<vD
INTJES
UB STEM
ék
'Daar waar mensen in mensen geloven, daar is 't Vastenavend'
iw:
WU
■A
ËNT1JNSWENS11
m 30.-
D1
Bedacht
Kiske en Wiske
Errepelloof
Scheepswagen
Onbaatzuchtigheid
Janken
th
BOEKEN
997
U ""rirai
HI fi THE LIVING PLANET
n II CAMPAIGN
r Wereld Natuur Fonds in Zeist.
O <b
krant uiting te geven aan uw
peciale „Advertentiekop" uw
eprijs incl. BTW.
ES K.
bedtimes your friend.
XXX
in hoogte is mogelijk. Prijzen
/BRABANTS NIEUWSBLAD,
geen postzegel te plakken,
n. Voor de betaling kunt u een
alkaart bijsluiten (vergeet dan
bruari in ons bezit zijn.
n onderstaande machtiging.
.Tel:
i.-/ƒ 30.-
-J
Grote Gids
DONDERDAG 6 FEBRUARI 1997
De symbolen
en rituelen
van een
heidens feest
De Blauwe Schuit was in 1946 voor het eerst in de optocht van Bergen op Zoom te zien. Het schip symboliseert de autoriteit die tij
dens carnaval volledig ontkracht is. tekening uit 'ach lieve tijd'
Carnaval is geen katholiek feest. Het is van oor-
rong een heidens feest dat al door de oude Egypte-
naren (we hebben het dan over 2.500 jaar voor Chris
tus) werd gevierd. Natuurlijk niet in de vorm zoals
ivij dat nu kennen. Maar toch zijn er bepaalde sym
bolen en rituelen die door al die eeuwen heen zijn
blijven bestaan. Het schip op wielen bijvoorbeeld, de
imgekeerde wereld symboliserend. En de winterpeen,
die verschillende 'gezagsdragers' van het leutfeest
met zich meetorsen. Overduidelijk een fallisch sym
bool, een teken van vruchtbaarheid.
De katholieke kerk heeft aan het eind van de Middel
eeuwen die uitbundige reeks feesten (van Sint Maar-
in november tot en met het lentefeest in februari)
geprobeerd te kerstenen.
De kerk gaf aan carnaval de betekenis van 'de laatste
uitspatting voor de Vastentijd'.
Een aantal plaatsen behield typische gebruiken uit
vroeger tijden.
Maar veel is er na de Tweede Wereldoorlog echter ge
woon bedacht en heet nu 'traditie' te zijn.
Wat is de rol eigenlijk nog van
al die symbolen en rituelen?
Slaat het ergens op of is het maar franje en leidt het
af van waar het met de carnaval nou echt om gaat?
>oor Florence Imandt
Ik kom graag op het kerkhof,
laar vind ik rust en zie ik bij wij-
van spreken meer bekenden
®op de nieuwjaarsreceptie van
k burgemeester. Voor mij horen
'generaties die voor ons leefden
fitzogoed bij onze gemeenschap
is wij zelf... Als ik denk aan wat
liie mensen, die er nu niet meer
levende lijve zijn, aan de
itenavend hebben aangedra-
,ffl, voel ik een gevoel van liefde,
tefde voor de generaties, liefde
w de traditie. Het is bijna een
•ovenwereldlijk gevoel. Ik denk
"k dat dat iets is dat nooit zal
eren. Dat mensen van
J houden. En dat is niet
fls wat je vier dagen per jaar
Wt, nee, dat is een levenshou-
■6 die heb je in je lijf. En dat
wrat met Vastenavend zicht-
laar."
"ffl van Vliet is een begeesterd
Serieus, bescheiden en
'"pzinnig. Precies de goeie dus
Mover carnaval (of in het geval
'M Bergen op Zoom over
sstenavend) te praten. Lange
'1, was hij Grootste Boer, een
''langrijke rol in de tijdelijke
a, enavend-hiërarchie, en afge-
ittrib r a"er*e* syncopische
f° winterpeen en spruiten aan
"Saplu bijvoorbeeld, om de
baarheid van de nieuwe
te benadrukken. Blikken
«welen rond zijn nek, verge-
baar mej het 2flver van (je g^_
'hoeders. Zijn tutter en z'n
l waarmee hij wil zeggen
Jg* Mtjes en maak het nooit
Lmee,st? van die symbolen zijn
Woia ^dacht na de Tweede
doorlog, toen overal het
carnavalsfeest nieuw leven werd
ingeblazen. Ook in die plaatsen
waar de traditie teruggaat tot in
de Middeleeuwen (in garnizoens
steden als Bergen op Zoom, Bre
da, Den Bosch, Sas van Gent).
