7
De Nationale Wetenschapsquiz 1997
N^O
o
v Hl - -w
Chemicaliën maken van
mannetjes vrouwtjes
China verstrekt
geen mummie-weefsel
Scherpe stralingsnorm
probleem voor piloten
Verkwikkende slaap
voedt het geheugen
Hersenonderzoek
via Space Shuttle
DE STEM
LIJF LEVEN
E3
W. Braat
Wat moet u doen?
Tvrji CT"ï?T\/r
JJej HilVL
Wetenschapsquiz ook op Internet
WOENSDAG 4 DECEMBER 1996
tie,
de
den
XWN nil
bedekking
iLEKKAGES?
soorten daken en
vernieuwen daar-
u geheel vrijblij-
Br het gehele land.
74-2909608.
la, 076-5141517.
»LEET MET
«LEFOON
HET PTT
MET Type 1610
ai 6987-
inatie met een 1 jarig
leSpace jm
EMENT 439, -
inatie met een 2 jarig
eSpace A
BONNEMENT U,"
- INCLUSIEF
2 MAANDEN
GRATIS
^«ABONNEMENT
I a f.99,82 p.m.
Extra Garantie, 'n
is minimaal bedrag
voor'n mailmaal
gevoel van zekertield!
rd 118
aat8
traat 39-41
Berchemlaan 1
F5*
ERCLUB
243
e 23*
rthenseweg 86
fouten voorbehouden,
r de voorwaarden in de^inkel
Op 29 december 1996 presenteert
VPRO-televisie de derde editie van
de Nationale Wetenschapsquiz.
Deze quiz wordt georganiseerd
door de Nederlandse Organisatie
voor Wetenschappelijk Onderzoek,
NWO en Noorderlicht, het
wetenschapsprogramma van
de VPRO.
Onder leiding van Wim T. Schippers
binden vier wetenschappelijk
onderzoekers en vier vertegen
woordigers uit het bedrijfsleven
met elkaar de strijd aan rond de
onderstaande 22 vragen.
Ook u kunt met de quiz meedoen
en kunt daarmee een van de
volgende drie prijzen winnen:
een korte ontdekkingsreis voor
twee personen naar China
een korte ontdekkingsreis voor
twee personen naar Carthago
een korte ontdekkingsreis voor
twee personen naar Cadier en Keer
een schoolreisje voor de beste
schoolklas naar Cadier en Keer
De juiste antwoorden en de
prijswinnaars worden bekend
gemaakt in de uitzending van
de Nationale Wetenschapsquiz
door VPRO-Noorderlicht op
29 december 1996, Nederland 3,
22.30 uur, en later in de VPRO-gids.
Een toelichting op de antwoorden
is vanaf 30 december 1996 te vinden
op de Internetsite van de VPRO,
Http://WWW.VPRO.NL en ook op
Teletekst.
I
if mi:», i
1 Hoe kost het je de minste moeite
om een kurk met een gewone
kurkentrekker uit een fles te krijgen?
a Door de kurk loodrecht uit de fles te
trekken.
b Door hard te trekken en tegelijkertijd
te draaien,
c Door langzaam en onder een lichte
hoek te trekken.
In een kelder vind je een fles cognac
VS0P van het begin van deze eeuw.
Aangenomen dat cognac nog steeds
op precies dezelfde wijze wordt
geproduceerd, wat is dan het
smaakverschil tussen deze zeer
oude cognac en een fles VSOP
van nu?
a De oude is waarschijnlijk bedorven,
b Er is geen smaakverschil,
t De oude is veel rijper en dieper van
smaak.
3 Wat vliegt energetisch het meest
efficiënt bij een routinevlucht op
kruissnelheid?
3 Een postduif,
b Een Concorde.
Een Boeing 747.
Wat is in principe het betrouwbaarste
hulpmiddel om tijd te meten?
IJ Een kwartskristal.
b Een laser.
I f Een pulsar.
5 Je houdt een keukentrechter
ondersteboven vast en drukt een
tafeltennisballetje in de trechter tegen
de opening aan. Als je het balletje
loslaat zal het vallen.
