:e en
'ie
1599
Tegenstanders
vooral tegen
bestrij dingsmiddelen
Regulering biotechnologie
onvermijdelijk maar moeilijk
Fotograaf Van Passel wil nog veel emoties registreren
Leven op aarde al 3,8
miljard jaar geleden
Tweehonderd asteroïden
razen door zonnestelsel
Imitatie eenden volgen
ontwikkeling ozongaten
T'mr
Genetisch manipuleren van sojaboon
ikworst
Mmm
I - nfj
ORST
LIJF LEVEN
E3
teletekst]
vard 118
straat 8
elstraat 39-41
van Berchemlaan 1
at 3-5*
raat 243
sage 23*
Orthenseweg 86
Huwelijksreis
Bizar gebied
GEN-SPLITSING
Korenaren
Lichtjaren
'Onderwatermens'
Afvalprobleem
Slager"
lam
DESTEM
WOENSDAG 8 JANUARI 1997
JREED
beeld
Stereo
1EN
BT
jtomatische zender-
Tscreert display.
Voorkeu rzenders.
Idiening.
fnn-SPELER
ER
jfisief CD-speler.
loon- en hoofd-
I Uitgangsvermogen
Itak.
GNETRON
KOR 6105.
Watt magntron-
ïogen.
rmogensstanden.
looiprogramma.
sr 35 minuten.
I>ud 18 liter.
Mb.
MULTI MEDIA
Harddisk 1.1 Gb.
:56 Kb. Geluidskaart
j CD-Rom speler,
bnitor 14" SVGA kleur,
akerset.
UPERCLUB
110
In de ban van Arctica
Al 3,8 miljard jaar geleden was er leven op aarde. Dat hebben
geochemici aangetoond door onderzoek van gesteente uit die tijd
op Groenland, aldus het wetenschappelijk tijdschrift Science in
zijn laatste editie.
In het gesteente is koolstofhoudend materiaal gevonden. Daarbij
gaat het waarschijnlijk om sporen van de eerste micro-organis
mes op onze planeet. Eerder al werden in het Groenlandse apa-
tiet-gesteente sporen vermoed van het vroegste aardse leven. De
hypothese gold echter onder wetenschappers als onbewezen.
Het nieuwe onderzoek is verricht met behulp van een nieuwe io-
nen-microsonde. Deze maakte het mogelijk de verschillende kool
stofisotopen in kaart te brengen en met andere monsters te verge
lijken, aldus de onderzoeker Heinrich D. Holland van de Har-
vard-Universiteit in Cambridge, Massachusetts.
Door het onderzoek van de stenen uit het West-Groenlandse Isua
is tevens de algemeen aanvaarde these bevestigd dat onze planeet
zo'n 4,55 miljard jaar geleden is ontstaan. Na een tumultueus be
gin toen neervallende meteorieten 'aan de orde van de dag' waren,
ontstond 3,8 miljard jaar geleden een vriendelijker leefklimaat.
Uit genetisch onderzoek blijkt dat de eerste micro-organismes in
grote warmte prima konden gedijen. Zij konden overleven in een
omgeving met vuurspuwende vulkanen, hete bronnen en geweldi
ge vuurballen uit de ruimte.
tFinkjerka, een offerplaats van Lappen in het noorden van Noorwegen.
foto's wim van passel Walrussen op Apolona Island, Frans Jozefland.
Door Joep Eijkens
Hij kan nog altijd genieten van
de schoonheid van een stukje
micro-electronica zoals hij be
roepsmatig zo vaak gefotogra
feerd heeft. Maar Wim van
Passel is sinds enige jaren he
lemaal in de ban van een ande
re schoonheid, die van Arctica.
In het Noordbrabants Natuur
museum te Tilburg hangt een
overzichtstentoonstelling.
Dat Wim van Passel (50) heel aar
dig geboerd moet hebben, is te
zien als je zijn huis annex studio
in Vught betreedt. Op zijn visite
kaartje staat 'Van Passel fotogra
fie. Studio's voor reclame-/in-
dustrie-/architectuur-/reproduc-
tie/aero-fotografie b.y.'. Achter
zijn rug brandt een 'behaaglijk
haardvuur terwijl hij enige Ideu-
renfoto's laat zien. Het zou werk
kunnen zijn van een getalenteerd
amateurfotograaf. En eigenlijk is
het dat ook want Van Passel heeft
nu eens niet in opdracht gewerkt
maar vrij, geheel in de ban van
Arctica.
