Juweel van een boek over tragische Pavese
'Het geheim'; emotionele roman van Anna Enquist
KINDERBOEKEN
hands
up
Een
paranormale
speurneus
Mosje en het
weeshuis
van dokter
Korczak
DËSTEM
BOEKEN
Identiek
Aangrijpend
Klanken
UARI 1997 D6
DONDERDAG 9 JANUARI 1997 D7
overzichtstentoonstel-
twerken - periode 1935.
Steen, schilder en vertel-
7: overzichtstentoonstel-
i-za 10-17, zo 13-17 uur
3: Twintig jaar beelden-
Ma-zo 11-17 uur.
Ik ten voeten uit' - Natu-
it/m zo - 10.00-17.00 uur
ut' - fotografie van Jero-
tot 2 febr. - Pioniers in
dagelijks (behalve ma) -
M
- Reindert Homan - qra-
- Ton Zwerver/fotowerken
werken (vanaf 11 jan)
senlaan 8 - Jeroen Krie-
der Voort/levensbelever -
Beijerd - Boschstraat 22 -
jan) - '50 beste boeken' -
de Stichting CPNB (t/m 19
Vecht (t/m 19 jan)
alon d'Hiver - terugblik en
31 jan)
umulus - Kunstenaars van
rt Vanhoe en Dagmar de
ting Reigerstraat 16 - Jan
en Theresa Ferket/schilde-
inck-mat/mza9.00-12.C
hterna - tien grafische kun-
Joods leven in Brabant (t/m
D - Een internationale ver-
hedendaagse kunst - diver-
11.00-17.00 uur (t/m 9 feb)
'De Rode Poort' - kunst van
ars - dagelijks behalve ma -
Iling - werken van Berserik,
- ma, wo t/m vr 09.00-12.00
zo 14.00-18.00 uur (tot 26
t Proforma - sculpturen, in-
lom ligbri ,j
stichting Int Heyderadey -
3 jan)
fie in Drievoud - overzicht
ereld (t/m 13 apr) di t/m vr
uur
se Kunst, Wilhelminapark 1
apr). Di-zo 11-17 uur.
Alleen op de piano
sprak ze zich uit
poorJohan Diepstraten
fas de debuutroman Het
gisterstuk van Anna Enquist
op de opera Don
van Mozart, ook
laar nieuwe roman Het ge
stut in het teken van de
jassieke muziek. Hoofdper
soon Wanda is de briljante
oncertpianiste die van haar
•raar Biermans heeft begre-
ien wat de essentie van het
pelen is. 'Alles wat je voelt
Bet je vertalen in techniek.
Usje speelt moet dat tweeta-
ig zijn. Wie alleen in de tech-
lische taal kan spelen, is mis-
schien virtuoos, maar saai.
(ie alleen de gevoelstaal
spreekt, is expressief, maar
onbeheerst. Het geheim is de
weetaligheid.'
(at voor de muziek geldt, gaat
«eens op voor het sclirijven
i een roman. In feite geeft An-
Enquist met dit geheim van
iiermans haar literaire credo af.
1 literatuur gaat het om een
tweetaligheid, na-
nelijk het evenwicht tussen het
ioofd en het hart, tussen het
mtand en het gevoel.
(et als in haar vorige roman ba-
Meert Anna Enquist op de
pens van het sentimentele en
athetische. In Het meesterstuk
melen de emoties hoog op met
1 verwikkelingen van het kun-
taaarsgezin Steenkamp en de
van de tienjarige Saar. Het
theim bestaat eveneens uit een
aneenschakeling van dramati-
che gebeurtenissen. De lezer die
an veel verhaallijnen, subplq(q
a emotionele ontwikkelingen
oudt, heeft met Het geheim een
man in handen die hij in één
uitleest.
iet zal wel toeval zijn dat er on-
.eveer tegelijkertijd twee ro
tans verschijnen die qua intrige
ïek zijn. Het geheim is in
opzichten haast een kopie
an Mijn Peepee van Annie van
üeymeulen waarin dochter Er-
Btine achter de ware identiteit
im haar vader komt. De con
certpianiste Wanda Wiericke
ontdekt aan het einde van Het
wie haar echte vader is.
