Weekend
ggeving
Op het laatst deed 90 procent van de gezinshoofden mee aan piramidespel
Naakt
DE V
E3
„Het was een schone droom en
we hebben er allemaal in
geloofd. Eindelijk leken ook wij
welvarend te worden. In plaats
daarvan zijn wij nu ons geld en
ons huis kwijt en weten we niet
of er morgen nog brood op de
plank komt. Mijn enige troost is
dat bijna al mijn landgenoten er
net zo voor staan."
FEBRUARI 1997 E2
en'
s. Journalist.
0 AD Naarden.
8, fax 035 - 6952528.
„Hij ging zéér amicaal met die
om. Heeft ze, toen ze op Sint
n, zelfs geholpen uit handen van
Ise politie te blijven."
Van Zuuren daar bij geweest
1: De Vries zou al tijden contact
de spoorloze Heineken-ontvoer-
ijer. Pas toen het, zoals Moszko-
oemt, 'publicitair interessant'
de De Vries de verblijfplaats,
lui," verzekert De Vries,
ucht dat hij zijn informanten bij
oals oud-rechercheur Martin H.,
>rdenaar van Bruinsma - betaal-
Vries pas echt boos.
kwalijke bewering. Als iemand
onen, treed ik morgen terug uit
ïek. Weet je: als er iets compro-
ver mij te melden viel, was dat in1
aar heus wel boven water geko
te uitglijders? Ik kan eigenlijk
en waarvan ik zeg: 'Oh jee, daar
iimeld."
„De Vries heeft een beetje last
ed. Binnenkort gaat hij nog wel
rijn bek."
>lot, is er ook op de vorm waarin
irs worden gepresenteerd.
3ij de tv mag niet meer gezapt
Dus moet je beelden hebben die
vreet. En wat willen de mensen,
nen."
f „De Vries wil alles romantise-
jord sec beschrijven is niet goed
.oeten plassen bloed bij. Het gaat
ie kijkcijfers. Ze zullen het altijd
Vlaar het was bij Crime Time wel
aar ze elke maandagmorgen op
ir keken."
verzucht De Vries,
al het in ieder geval nog lang met
doen, kondigt hij aan. „Ik ben
Ik weet dat ik dit werk over vier
Ik ben er goed in, kan ook niks
itiek? Ach, jalousie de métier, hè-
gewend, het doet me niets meer.
is niet voor niets: zonder strijd
ining."
pESTEM
ZATERDAG 1 FEBRUARI 1997
Huilen is geen kunst en toch streeft kunst naar
huilen. Geen recensent is meer bewogen dan
als hij schrijven kan dat de tranen hem bij Ma-
Sier vier over de wangen drupten. Geen Kinder-
totenlieder of Letzte Lieder van niveau of er
moet een vochtig oog bereikt zijn. Ontroering is
nat.
Voor Puccini's Madama Butterfly is dat evident.
De tragiek van het meedogenloos in de steek
gelaten naieve bruidje vraagt om een schone
zakdoek. Maar ook een goede Don Giovanni,
Kabucco en zelfs Parsifal mikken op de traan
klier. Niet alleen, of zelfs minder, door het ver
haal, maar vooral door het massieve muzikale
decor. Wie zonder snif Va, pensiero, sull'ali do
rste, het Slavenkoor dat zingt over de zoete her
innering die op gouden vleugels terugvliegt
naar het verloren vaderland, kan aanhoren
heeft de droeve pech een mislukte voorstelling
bij te wonen.
Maar het is niet alleen muziek, die tot snikken
brengt. Zelfs grauwe, eentonige kunst met kwa
liteit ieidt tot het droogwrijven van de ooghoek.
Van het Reves De avonden - en een klassieker
hameren op één aambeeld is moeilijk voorstel
baar - eindigt met een traan. Als Frits van Egters
na dagen in eenzelfde dreun en tweehonderd-
vijfendertig pagina's dofheid op een en dezelfde
toonhoogte tenslotte zijn speelgoedkonijn ter
hand neemt en vrijwel in gebed vergeving
vraagt voor zijn doodgeschimpte ouders, raakt
zelfs de hardvochtïgste lezer week. En dan is het
niet uitsluitend Frits die het even te kwaad
krijgt.
