ve
k
Een geloof
in de
taal van
de kunst
Van gele
Veelzijdige Paul Panhuysen wint Noordbrabantse Cultuurprijs
Elisa Kopec
verrast op
grafiek-presentatie
Petra Boshart buigt de keiharde materie
Kwaliteitsnaakt in
schaarse
Sfeervolle i
DE STEM
DE STEM
KUN
Afscheid
Zonder inhoud
Dro
Door Johan Diepstraten
Er zijn van die boeken die je
opzettelijk langzaam leest om
dat iedere zin méér betekent
dan er staat. Haagse liefde
De vieze engel, twee novellen
van P.F. Thomése, is zo'n boek.
Wie de bundel op een wille
keurige pagina openslaat en
een alinea leest, wordt getrof
fen door de bijzondere stijl die
aan Bordewijk en Belcampo
doet denken. Hier is niet een
romancier aan het werk, maar
een dichter, die zijn zinnen
woord voor woord tegen het
licht houdt en polijst.
De opening van de nieuwe bundel
heeft alles in zich om klassiek te
worden. 'Sinds er nieuwe formu
lieren waren ingevoerd, pasten de
meldingen van precieze aard niet
meer binnen de aangegeven lijn
tjes. Ook de hokjes voor de be
dragen waren te smal gemaakt
voor de exacte weergave. Van
Poel van Avenzaath, verzeke
ringsmedewerker alhier, wist
niet meer hoe hij het had.'
Precies, deze medewerker van de
afdeling Schade weet inderdaad
niet meer hoe hij het heeft als er
ook maar iets in zijn geordende
bestaan verandert. Voor zijn col
lega's is deze Van Poel van Aven
zaath een dooie diender, een ar
moedige dienstklopper die de
kruimelaars pakt. Hij gaat zo
hardnekkig achter die kleine
fraudeurs aan - zelfs in zijn vrije
avonduren - dat de achterstallige
behandelingen zich ophopen.
'Hij was vergeten te leven,' staat
er dan ergens plompverloren. Het
is zo'n tussenzinnetje aan het ein
de van een pagina dat de lezer ge
makkelijk over het hoofd ziet,
maar essentieel is voor de hele
Door Dirk Vellenga
'Die gestage neergang weerspie
gelde zich in Jorwerd: alleen al
tussen 1975 en 1990 staakte één
op de drie boerderijen in de buurt
de bedrijfsvoering. In de oude ge
bouwen kwamen leraren wonen,
of rentenierende boeren, of ge
pensioneerden uit het westen.
Dat was misschien wel de aller
grootste verandering, en de meest
fundamentele. Want als de land
bouw verdween, eeuwenlang mo
tor en bindmiddel tegelijk, wat
zou de dorpsgemeenschap dan
n°g bijeenhouden?'
Journalist Geert Mak verbleef
o® tijd in het dorpje Jorwerd
tussen Leeuwarden en Sneek. Als
Amsterdammer, hoewel hij is op
gegroeid in Leeuwarden waar
zijn vader gereformeerd predi
kant was en hij geen vreemde is
°P het Friese platteland. Mak
maakte zijn observaties vanuit
een huisje van twintig passen in
net vierkant.
Hoe God verdween uit Jor
werd probeert hij greep te krijgen
op de geleidelijke onttakeling
an de plattelandssamenleving,
een proces dat vanaf 1945 voort-
knu'Pt, zonder grote drama's,
aar zeer ingrijpend. Dorpelin
gen trekken naar de stad, vreem-
e ingen bouwen villa's aan de
en van oude dorpen, als een
itte schimmel over de provin
ce De natuur is uit het dagelijks
ven van de meeste Nederlan-
ers verdwenen. De natuur is
gemythologiseerd, je gaat er naar
f,11? je vakantie. Modebewuste
i ®en trekken naar het
Penluchttoneel in de notaristuin
ken jvorwercf dorpelingen kij-
jjieert Mak legt indrukken vast
maar°tr u6 hand li^ken te ^gg611'
dioJ veelzeggend zijn. De
valf6 j de stilte van een om-
vpi-a emrner die je kilometers
d er kon horen - is weg, ver-
r door het geraas van de
pivr u' De kleuren zijn veran-
het geel van de hooibergen
vervangen door het zwarte
DONDERDAG 28 NOVEMBER 1996 Dfj
Van onze kunstredactie
De beeldend kunstenaar, musicus, filosoof en kunstorganisator
Paul Panhuysen heeft gisteren in het Provinciehuis in Den Bosch
de Noordbrabantse Cultuurprijs 1996 overhandigd gekregen.
Paul Panhuysen (62) krijgt deze tweejaarlijkse prijs van de pro
vincie vooral voor zijn 'onverwoestbaar geloof in de taal van de
kunst als mogelijkheid of als voorwaarde tot communicatie.'