iet zal ook wel toeval zijn dat in
reide boeken de psychiatrische
nrichting zo'n belangrijke rol
speelt. In Mijn Peepee wordt
'har de vermoedelijke vader
«pleegd, in Het geheim is het
'e locatie waar broer Frankie is
ondergebracht. Dat Wanda een
relatie aangaat met de behande
lende arts Bouw Kraggenburg, is
ierode draad door de roman,
net geheim lijkt in het begin een
®rrige compositie te hebben
tanwege het wisselende per
fectief. De roman opent met de
verhuizing van de ongeveer zes-
te Wanda naar Frankrijk
Anna Enquist
die haar heil gaat zoeken in een
kuuroord. Ze is concertpianiste
af vanwege een reumatische
aandoening. Ongeveer tegelij
kertijd start Bouw Kraggenburg
de auto en rijdt naar het zuiden
om na dertig jaar stilte zijn vroe
gere vrouw Wanda op te zoeken.
In flash-backs vertelt Anna En
quist het verhaal over de jeugd
van Wanda, over haar huwelijk
met Bouw, over de mongool
Frankie, over het huwelijk van
Wanda's ouders en over veel lot
gevallen die een mensenleven zo
ingrijpend kunnen bepalen.
Het echte geheim van Anne En
quist is dat zij zo herkenbaar en
vaak uiterst aangrijpend schijft
over emotionele gebeurtenissen.
Wie Het meesterstuk heeft gele
zen, herinnert zich het lange
hoofdstuk Genadige vorst waar
in Anne Enquist het rouwproces
beschrijft van een moeder die
haar kind heeft verloren. In Het
geheim zijn soortgelijke heftige
passages te vinden. Hoe drama
tisch is het als Wanda haar
broertje in de inrichting op
zoekt. Hij spreekt niet, herkent
niemand en is door niemand te
benaderen vanwege het Down
syndroom, de hersenbeschadi
ging bij de geboorte en onder
voeding tijdens de bezetting. En
daar komt Wanda die achter een
vleugel plaatsneemt. 'Ze dekt
haar broer toe met de zware bas-
akkoorden en spint daarboven
FOTO KLAAS KOPPE
met haar rechterhand een he
mels lied'. En eindelijk, eindelijk
is de kleine Frankie benader
baar.
Goedkoop sentiment, zoals veel
critici ook oordeelden over Het
meesterstukHet knappe van de
beide romans is juist dat Anna
Enquist met veel distantie de ge
voelens oproept. Het sterfbed
van 'vader' Egbert, de dood van
moeder Emma, de moeizame ge
boorte van Frankie, de mis
kraam van Wanda, de scheiding
met Bouw: het is voor menigeen
misschien al te veel leed in twee
honderd pagina's.
Maar er valt meer te zeggen voor
de stelling dat juist al die passa
ges klinken als een concert van
Mozart: 'Voor de verbaasde oren
van de orkestleden tovert Wanda
een desolaat oorlogslandschap
tevoorschijn, weerloos, geschon
den.' De dirigent reageert na af
loop met: 'U en ik hoeven elkaar
niets te vertellen. U heeft mij
met uw vertolking een verdrietig
genoegen gedaan. U heeft mij
geraakt.' Dat is wat Wanda wil
bereiken met haar recitals. Tij
dens haar studie aan het conser
vatorium moet ze al niets hebben
van het muziekgezelschap Tsjak
dat in navolging van Schönberg
en Stravinsky een nieuw idioom
uitvindt. Het 'afzweren van de
reguliere schoonheid' is aan haar
niet besteed en dat betekent uit
eindelijk een breuk met haar
vriend Lucas die nu eenmaal
'niet verliefd is op mooi'. Het is
overigens niet de enige discussie
in de roman over het wezen van
de muziek. De bevlogenheid van
Wanda voor de muziek is op ie
dere pagina te horen.
Het is de bevlogenheid die ze
heeft geërfd van haar eerste pia
noleraar Max de Leon die haar
tijdens de bezetting de basis
principes van het spelen leert.
Het tragische van de roman is
dat Wanda zo gefixeerd is op de
piano en haar studie dat ze nau
welijks oog heeft voor de wereld
om zich heen. Haar hele leven
wordt daardoor gedomineerd en
dat heeft grote consequenties.