Kunst met een echte k ontroert. De ene vorm
wat makkelijker dan de ander. Rudi van Dant-
zigs Monument voor een gestorven jongeling
weet alleen de in ballet geschoolde mee te sle
pen, Mike Leighs vorig jaar te Cannes bekroon
de Secrets and Lies sleept iedereen mee. Film
brengt de kijker in het decor van een echt leven,
herkenning dus. Ook al is de intrige on
waarschijnlijk en dat is het verhaal van Leigh,
fen ongehuwde moeder met twee uit verschil
lende relaties gesproten bastaarddochters. Een
tje is meteen afgestaan en met de volgende, die
van het bestaan van haar zuster nimmer ge
hoord heeft, leeft ze in Brits armoedige arbei-
dersómstandigheden. De oudste dochter heeft
een keurige middle class opvoeding genoten en
zodoende een dito beroep. Ze is echter zwart.
Moeder beseft dat niet, want het meisje is on
middellijk na de bevalling bij haar weggeno
men. Zij ontdekt pas dat ze zwanger geraakt
moet zijn van een donkere Amerikaanse vakan
tieliefde, als het oudste kind op zoek gaat naar
haar wortels.
De. andere hoofdpersoon is de broer van de
moeder. Een typisch geval van opklimmen. Een
onappetijtelijk puffend dikke man die dankzij de
moederlijke zorgen van zijn zuster een behoor
lijk vak heeft kunnen leren. Hij is eigenaar van
een studio voor bruidsreportages en verdient
daardoor een behoorlijke boterham. Zijn echt
genote consumeert die met genoegen en pre
tentie. Schoonzus en geaccepteerde dochter
vallen daarom, hoe zeer haar man ook om bei
den geeft, buiten haar wereld. Armoe heeft ze
immers achter zich gelaten.
Voor de buitenwacht leeft het echtpaar in wel
gestelde, traditionele harmonie. Hij slooft zich
af en zij richt volgens glossy-voorbeelden zelf
werkzaam de nieuwe woning in. Toch heerst er
in de modelbehuizing ook een onbespreekbaar
geheim. Eega heeft een klein gebrek, ze weet
niet vrucht te dragen. Met alle geëtaleerde leu
gens komt het goed in de film. Op een familie
barbecue worden de geheimen onverwacht
onthuld.
Of dat verhaal de herkenning is, die de kijker
rechtstreeks bij de film betrekt, is zeer de vraag.
Zonder verzachtende leugen leeft immers nie
mand. Het is ook niet de identificatie met de be
langrijkste figuren, want als het daar om moet
draaien zou driekwart van alle films niet te prui
men zijn. Wie staat bijvoorbeeld zo dicht bij een
omgekomen societycomponist die zich tegelij
kertijd koesterde in de rijkdom van een zichzelf
wegcijferende echtgenoot en van een liefheb
bende maitresse om op die manier Krzysztof
Kieslowski's veel geprezen Trois couleurs: Blue
te kunnen waarderen.
Het is niet de simpele rechttoe rechtaan vertel
ling die trekt en ontroert. Goede tijden, slechte
lijden of Goudkust zouden dan niemand kun
nen boeien. Evenmin het tegendeel van het on
geloofwaardige. Want dan wordt elk sterk ver
haal automatisch 'holde Kunst'. Het is het goed
verwerkte thema, het zijn de paar kleine, het
tipje van de sluier oplichtende scènes in een
stroom van minstens acceptabele beelden of
klanken die naar de zakdoek doen grijpen.