Dat schrijft de jury van de
Noordbrabantse Cultuurprijs in
haar laudatio (lofrede). In brede
kring is Panhuysen bekend ge
worden als oprichter en direc
teur van het Apollohuis in Eind
hoven. Daarnaast is hij de stich
ter van het Maciunas Ensemble
en de Bende van de Blauwe
Hand. Paul Panhuysen mag ook
nog de aartsvader van de Neder
landse geluidskunst worden ge
noemd.
„Panhuysen," aldus de jury, „is
'eeh wat oüdèré' idealist, met de
frisse geest van een jongeling,
voor wie diversiteit een mentale
conditie en het samengaan der
kunsten een overtuiging is."
„Op de tentoonstelling van Bra
bantse kunst De muze als motor
is een geluidssculptuur van Pan
huysen te zien en te horen met de
titel Requiem voor een dode sol
daat. Het werk, inmiddels bijna
tien jaar oud, is huiveringwek
kend actueel en ontroerend."
Met zijn vrouw Hélène vormde
hij het kloppend hart van het
Apollohuis, centrum voor beel
dend kunstenaars. Met dat werkt
is het binnenkort gedaan. Ster
ker nog: het hele Apollohuis
wordt wegens stopzetting van
subsidies bedreigd in zijn voort
bestaan. Voor de jury was dat re
den te meer om Panhuysen de
prijs toe te kennen.
„Met het afscheid van Paul en
Hélène Panhuysen van 'hun'
Apollohuis hoopt de jury dat dat
dit .podiprn niet verlopgn gaat,
noch voor het kunstleven in
Noord-Brabant, noch voor de
nietiwe génefatie kunstëhadfsf"
De jury hoopt met de toekenning
van de prijs bij te dragen aan de
status en de ontwikkeling van de
geluidskunst in Nederland.
Nog één passage uit de laudatio,
betreffende Panhuysens veelzij
digheid: „Zijn werk is steeds an
ders te ervaren: als werkelijkheid
of als gedachte, als sculptuur of
instrument, als beeldende kunst
of muziek, als beeld en composi
tie in één. De jury eert met de
Noordbrabantse Cultuurprijs
Paul Panhuysen vanwege zijn in
terdisciplinaire ouevre, dat een
klinkend voorschot heeft geno
men op de toekomst."
Paul Panhuysen: tegen postmodernisme zonder inhoud
Het Apollohuis heeft onlangs het
zware besluit moeten nemen om
zijn deuren te sluiten. Daf ge
beurde na een negatief advies
van de Raad voor Cultuur om het
Apollohuis geen meerjarige sub
sidie te verlenen.
Paul Panhuysen: „De situatie
van het Apollohuis is slecht. Het
is navrant dat ik de cultuurprijs
ontvang van de provincie Bra
bant op het moment dat de Ne
derlandse kunstwereld mij de
pas afsnijdt. Het is een politieke
situatie: vooral in Amsterdam
wordt bepaald waar de subsidie
gelden naar toe gaan. Daar
wordt uitgemaakt dat de paar
ton die we kregen voor dit unieke
podium niet meer worden gege
ven. Maar ik vind het heel leuk
dat ik provinciale erkenning
krijg waar men het nationaal
laat afweten. Misschien helpt
het." Het Apollohuis had ander
halve ton subsidie gevraagd om
na het vertrek van Paul Panhuy
sen een nieuwe artistieke staf
voor het Apollohuis te kunnen
aantrekken. Het bedrag zou een
aanvulling zijn op de huidige
subsidies van de Mondriaan
FOTO JURRIAAN'S'ALKE
Stichting, de gemeente Eindho
ven en de stichting Nieuwe Mu
ziek Brabant. De Raad voor Cul
tuur wilde echter eerst meer
zicht op het nieuwe artistieke be
leid en wees daarom een vierjari
ge subsidie af.
Panhuysen: „Ik wilde best nog
enige tijd doorgaan, maar blijk
baar heeft de landelijke overheid
geen behoefte aan een instelling
als het Apollohuis. Terwijl de
Raad nota bene zelf zegt belang
te hechten aan dergelijke multi
disciplinaire, vernieuwende in
stellingen. In Nederland is de
kunstwereld zelf de vijand van
de kunst geworden. Want zo'n
Raad bestaat vooral uit mensen
uit de kunstwereld zelf en dan
met name uit de Randstad. Het is
een club van ons-kent-ons. Ik
kan dat niet begrijpen. De Raad
voor Cultuur wijst ons subsidie
verzoek af omdat ze niet weten
wat er na mijn vertrek zal gebeu
ren. Nou, dan kun je heel Neder
land sluiten. Want niemand kan
in dat opzicht in de toekomst kij
ken. Geen enkele instelling."