'AHqen,op de, piano sprak ze zjqh
uit. Haar enige hoop om iemand
te bereiken lag in die klanken.'
Dat Wanda achter het geheim
van haar moeder komt, is lang
niet zo dramatisch als het mo
ment waarop de lezer wacht: een
keer moet Bouw Kraggenburg
toch bij de bungalow aankomen
waarin zijn vroegere vrouw zich
heeft teruggetrokken. 'Ze zou
den tegenover elkaar staan met
versleten lichamen en verander
de stemmen. Met vreemde, onge
deelde visies op eikaars tekort
komingen en fouten. Hij had
haar met zijn liefde verstikt en
gevangen, zou zij zeggen. Zij had
hem een kind ontzegd, ze was
weggelopen, zou hij zeggen.'
Wat ze elkaar te vertellen heb
ben, beschrijft Anna Enquist
niet meer. Dat mag de lezer zelf
invullen op het moment dat
Wanda het Italiaans Concert van
Bach speelt en Bouw naar de zit
tende vrouw kijkt in het verlich
te vierkant van het raam. 'Hij
ziet een vage glimlach op haar
gezicht. Hij glimlacht zelf.' lui
den de laatste regels. Een roman
voor iedereen die verliefd is op
mooi.
Anna Enquist: 'Het geheim'.
Uitg. De Arbeiderspers, prijs
34,90.
Joor Petra Quadvlieg
„«nieuwe boeken over Cesare Pa-
waaronder een juweel van een
-o-afie van Hein Aalders en Jan
winder. En een vertaling van Pa-
1roman Het huis op de heuvel.
taf een van de hartstochtelijkste,
^gste en minst cynische mensen
op aarde hebben geleefd.'
'er al'661 ieover een bewonderde schrij-
s jein zijn voetsporen treedt en
orges Vantongerloo
nog de zinnen streelt. Wa
dat veraf van de droom v
ïodernisme, het beeld van
we mens.
ïorges Vantongerloo is tot 31
aart te zien bij 9ale"®nrt|<aai
an de Velde, UzerenpoortM
Antwerpen. Dagelijks ge P
in 10 tot 6 uur.
gaat waar hij heeft ge-
srhn» enJ=ewoond> en waar hij over ge-
wE? schriiven Hein Aalders
tilfn j twinder in Een man alleen. De
"""oord van Cesare Pavese.
Wan alleen bewijst dat jarenlange
f 0®8ang met het werk van een
rpn k.n leiden tot een juweeltje van
him °Vt(r die schrijver. Het verslag
1111 belerimoog naar de plekken
sen in t Woonde en werkte - plaat-
iunjn en in
0fano Belbo in de Noord-itali-
Cesare Pavese
FOTO DE BEZIGE BIJ
en in zijn geboortedorp
19nsect™T™ Beli:'0 in de Noord-itali-
%litora; lemonte - is een voorbeel-
„surerair reis-e;
■J hebben het de ti-
geven er, ?n,aPPin9skunstenaar meege-
'einand rim 'S^en Prachtige naam voor
Rad vvist ,fet hei leven eigenlijk geen
l'ardonr L1? wist hoe te leven, en
'ev?n te n burend bezig was aan dat
voor de a fna??en'totdat hij tenslotte
^"hiionzo1 Ve ontsnapping koos
IOp42-jange leeftijd in een hotel
kamer in Turijn een einde aan zijn leven
maakte.
„Geluk is iets dat Joe, Harry of Johnny
heet - niet Cesare," schreef Pavese op het
eind van zijn leven, daarmee zijn noodlot
samenvattend. Het is een van de vele
treffende en goedgekozen citaten die
Aalders en Kostwinder in het boek uit
strooien, als steentjes in een mozaïek.
Met evenveel gemak en souplesse hante
ren zij hun gedegen kennis van de litera
tuur óver Pavese. Vrienden van Pavese,
collega-schrijvers, Pavese-essayisten en
-biografen, allen komen ze, waar nodig,
aan woord. De literaire reis van het duo
leidt daardoor tot een sprankelende, zeer
informatieve inleiding op leven en werk
van Pavese.