Het is opvallend hoe vaak hij in
zijn verhalen over het Noord
poolgebied meer levensbeschou
welijk getinte terreinen betreedt.
Hier zit iemand die de technolo
gische en materiële verworvenhe
den van de afgelopen decennia
betrekkelijker is gaan vinden
zonder ze te verfoeien. Een foto
graaf die de glamour van zijn vak
heel goed weet te relativeren.
Maar vooral een man die een
groot respect heeft gekregen voor
de natuur sinds hij in september
1994 met zijn vrouw een reis
maakte langs de Noorse kust.
„Jeannette en ik waren toen 25
jaar getrouwd," vertelt Van Pas
sel. Het zou een hernieuwde hu
welijksreis worden maar al va
rende langs de kust werd het een
fotoreportage. Het was een
adembenemende ervaring. Na af
loop kregen we een uitnodiging
van de Norske Turist Service om
in het voorjaar terug te komen.
En zo reisde het echtpaar in april
1995 opnieuw noordwaarts. Dit
maal was de eindbestemming
Spitsbergen. Met een hondenslee
en twee gidsen trokken zij door
het koude landschap. Opnieuw
kreeg Van Passel enthousiaste
reacties toen hij na terugkeer zijn
foto's toonde. „Kodak zei: laat ze
niet in je la liggen, doe er iets
mee. Daar is toen een expositie
uitgerold, gesponsord door Ko
dak en PLM, het laboratorium in
Tilburg, waar ik zelf ook zaken
mee doe." De expositie die eind
1995 in Odijk van start ging,
werd geschonken aan het Wereld
Natuur Fonds. „Van sommige fo
to's hebben ze ook ansichtkaar
ten gemaakt."
Op die eerste tentoonstelling wa
ren ook foto's te zien die Van Pas
sel een paar maanden eerder ge
maakt had tijdens een deels door
het bedrijfsleven gesponsorde
reis naar Frans Jozefland. Om uit
te leggen waar die archipel ligt,
haalt de fotograaf er een grote
wereldbol bij. „Het is het laatste
stukje vasteland tussen Nova
Zembla em de Noordpool. Nor
maal is in de zomer alleen het
zuiden bereikbaar maar ditmaal
konden we ook aan de noordkust
komen. Strontgeluk, want zoiets
gebeurt maar eens in de tachtig
jaar." Het echtpaar reisde mee
aan boord van het schip van de
Nederlandse stichting Plancius.
„In het gezelschap zaten walvis
onderzoekers maar bijvoorbeeld
ook een stel Zwitserse vogelidio
ten. De stichting gebruikt de op
brengsten van dergelijke tochten
voor eigen onderzoek.
Van Passel beschrijft Frans Jo
zefland als 'een heel bizar ge
bied'. „Het is volstrekt onbe
woond. Wel zaten er twee Russi
sche radiostations, waarvan een
inmiddels opgeheven is." Als hij
weer aan het landschap terug
denkt, komt hem de 'leegheid'
voor ogen. Nee, niet de koude.
Wat dat betreft heeft hij het in
Spitsbergen wel erger meege
maakt. „Min 28 was daar geen
uitzondering."
Afgelopen najaar bezocht hij IJs
land en ook daarvan zijn foto's te
zien op de tentoonstelling in het
Noordbrabants Natuurmuseum.
„En er zijn uitnodigingen om dit
jaar onder andere naar Finland
en Groenland te komen," vult
Van Passel aan. „Maar ik zal al
blij zijn als ik aan één van die uit
nodigingen gehoor kan geven,
want er moet hier in de studio
ook geld verdiend worden, hè."
Overigens is een aantal Arctiea-
foto's ook gebruikt voor de ad
vertentiecampagne 'Natuurlijk
licht, natuurlijk Mazda' van Phi-
lips-dochter Mazda lichtbronnen
en armaturen.