Het zijn niet de leugens en nog minder de ont-
tiullende waarheid die in Secrets and lies het pu
bliek tot een onderdrukte snik brengen. Dat zijn
wie andere dingen, en per se samen. De dood
normale voor ieder dagelijks te bezoeken omge-
Vln9. de droeve verzuchting van de portretfoto
graaf dat het hem niét lukt het drietal drie men
sen om wie hij buitengewoon veel geeft in vre
de met elkaar te laten leven en het laatste niet
verklapte geheim, wie de vader van de tweede
natuurlijke dochter is. De suggestie die Leigh
z')n kijker onbedwingbaar opdringt dat zij het
Product van een incestueuze liefde tussen broer
en zus moet zijn, is te zwaar en ondraaglijk om
onthuld te worden.
™ie huilt, beseft dat hij in mooie, maar toegan
kelijke fotografie twee levenslessen leert. Hoe
'eereerlijkheid ook oplucht, met harmonie
wordt het niks en met naakte waarheid nog
minder.
De Albanese illusie
Bardhyl Gosnishti samen met zijn ouders voor hun huis in Sukht.
Door onze correspondent Aart Heering
Bardhyl Gosnishti, journalist bij
het linkse dagblad Zeri i Popullit
(De Stem des Volks) is een van de
honderdduizenden Albanezen die het slacht
offer zijn geworden van de speculatiewoede
die het land tot voor twee weken in haar
greep hield. Aangelokt door de zinsbegooche
ling van een snel arbeidsloos gewin heeft ook
hij zijn huis verkocht om te kunnen investe
ren in de 'piramides', bedriegelijke beleg
gingsfondsen die onwaarschijnlijk hoge ren
tes in het vooruitzicht stelden.
Nu het bedrog is uitgekomen en de meeste pi
ramides bankroet zijn is hij gedwongen om
met zijn vrouw en zevenjarige dochter in te
trekken bij zijn bejaarde ouders in een twee
kamerwoning op het platteland. In het ge
hucht Sukht, halverwege Tirana en de haven
stad Dürres gelegen te midden van ezels,
schapen, autowrakken en miniatuurbunkers
uit de tijd van de paranoïde communistische
dictator Enver Hoxha, doet de 41-jarige Go
snishti, een zwaargebouwde, vroeg oude man,
zijn verhaal, dat typerend is voor de ellende
en de illusies van zijn hele volk.
„Ook ik was vol verwachting in de jaren
1990/1991 toen er na een halve eeuw eindelijk
een einde kwam aan de dictatuur. Iedereen
geloofde dat de democratie nieuwe energieën
zou losmaken die het land voorspoed en wel
vaart zouden brengen. Maar toen dat minder
vlot bleek te gaan dan we hadden gehoopt,
heerste er al snel een gevoel van teleurstelling
waar de piramides op in hébben gespeeld. De
eersten van die fondsen kwamen al in 1992 op
de markt, maar aanvankelijk deden maar
weinig mensen mee. Zelf had ik evenmin ver
trouwen in de fondsen, totdat ik zag dat
vrienden en kennissen die hun geld daarin
hadden belegd elke maand keurig een riant
bedrag aan rente kregen uitgekeerd. Daarom
ben ik zelf in de zomer van 1995 ook mee gaan
doen." Sindsdien heeft Gosnishti circa 25.000
gulden - honderd maandsalarissen! - geïn
vesteerd in drie van de fondsen die meestal de
naam van hun directeur dragen. Vefa en Gjal-
lica keerden acht procent per maand uit en de
derde Xhaferri, beloofde een verdriedubbe
ling van het ingelegde bedrag in zeven maan
den. Urenlange programma's op de staatste
levisie, gratis concerten en gastoptredens van
Zuid-Amerikaanse voetballers zetten de
heilsboodschap van deze nieuwe magnaten
kracht bij.
Gouden tijd
Voor de journalist en zijn gezin die van zijn
karige loon nauwelijks rond konden komen,
brak een gouden tijd aan. Voor 22.000 gulden
verkochten zij hun woning in Tirana, een één-
kamerflat uit de communistische periode, aan
een van de plattelandsfamilies die sinds de
ondergang van het oude regime naar de stad
zijn getrokken.