Aalders en Kostwinder schetsen hoe Pa
vese zich al vroeg in zijn leven een mis
lukkeling voelde, iemand die steeds af
zijdig stond en niet in staat was het leven
te omhelzen. Als zijn grootste probleem
zag hij zijn onvermogen een vrouw aan
zich te binden. In 1925 schrijft hij aan
een schoolvriend: „Je zult zeggen dat
zelfs mannen die nog stommer zijn dan
ik gelukkig in de liefde zijn geweest.
Oké. Maar deze mannen weten niet dat
ze stom zijn. Ik wel, dat is juist mijn pro
bleem. Ik weet dat ik niets van mijzelf
heb dat ook maar enige waarde heeft om
te hebben."
In Pavese's beroemde dagboek Leven als
Ambacht noteert hij: „De echte raté is
niet degene die niet slaagt in de grote
dingen - wie is daar ooit wel in geslaagd?
- maar in de kleine. Niet ertoe komen,
zich een huishouden in te richten, niet
een vriend weten te behouden, niet in
staat zijn een vrouw te bevredigen: niet
de kost verdienen zoals iedereen. Dat is
de treurigste raté." En, elders in het dag
boek: „Ik werd afgewezen op 13 augus
tus '37 's middags; op 25 september '40 's
avonds; en op 26 november '45 's
nachts." De finale afwijzing kwam van
een Amerikaanse actrice die Pavese in
Turijn had leren kennen en met wie hij
een kortstondige verhouding had, Con
stance Dowling. Constance wilde haar
geluk beproeven in de Italiaanse cinema.
Op zeker moment besluit ze naar Ameri
ka terug te gaan. Tijdens een laatste ont
moeting, in april 1950, verzekert zij Pa
vese dat ze hem na twee maanden weer
in Italië zal opzoeken. Pavese gelooft er
niet in en hij krijgt gelijk. In juni van dat
jaar ontvangt hij de Premio Strega, de
belangrijkste literaire prijs van Italië.
Twee maanden later maakt hij een eind
aan zijn leven. In de kamer werd een
exemplaar van Gesprekken met Leuco
aangetroffen, het boek dat hijzelf als zijn
meest geslaagde beschouwde. Daarin
had hij een afscheidswoord geschreven:
„Ik vergeef iedereen en ik vraag iedereen
vergiffenis. Akkoord? Klets niet teveel."
Behalve van zijn mislukking op het ge
bied van de liefde maakt Pavese in zijn
brieven en dagboek gewag van nog een
andere reden om eruit te stappen.'
schuldgevoel om het feit dat hij zich in
de oorlog afzijdig had gehouden en niet,
zoals vele van zijn vrienden, voor het
verzet had gekozen.
Pavese's gedachten over de oorlog en
over het fascisme hebben, zo onthullen
Aalders en Kostwinder, nog niet zo lang
geleden een staart gekregen die een smet
heeft geworpen op zijn literaire reputa
tie. In 1990 namelijk publiceerde het Tu-
rijnse dagblad La Stampa het taccuino
segreto ('geheime notitieboekje') dat Lo
renzo Mondo, een vriend van Pavese, in
diens nalatenschap had aangetroffen.
Het zijn tamelijk schokkende notities,
omdat ze onthullen dat Pavese het fas
cisme niet voor honderd procent afwees
en er zelfs iets positiefs inzag, 'discipli
ne' bijvoorbeeld.
Aalders en Kostwinder gaan uitgebreid
in op Pavese's notities en weten, zonder
Pavese te sparen of zijn uitspraken te
vergoelijken, duidelijk te maken dat wat
Pavese daarin schrijft niet zoveel ver
schilt met wat er al over hem bekend
was. Wat er op neerkomt dat hij een
aartstwijfelaar was, nauwelijks geïnte
resseerd in politiek, des te meer in het
ontwilckelen van mythologische ideeën.
En met die ideeën vergallopeerde hij zich
weieens. Uit schuldgevoel is Pavese na
de oorlog lid geworden van de commu
nistische partij.
Intussen is er nóg een publicatie over Pa
vese verschenen, in de serie De Kleine
Biografie van De Bezige Bij, eenvoudig
Cesare Pavese geheten. Dit boekje, ge
schreven door Henk Pröpper, kan qua
informatie, liefdevolle beschrijving en
genuanceerdheid niet tippen aan het
boek van Aalders en Kostwinder. En bij
De Bezige Bij is een roman van Pavese
vertaald, Het huis op de heuvel, die be
schouwd wordt als een van zijn meest
autobiografische romans.