Van Passel wil absoluut niet de
indruk wekken dat hij na 25 jaar
uitgekeken is op de commerciële
fotografie. Maar hij is wel op
zoek naar een nieuw 'evenwicht',
zeker nu de kinderen uit huis
zijn. Schuldgevoelens over zijn
stimulerende bijdragen aan de
consumptiemaatschappij als re
clamefotograaf kent hij niet. „In
dustrialisatie is geen vies woord,
overdaad is een vies woord."
Hij begint weer te praten over
zijn natuurervaringen in het hoge
noorden: „Je staat daar wel in
dikke pakken sponsorkleding
maar eigenlijk sta je in je blote
kont. Ik bedoel: door de overwel
digende natuur word je gecon
fronteerd met je eigen kleinheid.
Het is heel fascinerend alles door
je zintuigen binnen te laten ko
men. Niet alleen door je ogen,
want er is totaal geen geluid, ten
minste als het niet stormt... Wij
zijn hier zo druk bezig met het
creëren van welvaart dat we aan
onze eigen zintuigen voorbijlo
pen."
'Tijdloze momenten: tussen storm
en stilte'. Fototentoonstelling van
Wim van Passel in Noordbrabants
Natuurmuseum. Tot en met 26 ja
nuari. Open van dinsdag tot en
met vrijdag: 10.00-17.00 uur. Za
terdag en zondag: 13.00-17.00
uur.
Meer dan tweehonderd 'ver
dwaalde' asteroïden van rond
een kilometer doorsnede razen
waarschijnlijk door ons zonne
stelsel. Enkele ervan zouden de
baan van de aarde kunnen krui
sen. Dit zeggen Amerikaanse we
tenschappers in de jongste editie
van het tijdschrift Nature.
De asteroïden zijn afkomstig van
de zogenoemde Trojaanse wol
ken, twee grote groepen asteroï
den die rond de zon draaien.
Door de zwaartekracht van reu
zenplaneten als Saturnus zijn er
ruim tweehonderd uit die wolken
ontsnapt, zeggen de astronomen
Carol en Eugene Shoemaker en
Harold Levison. Zij ontdekten de
asteroïde Shoemaker-Levy 9, die
twee jaar geleden op spectaculai
re wijze op Jupiter insloeg.
Elk jaar vallen honderden klei
nere meteorieten op aarde.
Meestal veroorzaken ze geen of
nauwelijks schade. Maar de
kracht van de inslag op aarde
van een voorwerp met een door
snede van negentig meter zou de
zelfde explosieve kracht hebben
als een atoombom.
Een maand geleden kwam een
asteroïde genaamd Toutatis en
met een diameter van 4,8 kilome
ter op 5,3 miljoen kilometer van
de aarde, veertien maal de af
stand tot de maan. In astronomi
sche termen is dit een bijna-bot-
sing.
Een asteroïde is volgens sommige
wetenschappers 65 miljoen jaar
geleden ingeslagen op het Mexi
caanse schiereiland Yucatan.
Door de klimaatveranderingen
daarna zouden de dinosauriërs
zijn uitgestorven.
Wetenschappers hebben aange
drongen op de vorming van een
netwerk van telescopen die moe
ten waarschuwen indien een as
teroïde op ram-koers ligt. Som
migen hebben voorgesteld de
steenbrokken met kernbommen
te treffen.
Zes op zonne-energie aangedreven vliegtuigen moeten in de toekomst
de ozongaten in de atmosfeer in de gaten houden om deskundigen een
beeld te geven van de groei of afname van de gaten. De toestellen moe
ten daarvoor wel drie tot vier maanden aan één stuk kunnen vliegen.
Voorzien van zonnecellen, oplaadbare accu's en 75 kilo licht vliegen
de toestellen als eenden in V-formatie, hopen de ontwerpers van de
Ucla School of Engineering in Los Angeles.
Met een spanwijdte van ruim dertien meter en een complete auto-pi-
loot zijn de zes vliegtuigen in staat om nauwkeurig in formatie te vlie
gen. Onderzoek heeft aangetoond dat op deze manier veel weerstand
wordt weggenomen en er minder energie nodig is om te vliegen. Een
den doen dit al heel lang en onderzoek wees uit dat dit inderdaad
energie bespaart. De mechanische eenden vliegen op een hoogte van
ruim 20.000 kilometer met electrische aandrijving. Accu's worden
overdag geladen en 's nachts gebruikt door de motor. In de loop van
1997 zal het eerste prototype vliegen.