Van de maandelijkse rente konden ze zich
eindelijk, naast de huur van een nieuwe wo
ning, ook de nieuwe kleren en de luxe artike
len veroorloven die er voor die tijd niet aan
zaten. En tenslotte kon er nog voldoende geld
opnieuw worden belegd om binnen korte tijd
voor Albanese begrippen een riant tweeka
mer-appartement van 40.000 gulden bijeen te
sparen.
Ruim een jaar duurde de illusie. Vorige herfst
waarschuwde het Internationaal Monetair
Fonds, dat voor die tijd de Albanese regering
al informeel had ingelicht, dat de fondsen
hun hoge rentes bekostigden met nieuwe in-
leggelden en dat een instorting daarom on
vermijdelijk was. Ook Gosnishti voelde nat
tigheid, maar toen was het al te laat.
Om het IMF te weerspreken en ook de laatste
Albanezen nog te overtuigen verhoogden in
november de piramides en bloc hun rentes tot
20 procent per maand en meer. Het gevolg
was een massahysterie, waarbij werkelijk ie
dereen - gesproken wordt van 90 procent van
alle gezinshoofden - geld bijeen schraapte om
mee te profiteren. „Het was waanzinnig,
bankrekeningen werden geplunderd, indus
trieën lagen stil en boeren verkochten hun vee
om te kunnen investeren. Zelfs de allerarm
sten deden mee in de race, toen het fonds
Sudja, van de zigeunerin Sude, uitsluitend
voor gepensioneerden een maandelijke rente
van 170 procent beloofde!"
Rage
„Het was een rage geworden waaraan nie
mand kon ontkomen. Als jij hier toen was ge
weest, had je ook mee gedaan," beaamt foto
graaf Armando, die zelf voor 8000 gulden het
schip in is gegaan, en even later wordt hij bij
gevallen door de taxichauffeur die 12.000
gulden heeft verloren.
Begin januari maakte Sude bekend, dat zij
niet meer aan haar verplichtingen kon vol
doen. De eerste demonstraties werden gehou
den, beleggers eisten hun geld terug dat er
niet meer was, en andere faillissementen
volgden. Sude, en twee van de drie financiers
aan wie Gosnishti zijn geld had toever
trouwd, Gjallica en Xhaferri, werden gear
resteerd. „De agenten die hen aanhielden, de
rechter voor wie zij werden geleid, de cipier
die hen nu bewaakt, en de journalist die er
verslag van doet, allemaal hebben ze aan hun
handel meegewerkt," schreef hij vervolgens
met galgenhumor in zijn krant. Circa 18.000
gulden heeft de speculatie hem gekost, een
fortuin naar Alabanese begrippen. Weg geld,
weg huis, weg welvaart.
Gosnishti en zijn gezin werden terug gewor
pen op 250 gulden per maand. In plaats van
een ruime flat moesten ze hun intrek nemen
in een miezerig vertrek in het huis van zijn
ouders. Voor zijn werk moet hij nu elke dag
anderhalf uur heen en anderhalf uur terug
reizen, maar om kosten uit te sparen blijft hij
meestal slapen op een bank op de redactie.
„Een busretour van Tirana naar Sukht kost
140 lek (een rijksdaalder), bijna een derde
van mijn dagelijkse verdiensten. En dat kan
ik me niet veroorloven."
Gosnishti gelooft ook niet dat hij zijn geld
ooit terug zal zien, ondanks de fraaie beloften
die president Sali Berisha daarover heeft ge
daan. „Ik ben sceptisch. Misschien krijgen we
een klein deel terug, maar het meeste is toch
verdwenen, naar het buitenland of gewoon
opgemaakt door ons zelf, toen we dachten dat
het nog allemaal niet op kon."
Verlangen
Maar hoe is het in godsnaam mogelijk dat ook
geletterde en geïnformeerde personen als Go
snishti zo massaal in de fuik zijn gezwom
men?
„Wij hebben onszelf bedrogen in het verlan
gen om koste wat kost snel net zo welvarend
te worden als de rest van Europa. Maar we
zijn ook om de tuin geleid. Zo wist ik zelf pas
tegen het einde dat het om windhandel ging.