Hein Aalders en Jan Kostwinder: 'Een man
alleen. De zelfmoord van Cesare Pavese'.
Uitg. Aalders Co., prijs 55 (luxe geb.),
35 (pap.).
Henk Pröpper: 'Cesare Pavese'. Uitg. De
Bezige Bij, prijs 19,50
Cesare Pavese: 'Het huis op de heuvel'.
Uitg. De Bezige Bij, prijs 36,50
Door Johan Diepstraten
Nee, geen India-jurk, bengelende
oorbellen, een tulband en een
glazen bol. Elisabeth Chase,
hoofdpersoon in de debuutthril
ler Het teken van de schorpioen
van Martha Lawrence, ziet er als
een doorsnee politieagente uit.
Het enige bijzondere is haar pa
ranormale begaafdheid. Dat
maakt het oplossen van een
moord een stuk eenvoudiger.
Nog geen thrillerschrijver was op
het idee gekomen, maar een
hoofdpersoon die minstens één
keer per dag uit zichzelf treedt,
heeft zo zijn voordelen. Chase
vliegt naar de plaats van het on
geluk waar Jancie Freeman is
omgekomen en ziet twee mannen
met elkaar praten. Het zal wel om
moord gaan, vermoedt ze.
Bovendien heeft ze het vermogen
om een aura te zien. Ze bespaart
tijd omdat ze niet de antecenden-
ten hoeft te onderzoeken van ie
mand die door de hele politie
macht als de eerste verdachte
wordt beschouwd. Chase conclu
deert onmiddellijk dat hij on
schuldig is en van een ander wéét
ze dat hij betrokken is bij de
moord op Janice Freeman.
Ze leest de dagboeken van de ver
moorde vrouw en voelt allerlei
vibraties. Op het bedrijf waar Ja
nice werkte, ziet ze de dode
vrouw achter haar bureau zitten
en een dossier inkijken. Voor Eli
sabeth Chase is het dan niet meer
zo moeilijk om het belastende
materiaal op te sporen.
Leuk is het niet dat ze door velen
voor halvegare of mafketel wordt
uitgemaakt. 'Ik weet dat mensen
die me uitschelden dat in diepste
wezen uit angst doen.' In eerste
instantie hoort brigadier Tom
McGowan van de politie van Es-
condido (Californië) tot die cate
gorie, maar ondanks zijn voor
oordelen roept hij de hulp van de
Elisabeth Chase in als zijn vrien
din Janice is omgekomen. Samen
gaan ze op onderzoek uit en door
de uittredingen van Chase ver
loopt dat zeer voorspoedig.
Handig is het dat Chase zo goed
thuis is in de astrologie. 'Wat je
elke dag in de krant leest, is je
reinste flauwekul,' legt Chase
aan Tom uit. 'Er zit veel meer aan
vast dan de wereld in twaalf ster
renbeelden op te delen en kran
tenkolommen te vullen met maffe
adviezen en vage voorspellingen
voor elke groep. Er lopen heel
wat charlatans rond die preten
deren de astrologie te beoefenen.
Als iemand tegen je zegt dat dit
of dat beslist zal gebeuren, moet
je uitlrijken.'
Maar zo'n type is Chase niet. In
de sterren ziet ze wat er op die fa
tale dag is gebeurd. Het enige
vervelende voor haar is dat ze
niets aan al die wijsheid heeft als
de moordenaar haar huis binnen
dringt met een groot geweer.
'Uittreden' adviseert de lezer op
dat moment, maar Chase besluit
toch maar om er gewoon vandoor
te gaan.
Telkens als het onderzoek vast
loopt, heeft Chase wel een droom
of een ingeving, ze krijgt vibra
ties of ze ziet een aura. Het teken
van de schorpioen is een thriller
met een wat slappe intrige, maar
is - onbedoeld - een zeer verma
kelijk boek.
Martha Lawrence: 'Het teken van
de schorpioen'. Uitg. Meulenhoff,
29,90.
prijs
urm Bif
Mosje en Reizele, getekend door Peter van Poppel
Door Muriel Boll
1995. 'Nee', zegt Mosje Schuster
tegen de man van radio Tel Aviv.