Van onze verslaggever
Het was maar een klein be
richtje in de krant: de politie
arresteerde de kapitein van
het Greenpeace-actieschip Si
nus omdat hij actie voerde te
gen de Paw Nee uit New Or
leans, een schip dat een lading
genetisch gemanipuleerde so
jabonen aan boord had.
Merkwaardig genoeg zijn het
vooral de Europese gemoederen
we zo hoog oplopen waar het ex
perimenten met en toepassingen
van genetische manipulatie be
treft. In de Verenigde Staten en
Unada zijn reeds geruime tijd
genetisch veranderde landbouw
producten op de markt. Naast so
jabonen zijn dat onder meer to-
[Jaten, katoen, graan en maïs.
^oord-Amerikaanse consumen-
en hebben daar aanmerkelijk
Binder moeite mee dan hun
West-Europese lotgenoten,
het soja-verzet wordt in ons land
et luidruchtigst bedreven door
weenpeace en de stichting Na-
uur en Milieu. Hun argumenten
«omen grotendeels overeen.
"e tegenstanders zeggen zich on-
aer meer te storen aan het feit dat
iet wordt aangegeven welke bo-
■en Pnacies genetisch zijn gewij-
j. ëemanipuleerde soja
wordt vooralsnog slechts op klei-
e schaal verbouwd, en maakt
informatie
Wie nadere informatie wil omtrent
artikelen in deze bijlage, kan
niSi?nt00ruren belle" isar:
076-5312344 of 076-5312272.
Schriftelijk reageren kan ook.
[jet adres daarvoor is:
n!lem',redactieüif& Leven,
Ponbus 3229,4800 MB Breda,
"«redactie: René van der Velden.
dus maar een klein onderdeel uit
van de totale Amerikaanse soja-
productie.
Maar er leven nog meer bezwa
ren. De soja in kwestie is door ge
netisch ingrijpen resistent ge
maakt tegen een (volgens de fa
brikant voor het milieu onscha
delijke) onkruidverdelger. Daar
door hoeven de sojaboeren min
der te spuiten met spul dat wel
milieugevaarlijk is.
Volgens de tegenstanders staat
lang niet vast dat de betreffende
onkruidverdelger inderdaad zo
onschadelijk is als de fabrikant
wil doen voorkomen -toevallig
(of niet) dezelfde fabrikant trou
wens als die van de genetisch ge
manipuleerde soja.
Daarnaast beweren de bestrij
ders van genetische experimen
ten dat de biotechnologen te opti
mistisch zijn als ze verwachten
dat alle onkruid zonder slag of
stoot het loodje zal leggen. Vol
gens onbevestigde berichten zou
den in Australië al ongewenste
gewassen zijn gevonden die (zon
der genetische manipulatie) net
zo resistent zijn tegen het middel
als de gewijzigde soja.
En tenslotte wijzen de tegenstan
ders op mogelijk kwalijke medi
sche gevolgen, bijvoorbeeld voor
allergielijders. Bij de tegen het
bestrijdingsmiddel resistente so
ja zijn weliswaar nog geen aller
gische reacties waargenomen.
Maar dat kon eerder niet worden
gezegd van sojabonen waaraan
DNA van de paranoot was toege
voegd om de voedingswaarde te
verhogen. Daarbij zijn in een
aantal gevallen heftige allergie-
aanvallen gesignaleerd.
Greenpeace zegt dat haar protest
'specifiek tegen de gemanipuleer
de soja' gericht is. De milieu-or
ganisatie zegt vooral moeite te
hebben met het feit dat de soja
resistent is gemaakt tegen een
bestrijdingsmiddel.
De import van genetisch ge
manipuleerde sojabonen uit
de VS kan nog niet groot
schalig worden genoemd.
Slechts twee procent van
alle soja die uit de VS in Eu
ropa aankomt, bevat bonen
waarvan het DNA kunst
matig is gewijzigd.
De bedoeling van de geneti
sche manipulatie is het
kweken van een soja-ras
dat resistent is tegen het on
kruidbestrijdingsmiddel
glyfosaat (merknaam:
Roundup), dat inwerkt op
de stofwisseling van plan
ten. Volgens de fabrikant is
het middel betrekkelijk on
schadelijk voor het milieu.