Het eerste fonds waarin ik belegde, Vefa, is
ook een industriële holding, die supermark
ten, hotels en fabrieken van bier en worst om
vat. Ik dacht daarom dan eerst dat de uitge
keerde rente uit die activiteiten afkomstig
was, maar later bleken die schromelijk over
gewaardeerd te zijn. Bovendien opereerden al
die zogenaamde beleggingsmaatschappijen
met toestemming van de overheid, en hebben
veel mensen, waaronder ik, dat gezien als een
garantie die er achteraf helemaal niet bleek te
Albanese betogers reageren woedend op de afschaffing van het piramidespel, foto reuter
foto armando babani
zijn.
Als aanhanger van de oppositie heeft Go
snishti uiteraard fikse kritiek op de regering
(net als overigens de internationale financiële
gemeenschap): „de regering heeft niets tegen
de piramides willen ondernemen omdat dat
haar niet paste. Berisha heeft voor zijn ver
kiezing in 1993 de hemel op aarde beloofd,
maar de werkelijkheid was anders. De men
sen wilden snel geld zien, en toen de economie
niet onmiddellijk bleek aan te trekken, kwam
de illusie van rijkdom die de piramides lever
den, hem goed uit. Ze waren voor hem een
middel om de mensen zoet te houden. Deson
danks nam het verzet tegen Berisha en zijn
bewind toe, zodat er vorig jaar bij de parle
mentsverkiezingen van mei en de regionale
verkiezingen van oktober op grote schaal be
drog is gepleegd. Bij die laatste campagnes
hebben financiers als Vefa en Xhaferri de De
mocratische Partij ook rechtstreeks gesteund
met folders en affiches die van hun merkte
kens waren voorzien. Omgekeerd verklaarde
Berisha dat de fondsen volstrekt legitiem wa
ren en dat de socialisten die ze wilden verbie
den zo de bevolking zouden verarmen."
Gastarbeiders
Een ernstig gevolg van de piramidecrisis
vindt Gosnishti dat de mensen de lust tot
werken is vergaan. In Tirana zijn daar veel
voorbeelden van te vinden, van het gloed
nieuwe hotel dat gebouwd is door arbeiders
uit het veel rijkere Slovenië, omdat de Alba
nezen hogere lonen verlangden - ze hadden
immers al een gegarandeerd rente-inkomen -
tot aan de taxichauffeurs die vorig jaar hun
tarieven verdriedubbelden omdat werken
hun anders niet meer aanstond.
„Het leek zo gemakkelijk, geld innen zonder
te werken. In produktieve arbeid werd niets
geïnvesteerd, maar het geld rolde en de cafés
en restaurants hier in Tirana zaten de ganse
dag vol met lanterfanters die alleen maar
wachtten op hun maandelijkse rente. Maar
nu er geen geld meer is, zijn de bars plotseling
meer dan half leeg en vliegen de prijzen om
hoog. We zijn weer terug in dezelfde wanho
pige situatie als in 1991, toen we in een ver
woest land volkomen van voorafaan moesten
beginnen."
„Mijn eigen situatie is nu tamelijk hopeloos.
Met mijn salaris kan ik mijn gezin ternauwer
nood onderhouden en het zal wel heel lang
duren voor we weer een eigen huis hebben,"
zegt mijn collega met een wrange glimlach,
terwij] hij ons een glas door zijn zwijgzame
vader gestookte raki (druivenjenever) in
schenkt.
„Maar ik ben tenminste niet de enige en ik
heb ook de hoop niet opgegeven dat Albanië
ooit nog eens modern land wordt. In dat op
zicht kan deze crisis op de lange duur ook po
sitieve gevolgen hebben. De mensen hebben
nu eindelijk begrepen dat ook in het kapita
lisme het geld niet aan de bomen groeit. Maar
de prijs voor dat besef is wel erg hoog ge
weest. Te hoog, wat mij betreft."
v.