Hij wil met niemand praten over
vroeger, zeker niet op de radio. En
al helemaal niet over Korczak en
zijn weeshuis. Schuster werkt de
journalist gedecideerd de deur uit,
maar de herinneringen die zijn
hoofd binnenstromen zijn er niet
mee te stuiten.
In gedachten ziet hij zichzelf, zeu
lend met een zware tas, aankomen
bij het weeshuis aan de Krochm-
alnastraat in Warschau. Het is
1939. Mosjes ouders zijn dood,
oom Izaak bij wie hij daarna
woonde, ook. Hij neemt zich voor
om 'm zo snel mogelijk uit het
weeshuis te smeren; de kinderen
worden er vast geslagen. Het leven
blijkt er echter heel anders te zijn.
De kinderen hebben eigen verant
woordelijkheid, voor zichzelf en
voor elkaar. Ze houden rechtzit
tingen, waar kinderen, maar ook
volwassenen voor gedaagd wor
den door kinderen.
Misje voelt hij zich meer Pool dan
jood. Je moet Pools praten, dan
heb je meer kansen vindt hij en
daarom ergert hij zich aan het Jid
disch. „Ik zit in die stomme tram
propvol joden, ze sclireeuwen, ze
zwaaien met hun armen om zich
heen, ze kwekken en kweltken en
je verstaat er geen woord van. Dan
denk ik: praat de taal van je land,
waarom mag ik niet horen wat ze
zeggen? En ze stinken," roept
Mosje later tegen Reizele, op wie
hij verliefd is.
Intussen krijgen de joden het
steeds moeilijker in Warschau.
Dokter Korczak is dagen onder
weg om eten en medicijnen bij el
kaar te bedelen. Janus Korczak
(1878-1942), schrijversnaam van
Henryk Goldszmit, was destijds in
Polen een beroemde Jrinderarts,
pedagoog en schrijver van kinder
boeken.
Als de dokter zijn weeshuis, waar
hij zelf ook woont, moet overbren
gen naar het getto, besluit Mosje
niet mee te gaan. Hij heeft gezien
hoe joden behandeld en mishan
deld worden. Reizele wil doliter
Korczak en de kinderen niet in de
steek laten. Mosje komt in het ver
zet en heet voortaan Marek.
Mosje ziet Reizele nog een keer
voordat dolcter Korczak zich met
zijn Jdnderen en de leiding bij de
trein naar Treblinka meldt. Dat is
ook in werkelijltheid zo gegaan;
achter de groene vlag uit Korc-
zaks kinderboek Koning Matthijs-
je Itwamen ze zwijgend aange
wandeld. Korczak had de kinde
ren verteld dat ze een dagje naar
buiten zouden gaan. Hij is tot en
met het einde bij hen gebieven, ze
kwamen allemaal om in Treblin
ka.
De schrijfster Karlijn Stoffels
(1949) houdt zich vooral bezig met
hoorspelen en toneel. Mosje en
Reizele is haar eerste jeugdboek.
Het is een aangrijpend verhaal,
zeker voor wie al weet wat er met
Korczak en de kinderen is ge
beurd.
Karlijn Stoffels was in de zomer
van 1995 gevraagd voor een pro
grammablad een begeleidend ar
tikel over Korczak te schrijven.
Het onderwerp liet haar niet los,
ze kon aan niets anders denken en
had er een vreselijke zomer door.
Er was materiaal overgebleven,
daarom gebruikte ze het geld dat
ze voor het artikel kreeg om in de
herfst naar Warschau en Krakau
te reizen. Ze bezocht arcliieven en
instituten en in februari 1996 was
het boek af. Ze heeft Mosjes onbe
houwen gedrag en zijn cynische
opmerkingen er mooi heen ge
vlochten.
„Zonder de onderkoelde opmer
kingen van Mosje zou het verhaal
niet te harden zijn. Het is zo vrese
lijk wat er toen gebeurd is," zegt
de schrijfster zelf. Ze heeft zo een
uitstekende vorm gevonden om er
een indrukwekkend mooi verhaal
van te maken.
Karlijn Stoffels: 'Mosje en Reizele'.
Uitg. Querido, prijs 29,90