Omdat 'normale' soja zelf
voor dat middel ook gevoe
lig is, kan het slechts in de
laatste fase van de sojateelt
worden toegepast, als de
planten al volgroeid zijn. In
eerdere stadia moet een
schadelijke 'bestrijdings-
cocktail' worden gebruikt
die uit verschillende midde
len bestaat. Bij genetische
manipulatie worden erfelij
ke eigenschappen van het
ene organisme kunstmatig
overgebracht op een andere
levensvorm. In het geval
van de omstreden soja gaat
het om erfelijk materiaal
van een bodembacterie die
van nature resistent is tegen
glyfosaat. Geleerden heb
ben weten te achterhalen
welk stukje DNA (erfelijk
materiaal) van de bodem-
bacterie verantwoordelijk
is voor haar resistentie te
gen glyfosaat. Dat stukje
hebben ze vervolgens 'los
geknipt' uit het bacterie-
DNA en ingebracht in de cel
van een sojaplant. In de cel
'vermengt' het bacterie-
DNA zich met het erfelijk
materiaal van de sojaplant,
die daardoor over een nieu
we eigenschap gaat be
schikken die zij vervolgens
kan doorgeven aan haar na
komelingen.
Het DNA (erfelijk materiaal) van alle levende wezens op Aarde bestaat
uit een lange keten van moleculen die samen een 'code' vormen waar
mee de eigenschappen van het organisme worden beschreven.
Verschillende stukjes van de keten 'coderen' voor
verschillende eigenschappen.
In het geval van de gewijzigde soja gaat het om het DNA van een bacte
rie die van nature resistent is tegen het bestrijdingsmiddel glyfosaat.
Onderzoekers bestuderen het erfelijk materiaal van de bacterie om er
achter te komen waar het betreffende gen (het stukje 'code' dat de ge
zochte eigenschap in het organisme reguleert) zich precies bevindt in
het DNA-molecuul. Dat stukje wordt vervolgens geïsoleerd en inge
bracht in een organisme dat de gezochte eigenschap niet heeft, in dit
geval in sojaplanten.
Het inbrengen van 'vreemd' DNA in de cellen van
een organisme kan op twee manieren gebeuren:
De betreffende genen worden
in een agrobacterie gespoten
die op haar beurt in de Microscopische
celkern wordt vjk metaaldeeltjes
ingebracht /U--' bedekt met DNA
DNA
De cellen delen zich nadat het
nieuwe DNA is ingebracht
de deeltjes
worden in
plantencellen
'geschoten'
De celculturen
groeien vervolgens uit tot
planten die resistent zijn
tegen het onkruid
bestrijdingsmiddel
glyfosaat
Door Martijn Hover
De voorstanders van erfelijk
heidsexperimenten schilderen het
beeld van een wereld waarin boe
ren met een minimum aan bestrij
dingsmiddelen een maximale op
brengst aan hun akkers weten te
onttrekken.
Op termijn, verwachten zij, kan
genetische manipulatie van voe
dingsgewassen zelfs de honger op
aarde uitbannen.
Daar zijn de tegenstanders van
genetische experimenten uiter
aard ook voor. Maar zij vrezen dat
de mens met al dat gesleutel aan
erfelijke eigenschappen een Doos
van Pandora zal openen die ons
niets dan rampspoed zal bezor
gen.
Door al dat gesleutel aan erfelijk
materiaal 'verstoren' de biotech
nologen de vermeende orde van
dier- en plantensoorten in de na
tuur, vrezen veel mensen. De mo
derne genetische wetenschap is al
in staat of staat op het punt din
gen te doen met de schepping die
voorheen slechts aan de Schepper
zelf voorbehouden leken.
Hoe beangstigend die gedachte op
het eerste gezicht ook moge lijken,
ze moet natuurlijk wel in het juis
te perspectief worden geplaatst.
Mensen spelen namelijk al heel
lang met het erfelijk materiaal
van hun landbouwgewassen en
huisdieren. De rijpe korenaren die
wij 's zomers zien wuiven in de
wind, zijn zo ook niet door de na
tuur geschapen. Graan is in feite
niets anders dan 'veredeld' gras
dat door eeuwenlange menselijke
selectie zijn huidige vorm heeft
gekregen.