Wat gebeurt er als je het balletje
loslaat terwijl je door de trechter
buis van bovenaf hard blaast?
Het balletje valt sneller.
Het balletje valt even snel.
Het balletje blijft in de trechter zwe
ven.
Waardoor werd het Standaardmodel
dit jaar even aan het wankelen
gebracht?
Een publicatie over de substructuur van
quarks.
Een publicatie over leven op Mars.
Een publicatie over eiwitten die zich
zelf kunnen vermenigvuldigen.
Als je aanneemt dat bij de geboorte
van een kind de kans op een jongen of
een meisje voor elk vijftig procent is,
hoe groot is dan de kans dat een echt
paar met vier kinderen twee jongens
en twee meisjes heeft?
1/2.
1/4.
3/8.
8 Een langwerpig aquarium staat met
zijn uiteinden op twee weegschalen.
Beide weegschalen geven hetzelfde
gewicht aan. Aan een van de twee
uiteinden van het aquarium druk je
een bal gedeeltelijk onder water.
Wat gebeurt er?
a Aan de kant waar je de bal in het wa
ter drukt, wijst de weegschaal een la
ger gewicht aan dan de weegschaal
aan de andere kant.
b Beide weegschalen wijzen hetzelfde
gewicht aan.
e Aan de kant waar je de bal in het wa
ter drukt, wijst de weegschaal een
hoger gewicht aan dan die aan de
andere kant.
9 Waar is de druk op het cirkelvormige
oppervlak onder een kegelvormige
berg zand het grootst?
a Recht onder de top.
b De druk is overal hetzelfde,
c In een ring vlak rond het centrum van
de cirkel.
10 Waarom bouwt de Australische prieel
vogel een prieel?
a Om indruk te maken op de vrouwtjes,
b Om er eieren in te leggen,
c Om er s nachts in te slapen.
11 Als je voor een spiegel staat en je tilt je
linkerarm op, dan tilt je spiegelbeeld
zijn rechterarm op; onder en boven
blijven in de spiegel onveranderd.
Waardoor komt dat?
a Dat komt door de stand van de ogen
bij de mens.
b Doordat de spiegel alleen voor en
achter verwisselt,
c Dat komt doordat de symmetrieas
van een spiegel verticaal loopt.
12 Een boekenworm wil zich langs de
kortste weg door een naslagwerk
van drie delen heen vreten.
De drie delen, elk met een
binnenwerk van 8 centimeter en
een kartonnen omslag van 1 centime
ter aan elke kant, staan in de gebrui
kelijke volgorde op een boeken
plank.
De worm begint te knabbelen bij de
voorkant van deel I. Hoeveel centi
meter papier en karton heeft hij ver
slonden als hij bij de achterkant van
deel lil is aangekomen?
a 30 centimeter,
b 20 centimeter,
c 10 centimeter.
13 Waarom is de onbewolkte lucht
blauw?
a De kooldioxide in de lucht absorbeert
meer infrarood dan blauw licht,
b De oceanen kleuren de hemel via re
flectie aan de troposfeer blauw,
c Vooral blauw licht wordt verstrooid
door de lucht.
Vul het hier bijgevoegde antwoordformulier in, knip het uit, plak het
op de achterzijde van een briefkaart en verstuur die, voorzien van de
gevraagde gegevens naar
De Nationale Wetenschapsquiz, Postbus 93563, 2509 AN Den Haag.
Uw briefkaart dient uiterlijk op maandag 16 december in het bezit
van NWO te zijn. Succes!
(Over de uitslag van de quiz wordt niet getelefoneerd of gecorrespondeerd.
Personeelsleden van het bureau van NWO en van de VPRO en hun gezinsleden
zijn uiteraard uitgesloten van deelname, Eén inzending per persoon.)
14 Tijdens een zonsverduistering is het al
tijd:
a Volle maan.
b Nieuwe maan.
c Eerste of laatste kwartier.
15 Wat zijn de kenmerken van een soort?
Soorten zijn groepen van natuurlijke
populaties waarvan de leden:
a Met elkaar vruchtbaar nageslacht
kunnen produceren,
b Dezelfde erfelijke informatie bezitten
in de vorm van DNA.
c Hun oorsprong vinden in hetzelfde
fenotype.
