, die hem tot de ontploffing in zijn baan
hield.
„Gezien het hoge aandeel van
plattelandswegen als doodrijlo-
catie, is het noodzakelijk om
niet-bestemmingsverkeer zoveel
mogelijk van dergelijke wegen te
weren," zo adviseert Das en
Boom in zijn jaarrapportage.
Volgens woordvoerder Jaap
Dirkmaat is het voor gemeente
besturen vrij eenvoudig om sluip
verkeer te weren uit het groene
buitengebied. „De infrastructuur
van het doorgaande wegennet is
dusdanig dat het volstrekt over
bodig is dat automobilisten deze
groene wegen in de rustige uren
gebruiken," aldus Dirkmaat. Hij
wijst op het voorbeeld van de ge
meente Grave, waar onlangs een
sluipweg uit roulatie werd ge
haald. Overigens niet op verzoek
van Das en Boom, maar op ver
zoek van aanwonenden die het
sluipverkeer beu waren.
Het opvangcentrum van de vere
niging kreeg vorig jaar in Ubber-
gen bij Nijmegen het record aan
tal van 44 dassen in huis. Van dit
totaal overleden veertien exem
plaren aan de verwondingen. De
overige dertig konden worden
uitgezet in geschikte gebieden, of
worden op dit moment nog ver
zorgd in afwachting van uitzet
ting in de vrije natuur.
Het nu opgeloste mysterie betreft
de zogenoemde wegloopsterren,
ook wel aangeduid als OB-ster-
ren. Deze reuzen zijn tien tot
honderd maal groter dan de zon
en kunnen een temperatuur heb
ben van 50.000 graden Celsius.
De zon-temperatuur bedraagt
6000 graden.
Normaal staan OB-sterren keurig
stü in groepjes her en der in de
melkweg. Een enkeling raast ech
ter met een snelheid van rond de
100 kilometer per seconde door
het ijle heelal. De weglopers gaan
zo snel dat ze als een schip door
het ruimtestof klieven: behalve
via de gebruikelijke meetmetho
des laten ze zich kennen door een
boeggolf van opgeworpen deel
tjes.
Waarom en hoe ze op drift raken
bleef jaren schimmig, zij het dat
er wel theorieën over waren. Zo
stelde Blaauw in de jaren zestig
dat de OB-sterren aanvankelijk
deel uitmaakten van een dubbel-
systeem, waarbij twee om elkaar
(kraaiende sterren door hun on
derlinge aantrekkingskracht in
hun baan worden gehouden.
Het lot van de zware OB-sterren
is echter dat ze uiteindelijk in een
kosmische explosie ten onder
gaan en veranderen in een hele
compacte neutronenster (maxi
mum doorsnede 20 kilometer) of
zelfs in een zwart gat. Ook een
dubbelster ontkomt niet aan deze
metamorfose.
De grootste van de twee bezwijkt
daarbij het eerst, waarbij met een
enorme klap veel massa uit het
systeem verwijnt. De aantrek
kingskracht van de resten van de
ontplofte ster is daardoor te klein
geworden om het overgebleven
broertje in zijn baan te houden.
Zoals een aan een touwtje rond
draaiende steen wegvliegt op het
moment dat het draadje breekt,
zo schiet de overgebleven ster de
ruimte in, aldus de in 1961 opge
stelde hypothese van Blaauw.
Het bijbehorende observationele
bewijs is nu geleverd door een
team van Nederlandse weten
schappers onder leiding van de
astronoom Lex Kaper. Als mede
werker van de Europese Zuidelij
ke Sterrenwacht (waarvan
Blaauw van 1971 tot '74 directeur
was) onderzocht Kaper vorig jaar
met een 1,5 meter grote telescoop
op de Chileense berg La Silla de
omgeving van de bekende neu
tronenster 'Vela X-l'. Deze
draait om een heldere OB-ster.
Deze maand verhalen de onder
zoekers in het Astrophysical
Journal over hoe zij bij dit dub
belsterren-systeem een prachtige
boeggolf ontdekten.
De OB-ster en de Vela blijken sa
men met een snelheid van 90 ki
lometer per seconde naar het
noorden te suizen. Enig reken
werk en een reconstructie van de
afgelegde baan leverde op dat de
dubbelster 2,5 müjoen jaar gele
den uit een groepje OB-sterren in
de buurt moet zijn geslingerd.
„Het vermoeden dat de Vela en
de bijbehorende ster ooit waren
weggelopen bestond al langer,"
aldus Kaper vanuit het kantoor
van de ESO in Munchen. „De
ontdekking van de boeggolf
vormde het doorslaggevende be
wijs.
Het oude scenario van Blaauw
blijkt te werken." (ANP)
Pouah! Eff! Eeegitt! Ooff! Fran
sen, Egyptenaren, Duitsers en
Colombianen die met zulke uit
roepen op stank reageren, hebben
via hun neus razendsnel prikkels
naar hun hersenen gestuurd, zeg
gen Amerikaanse wetenschap
pers.
David Zald, onderzoeker bij het
medische centrum voor vetera
nen in Minneapolis, liet twaalf
vrouwen kwalijke geuren snui
ven.
Hun neuzen moesten knoflook
adem, aardgas en motorolie ver
werken. Alsof dat al niet genoeg
was, werden de neuzen ook nog
geteisterd door een combinatie
van rotte eieren, bedorven groen
te en riooUucht.
Zald stelde vast dat twee aman-
delvormige organen in de herse
nen, de amygdala, sterk op vieze
geuren reageren.
De prikkels worden veel sneller
doorgegeven dan wanneer ie
mand iets onplezierigs ziet of
hoort. Het ruiken van geuren die
als aangenaam worden ervaren,
zoals bloemen, fruit en spece
rijen, gaf nauwelijks een reactie
in de amygdala.