Zo is het kenmerkende 'gerdijn'
in Bergen op Zoom pas enkele
tientallen jaren geleden hevig in
de mode geraakt. Uit gemakzucht
nog wel: het verving het verve
lende, zweterige masker en zakte
vervolgens verder af tot rond de
nek en schouders waar het een
inmiddels niet meer weg te den
ken plaats verwierf. En ook het
'Agge mar leut et'-gebaar (met de
linkerhand aan het gezicht een
lange neus trekken) is pas na de
oorlog ontstaan: bedacht door de
eerste prins.
De Oosterhoutse Carnavals
Stichting De Smulnarren be
dacht om zich te onderscheiden
van andere clubs De Grootste
Kaai. Dat is een bijzondere on
derscheiding in de vorm van een
steen voor mensen die zich ver
dienstelijk maken voor de Oos
terhoutse gemeenschap. Het is
een met de hand gemaakt kunst
werk dat de betreffende Ooster-
houter tijdens een officiële car
navalszitting om zijn nek krijgt
gehangen.
Het Zeeuws-Vlaamse Sas van
Gent (Betekoppenstad; naar de
rol van de suikerbieten voor het
plaatsje) kent op de carnavals
maandag als enige plaats de
strijd om de eretitel 'De leutigste
leurder'. Carnavalsvierders ma
ken zelf allerlei 'troepjes' om
rond de nek van anderen te han
gen die daar wat geld voor beta
len. Wie zijn waren het origi
neelst aan de man of vrouw
brengt, wint. Van dit typische ge
bruik wordt in de Sasse archie
ven al melding gemaakt in 1790.
'hf
ft
"1c
Dit schilderij van Kees Warmoeskerken toont 'Het vallen van de kraai' in Bergen op Zoom op de dinsdagavond. Het gebruik om het
carnavalsfeest met knallen en vuur uit te luiden komt in veel plaatsen voor.
„In die tijd duurde carnaval maar
een dag," vertelt Eugène Sarneel
van de Heemkundige Kring. „Het
begon op de dinsdagmiddag en
was 's avonds weer klaar. Om
geld bij elkaar te krijgen, gingen
de mensen de dag ervoor, op
maandag dus, op pad om allerlei
vreemde dingetjes te verkopen.
Zelfgemaakte medailles bijvoor
beeld. Maar ook met liedjes gin
gen ze de straat op. Als het maar
geld opleverde."
De bekendste carnavalssymbolen
van Breda zijn de volksfiguren
Kiske en Wiske, vertelt Jan Lear-
buch van de Bredase Carnavals
vereniging. „Dat zijn carnavals
poppen die aan het eind van het
feest brandend in het water van
het Spanjaardsgat werden ge
gooid. Kiske en Wiske zijn een
boer en een boerin die carnaval
vieren. In vroeger tijden waren
het zeg maar vooral de mensen
uit de achterbuurten die carnaval
vierden. En die verkleedden zich
dan als boer en boerin. Om ze be
lachelijk te maken, net als de
geestelijkheid en de militairen
die het ook moesten ontgelden."
Om de oneindigheid van het car
navalsfeest aan te geven, heeft de
Bredase stichting in de Ridder
straat een beeld van Sint Jutte-
mis geplaatst. In diezelfde straat
liggen ook de koperen Prinsente
gels. Om de drie jaar komt er een
bij.
Een typisch Roosendaals gebruik
is de carnavalsmis op zondag,
zegt pr-man Jan Muurmans van
de Stichting Carnaval Roosend
aal. „Een moment van bezinning
tijdens al het gefeest. Dat gaat er
serieus aan toe hoor, met een
koor en alles erbij. En heel de
stichting is er bij aanwezig."
Verder is Roosendaal trots op zijn
Tullepetaon: het beeld van de pa
relhoen op het Tongerloplein.
Roosendalers heten tijdens het
carnavalsfeest Tullepetaone. Die
term is waarschijnlijk ontstaan,
zegt Muurmans, toen er jaren ge
leden een feestvierende club in
lange blauwe mantels werd ge
signaleerd en iemand riep 'jullie
lijke wel tullepetaone'. En zie,
weer een traditie geboren.
Maar sommige gebruiken gaan
wél ver terug. Tijdens de viering
van 11-11, als min of meer pro
forma de carnavaleske gezags
dragers worden gekozen, steken
de mannen van de Bergse Boe-
renploeg bijvoorbeeld 'errepel
loof (aardappelgroen) in de fik.