16 Als je op een fiets met stevig opge
pompte banden gaat zitten,deuken de
banden een klein stukje in; waardoor
deuken ze slechts een klein stukje in?
a Door de toenemende veerkracht van
de buitenband,
b Door het grotere aanrakingsvlak met
de grond,
c Door volumeverkleining.
17 Wat is cognitieve dissonantie?
a Weten dat je iets weet maar dat je het
niet uit je geheugeri kunt ophalen,
b Het verschil in informatieoverdracht
tussen de linker en de rechter
hersenhelft,
c Het negeren van feiten die strijdig
zijn met een al aanwezig idee of
vooroordeel.
Maak het juiste
vakje zwart
fout fout goed
abc
Naam
1
CO CO CO
Adres
2
<0 CO CO
3
CO CO CO
Postcode
4
<o> <=0 CO
Plaats
5
CO CO CO
6
CO CO CO
7
CO CO CO
8
CO O
Man/vrouw' Leeftijd
9
CO CO CO
Beroep/
10
CO CO CO
bezigheid
11
<OCOCO
12
co <0 <0
'doorhalen wat niet van toepassing is
13
CO <=D CO
14
coco 0
15
co <0 co
16
co <0 co
Vul het totaal van de aantallen
17
co <0 co
a-tjes, b-tjes en c-tjes in
18
co co <0
19
CO coco
a keer
20
co co <0>
b keer
21
co co <0
22
co co co
c keer
Londen/Delft (anp) - Niet meer
dan wat chemicaliën zijn nog no
dig om van een mannetje een
vrouwtje te maken. Dat geldt al
thans voor jonge karpers.
Onderzoekster Sylvia Gimeno
van TNO in Delft beschrijft haar
laboratoriumonderzoek in de
nieuwste editie van het toonaan
gevende Britse wetenschapsblad
Nature. De stof alkylfenol zorgt
er voor dat zich bij mannelijke
vissen eileiders en eierstokken
vormen.
Het gaat om een onderzoek van
de afdeling milieutoxicologie van
TNO Voeding in Delft en de vak
groep visteelt en visserij van de
Landbouwuniversiteit Wagenin-
gen.
De karpers in het TNO-onder-
zoek waren slechts enige dagen
oud. De geslachtsorganen waren
nog niet sterk ontwikkeld. Onder
natuurlijke omstandigheden
zorgt het vrouwelijk hormoon
oestrogeen bij meisjesvissen voor
de vorming van de geslachtsorga
nen.
In het Wageningse laboratorium,
waar alleen jongensvissen zwom
men, gebeurde iets anders. Zij
vertoonden zelfs bij de laagste
concentratie aan alkylfenol (0,1
milligram per liter water) vrou
welijke organen. In de groeipe
riode zijn de dieren gevoelig voor
hormonale schommelingen en
ook voor de invloed van pseudo-
oestrogene stoffen, als alkylfenol.
Het experiment wordt gezien als
een belangrijkste stap op weg
naar het verklaren en aantonen
van voortplantingsstoornissen.
De onderzoekers zijn van mening
dat het gebruik van chemicaliën
in verband hiermee aan regels
moet worden gebonden.
Bilthoven (anp) - Of de ruim 2000 jaar geleden overleden markiezin
Xin Zhui aan tuberculose leed, zal nog lang een raadsel blijven. Het
onderzoeksinstituut RIVM in Bilthoven had graag een stukje weefsel
van de mummie van de markiezin uit China willen hebben. Maar he
laas, brieven met het prangende verzoek erin bleven onbeantwoord.
Onderzoeker J. van Embden acht de kansen niet groot dat het nog gaat
lukken. Hij ontdekte de markiezin tijdens een tentoonstelling over
China's verleden in Amsterdam. Hij werd gegrepen door een afbeel
ding van haar. De mummie ligt in een museum in Changsha.