Een bezoek aan het gemiddelde
dierenasiel levert een soortgelijk
beeld op: honden in alle soorten en
maten, van pekinezen tot bou
viers, en allemaal stammen ze af
van dezelfde wolven. Charles
Darwin zelf baseerde zijn opvat
tingen over evolutie en natuurlij
ke selectie deels op zijn waarne
mingen van hoe duivenmelkers
met hun dieren fokken om gunsti
ge eigenschappen te bevorderen
en ongunstige uit te roeien.
Waar is wel dat met de komst van
de moderne genetica de mens wat
dat betreft een sprong heeft ge
maakt die hem in één klap lichtja
ren verder heeft gebracht. Waren
eerdere planten- en dieren-'ver-
edelaars' nog aangewezen op de
soorten die hun door de natuur
werden verschaft, moderne we
tenschappers zijn in staat eigen
schappen van de ene soort over te
planten op de andere.
De geschiedenis van de technolo
gie leert ons, dat wat eenmaal is
ontdekt, niet gemakkelijk meer
kan worden 'onontdekt'. Daar
door valt nu al met aan zekerheid
grenzende waarschijnlijkheid te
voorspellen dat genetische mani
pulatie in combinatie met biote
chnologie (het toepassen van inge
nieursbeginselen op levend weef
sel) in de komende eeuw een onge
kend hoge vlucht zal nemen.
Waar dat uiteindelijk toe zal lei
den is aanzienlijk moeilijker te
voorspellen. Dat de mogelijkhe
den praktisch onbeperkt zijn als
we de techniek eenmaal voldoen
de hebben verfijnd, is echter nu al
zonneklaar.
Als we nu al een sojaboon kunnen
kweken met een erfelijke eigen
schap van een bacterie, is het over
honderd jaar misschien wel moge
lijk om een mens met kieuwen te
'maken' voor onderwaterwerk
zaamheden - om maar een absurd
lijkend voorbeeld te noemen.
Het absurde schuilt echter meer in
de gedachte op zichzelf dan in
eventuele technische bezwaren.
We kunnen nu weliswaar nog
geen 'onderwatermens' kweken,
maar de meeste biotechnologen
geloven dat zoiets op betrekkelijk
korte termijn wei het geval zal
zijn. Dat zoiets vragen oproept
van morele en filosofische aard,
ligt voor de hand. De vraag bij
voorbeeld of we een dergelijke
technologische progressie al dan
niet ongebreideld voortgang moe
ten laten vinden. Moeten we een
revolutionaire discipline als de bi
otechnologie overlaten aan des
kundige geleerden en technici of
moet de samenleving als geheel
regels en richtlijnen opstellen over
waarmee wel en waarmee niet
mag worden geëxperimenteerd?
En als we kiezen voor 'geregu
leerd' onderzoek, wie maakt dan
uit wat de regels zijn?
We leven immers op een grote pla
neet met een rijke schakering aan
culturele en morele opvattingen.
Dat zal een strikte regulering al
leen maar moeilijker maken, ze
ker als er grote commerciële be
langen op het spel staan. Wat
mensen in West-Europa als
ethisch verwerpelijk voorkomt,
kan Aziaten bijvoorbeeld heel
goed koud laten.
De kwestie is wat dat betreft ver
gelijkbaar met het afvalprobleem:
westerse landen nemen strenge
milieuwetten aan waarop de af
valverwerkers de troep dumpen in
ontwikkelingslanden met een
minder strikte wetgeving.
Als we controle willen uitoefenen
op hoe, waar en waarmee gene
tisch wordt geëxperimenteerd, zal
dat alleen kunnen in een interna
tionaal, mondiaal verband. Erva
ringen uit het verleden doen ech
ter vrezen dat het nog een tijd zal
duren voor een instelling als de
VN over voldoende gezag zal be
schikken om consequent interna
tionaal toezicht te kunnen uitoe
fenen.
Tot het zover is, zal het toegepast
genetisch onderzoek voornamelijk
in handen blijven van commercië
le vrijbuiters die eerst en vooral
geïnteresseerd zijn in hun winst
marges. Als instellingen als
Greenpeace en Natuur en Milieu
dat een kwalijke ontwikkeling
vinden, hebben ze volkomen
gelijk.