„Duizenden jaren lang hebben de
mensen erin geloofd dat dat vuur
de boze geesten zou verjagen,"
vertelt Wim van Vliet. „Ze hoop
ten erop dat het ook in het nieu
we jaar weer goed zou gaan, dat
ze behoed zouden worden voor
het kwade. Tja, dat soort tradi
ties moet je met groot respect be
handelen."
„Er gaat al zoveel verloren in het
leven," gaat de éminence grise
van de Stichting Vastenavend
verder. „Wij zijn zo rationeel. We
doen alleen nog maar dingen als
het functioneel is. We voelen niet
meer echt wat de waarde van iets
is. En daarom is het belangrijk
om tradities in stand te houden.
En daarom is nu in Berrege bij
voorbeeld een comité voor De
Blauwe Schuijt opgericht. Die
heeft eeuwenlang een belangrijke
functie voor het feest gehad. De
moeite waard om nieuw leven in
te blazen."
De traditie van de scheepswagen
is zeer oud. Elk jaar tijdens het
grote lentefeest zetten de Egypte-
naren een grote houten stier op
een schip met wielen over het
land. Op die scheepswagen werd
een huwelijksvoltrekking nage
speeld en werden levensgrote fal
lussen meegesleept: ter verhoging
van de vruchtbaarheid. Ook de
Grieken en Romeinen kenden de
scheepswagen. De Kelten lieten
zo'n zelfde soort wagen met
brandende wielen van de heilink
jes rollen om zo symbolisch de
zon in de aarde te begraven. Met
als doel ook weer de vruchtbaar
heid van het land te bevorderen.
In de Middeleeuwen trok die door
verschillende Europese steden
(waaronder Aken in Duitsland en
Bergen op Zoom in Nederland).
Op die scheepswagens, Blauwe
Schuiten genaamd, stonden lie
den met dierenkoppen om de om
gekeerde wereld te laten zien. Er
werden onbezonnen en geile tafe
relen uitgebeeld: hoge geestelij
ken en berooiden die achter de
vrouwen aanzitten, ambachtslie
den die hun winst verdobbelen of
verzuipen.
Het schip symboliseert autoriteit
en die autoriteit is nu, tijdens de
feesten volledig ontkracht.
Tradities zijn belangrijk, symbo
len bijzaak, zegt Wim van Vliet.
„Die uiterlijke dingen als een tut
ter en dat zilverspul zijn voor mij
absoluut onbelangrijk. Symbolen
zijn maar aangehangen. Het is
maar franje, dingen om het mooi
te maken. De kern van het
Vastenavendfeest is in alle gelijk
heid en vriendschap, in totale on
baatzuchtigheid, zonder trucs of
wat dan ook met elkaar omgaan.
Een gevoel van met mekaar ge
trouwd te zijn. Het is het feest
van je ziel. Dat vier je van bin
nenuit."
Zo'n gevoel, realiseert ook Wim
van Vliet zich, is eigenlijk nau
welijks onder woorden te bren
gen. Laat staan uit te leggen aan
'buitenstaanders'. Waarmee niet
gezegd wil zijn dat mensen van
buiten Bergen op Zoom niet wel
kom zouden zijn of het feest niet
zouden kunnen begrijpen of mee
vieren. „Als mensen er zich voor
open stellen, kunnen ze het alle
maal. Je hoeft niet per se met je
armen omhoog te staan, je kunt
kuierend over de Grote Markt
met je handen op je rug heel in
tens Vastenavend vieren. Daar
waar mensen in mensen geloven,
daar is het Vastenavond."
Gebruiken en rituelen zijn maar
handvatten, zegt Van Vliet, om
dat gevoel van onuitgesproken
solidariteit, verbondenheid met
elkaar te kunnen voelen. Hij kop
pelt op wonderlijke manier nuch
terheid en relativering met emo
tie en trots. „Neem het afschieten
van de kraai op dinsdagavond.
Als je daar goed over nadenkt is
het toch niks meer dan een stelle
tje gekken die op d'n 'eks Wang
kruipen en nog een paar anderen
die wat vuurwerk afsteken. En
toch, toch komen daar duizenden
mensen op af. Er gebeurt in feite
niks. Het is een ongeorganiseerde
troep. Al die liedjes die allemaal
ongelijk gezongen worden, de ze
vensprong, ook altijd ongelijk.
Niks is het. Maar ik zou ze niet
graag de kost geven, die daar al
lemaal bij staan te janken. Ge
woon, afscheid nemen. Een ge
voel van warmte, tederheid als ik
het zo mag noemen, van mekaar
steunen en begrijpen. Dat."
Jacques Hoste
en de gekte
van Géricault
PAGINA D7