Enkele vergroeiingen van haar lichaam zouden er op kunnen wijzen
dat zij aan tuberculose leed. De onderzoeker wil graag, met een nieu
we door het RIVM ontwikkelde methode, een zogenoemde DNA-fin-
gerprint maken. Zo is vast te stellen of Xin Zhui de ziekte onder de le
den had, en zo ja om welk type tbc het gaat.
Het is onbekend hoelang tuberculose al bestaat. Uit onderzoek op
mummies in Zuid-Amerika blijkt dat 700 jaar geleden de ziekte al in
dat deel van de wereld voorkwam.
ILLUSTRATIE MAT RIJNDERS
18 Stel; je wilt weten hoeveel school
gaande kinderen er gemiddeld per
gezin zijn. Daartoe neem je een grote
steekproef onder schoolkinderen en
vraagt hen hoeveel schoolgaande
broertjes en zusjes zij hebben.
Op basis daarvan bepaal je het
gemiddelde aantal schoolgaande
kinderen per gezin.
Is dit een goede aanpak?
a Ja, zo krijg je een juiste schatting van
het gemiddelde aantal kinderen per
gezin.
b Nee, zo krijg je een te lage schatting.
c Nee, zo krijg je een te hoge schatting.
19 Een rijke zakenman sterft. Hij heeft
twee nabestaanden: een dochter en
een neef, de zoon van zijn broer.
Er meldt zich een man die zegt een
kind van de zakenman te zijn; zijn
moeder was diens maitresse.
Om zekerheid te krijgen wordt een
DNA-test gedaan.
Wie moet er, naast de onwettige'
zoon, tevens worden getest?
a De maitresse.
b De dochter van de zakenman,
c De zoon van de broer van de zaken
man.
20 Als je wordt rondgedraaid,
verspringen je ogen steeds van de
ene ooghoek naar de andere.
Ook bij een geblinddoekt persoon
treedt dit fenomeen op, maar dan
verdwijnt dit verschijnsel na enige
tijd.
Wat is hiervoor de verklaring?
a De oogspieren raken vermoeid,
b Het evenwichtsorgaan detecteert na
verloop van tijd de constante draaiing
niet meer.
c De hersenen raken 'gewend' aan de
constante draaiing en sturen de ogen
niet langer.
21 Een kogelrond broodje wordt in zeven
precies even dikke plakken gesneden.
Hoeveel korst zit er aan het kontje
vergeleken met een plak uit het
midden?
a Meer.
b Evenveel,
c Minder.
22 Is het waar dat een boterham met
pindakaas die van tafel wordt
geschoven en op de grond valt,
meestal op de besmeerde kant
terechtkomt?
a l^ee, dat is een fabeltje,
b Ja, want de pindakaas verlegt het
zwaartepunt van de boterham,
c Ja, dit komt door de hoogte van de
tafel.
Luxemburg (anp) - De ver
scherpte EU-richtlijn voor be
scherming tegen radio-actieve
straling heeft grote gevolgen voor
met name mensen die beroeps
matig aan straling worden bloot
gesteld. De grens voor een 'toe
laatbare hoeveelheid is verlaagd,
waardoor bijvoorbeeld piloten
over het maximum heengaan.
Dit bleek eerder deze maand in
Luxemburg waar de Europese
Commissie een conferentie hield
over de voorlichting van het pu
bliek over de in mei verlaagde
stralingsnormen.
Mensen die in hun beroep te ma
ken krijgen met straling moeten
over een periode van vijf jaar on
der de gemiddelde limiet van 20
milliSievert (mSv) per jaar blij
ven. Dat gemiddelde mag hooguit
afwijken tot 50 mSv in een afzon
derlijk jaar.
Bij beroepen die met radio-actie
ve straling te maken hebben,
denken de meeste mensen aan
werkers in een kerncentrale, ra
diologen en röntgenlaboranten.
Zij hebben te maken met kunst
matige stralingsbronnen, maar
de meeste radio-actieve straling
komt van natuurlijke bronnen,
kosmos en aarde.
Piloten hebben daar nauwelijks
erg in, aldus R. Clarke, voorzitter
van de internationale commissie
voor stralingsbescherming, de
ICRP, terwijl zij juist veel te ma
ken hebben met die natuurlijke
stralingsbronnen vooral als ze re
gelmatig op grote hoogte of over
de polen vliegen.
Twee Duitse piloten bevestigen
het verhaal van Clarke. Volgens
hem blijkt uit metingen dat som
mige piloten jaarlijks een dosis
van 40 a 50 mSv krijgen. Dat is
over een periode van vijf jaar ver
boven die limiet.
Luchtvaartmaatschappijen kun
nen dat volgens hem voorkomen
door andere roosters samen te
stellen en minder hoog te vliegen.
Overigens geldt voor de bevol
king dat zij aan nog maar één
mSv per jaar blootgesteld mag
worden naast de één mSv die
mensen jaarlijks door natuurlijke
straling krijgen. Uitgangspunt is
de hoeveelheid straling bij ver
spreiding.
Londen/Washington (dpa/belga) - Het geheim van goed leren ligt in
een verkwikkende slaap. Daarin worden periodes van diepe slaap en
zogenoemde REM-fasen van lichtere slaap regelmatig afgewisseld.
Beide types slaap zorgen ervoor dat de gedurende de dag opgedane er
varingen naar het lange-termijngeheugen worden overgeheveld.
Dat melden Amerikaanse wetenschappers in de jongste uitgave van
het Britse wetenschappelijke tijdschrift New Scientist. Worden de
twee slaapfasen niet regelmatig afgewisseld, dan wordt het normale
leerproces verstoord, aldus de wetenschappers. Een goede slaap is dan
ook van levensbelang voor de leerprestaties van kinderen op school.
Kinderen hebben volgens de Texaanse kinderpsychiater Bruce Perry
tien of meer uur slaap nodig.
Nijmegen (anp) - De Nijmeegse
onderzoekers prof.dr. E. Roubos
en dr. B. Jenks onderzoeken hoe
zwaartekracht de ontwikkeling
van het zenuwstelsel beïnvloedt.
De dierfysiologen gaan daartoe
larven van de klauwpad volgen
tijdens een vlucht met de Space
Shuttle in 1998.
Ze hebben voor hun onderzoek
groen licht gekregen van de Ame
rikaanse ruimtevaartorganisatie
Nasa.
Voormalig president George
Bush bepaalde dat in het kader
van de Decade of the Brain een
vlucht van de Space Shuttle ge
heel in het kader van hersenon
derzoek moest staan. De Nasa
ging op zoek naar een uitgekiend
model om het effect van de afwe
zigheid van zwaartekracht te on
derzoeken op de ontwikkeling
van het zenuwstelsel.
Jenks en Roubos hebben zo'n mo
del ontwikkeld. Bij het Nijmeegs
Instituut voor Neurowetenschap
pen volgen zij al jaren hersen
functies van de klauwpad. Deze
amfibiesoort past zijn huidskleur
aan de omgeving aan. De infor
matie over een donkere of lichte
omgeving komt via zijn ogen in
de hersenen. Vervolgens gaat een
stimulerend of remmend signaal
naar een ander klein deel van de
hersenen; de hypofyse. Dit pro
duceert vervolgens een hormoon
dat pigmentcellen in de huid aan
stuurt.
De aanpassing aan de omgeving
treedt pas op na twee dagen en
twaalf uur. De onderzoekers ver
wachten dat dit effect in afwezig
heid van zwaartekracht pas veel
later optreedt. Uit de weinige
eerdere ruimte-experimenten
bleek dat een ruimtevlucht de
ontwikkeling van het zenuwstel
sel vertraagt.
Als u over een pc met een internetverbinding beschikt kunt u de Nationa
le Wetenschapsquiz ook via de computer invullen en versturen. De lezers
van De Stem Online vinden vanaf vandaag een VPRO-button op de voor
pagina van de site. Wie daarop ciickt krijgt het formulier van de Nationa
le Wetenschapsquiz voor zich. Op de Internet-site van de VPRO, die dan
oqk vanaf De Stem Online benaderd kan worden, vindt u vanaf 30 de
cember een toelichting op de juiste antwoorden.