De kunst bevindt zich in Pan
huysens ogen in een modieus en
trendy tijdperk, waar voor de au
tonome betekenis van de kunst
geen ruimte meer is. „Je ziet nog
steeds een toename van de zoge
naamde Randstedelijke cultuur.
Het verschil met de rest van Ne
derland wordt steeds groter. In
de Randstad bestaat een commu
nis opinio over wat kunst zou
moeten zijn, daar gaat het om
een post-modernisme zonder in
houd. Met de Dam als centrum
van de wereld", zegt hij cynisch.
„Maar in de rest van Nederland
gebeurt er van alles, met een gro
tere openheid voor verschillende
.opties. Daar wqiidëPvmensen ge
stimuleerd om na te denken over
kunst, over wat ze gezien heb-
"ben." Panhüysën'had toch al be
sloten meer aandacht te gaan be
steden aan de presentatie van
zijn eigen werk als (geluids)kun-
stenaar. Zestien jaar onafgebro
ken werken voor het Apollohuis,
samen met zijn vrouw Hélène, is
hem niet in de koude kleren gaan
zitten.
Het Apollohuis wordt niet on
middellijk op 1 januari gesloten.
Tot februari zijn er tentoonstel
lingen en zolang het fysiek moge
lijk is blijft Panhuysen de ruimte
openhouden en vechten voor lan
delijke erkenning. Ondertussen
heeft hij een aantal eigen exposi
ties gepland in het buitenland.
Door Frits de Coninck
De Amsterdamse beeldhouwer
Petra Boshart presenteert in Ga
lerie De Verbeelding in Baarle-
Nassau een aantal van haar beel
den in hardsteen. Compacte, ro
buuste beelden van een maat die
de beeldhouwershand zeer nabij
blijft. De beelden zijn letterlijk te
overzien, ze zijn dat ook naar be
tekenis. Ze blijven immers dicht
bij wat de mens drijft en raakt, en
dat in universele zin. Haar beel
den zijn van een algemeenheid
die niet tot de mens in deze tijd of
in deze omstandigheden beperkt
blijft. De beelden zijn klein en
gedrongen en tegelijk vol van be
tekenis.
De techniek die ze gebruikt is van
een klassieke ambachtelijkheid,
dat wil ook zeggen weinig op
zienbarend. De ongenaakbare
hardsteen onderwerpt ze aan
haar wil, en de handelingen die
zon ambitie vereist, laat ze ook
zien. Dat betekent dus hakken,
zagen, polijsten, en al dat soort
steenhouwerswerk laat sporen
na. De beelden zijn van voorstel
ling heel duidelijk en figuratief.
Ze zijn wat ze bedoelen te zijn.
We zien een Toren van Babel op
kleine schaal, de gebogen kop
van een cactus op een halfronde
sokkel, Vallend water en een
beeld genaamd Rolling Stone.
Dat laatste is een van de meest
vrije beelden van Petra Boshart.
Een grote bijna ronde steen op
zijn kant, half gepolijst, half ruw,
met een vorm die nog het meest
weg heeft van het schilderspalet.
Door het gat in de steen steekt
een langgerekte en lichtgebogen
staaf. Het is vooral die buiging
die de keiharde materie tot iets
plastisch maakt. Daarmee neemt
het beeld meer aandacht in be
slag en, niet helemaal toevallig,
ook meer ruimte. Maar het moet
ook gezegd: de beeldhouwerstaai
van Petra Boshart is van een wei
nig spectaculaire degelijkheid,
mooi maar ook voorspelbaar.
Naast de beelden van Petra Bos
hart zijn er ook olieverfschilde
rijen van Henk Eikenaar te zien.
Petra Boshart, Galerie De Verbeel
ding, Klokkenstraat 12, Baarle-
Nassau; de tentoonstelling duurt
tot 5 januari en is open van don
derdag t/m zondag van 1 tot 5
uur.
Door Frits de Coninck
Galerie Molenaars in Breda toont
een kleine collectie grafiek, beel
dende kunst tegen een betaalbare
prijs. Er zijn een paar namen van
beeldend kunstenaars die min of
meer tot de stal behoren, zoals
Jasper van der Wel en Diana van
Hal. Er is een nieuwe naam en
dat is die van Elisa Kopec. Met
een ook de meest verrassende van
de galeriepresentatie.
Zij toont twee bladen met bloe
men die onmiddellijk in het oog
springen. Het beeld is sterk, de
Meuren zijn opvallend, het is gra
fiek die iets meer doet dan alleen
het realiseren van een plaatje in
een moeilijke techniek. Veel van
wat aan grafische kunst in Ne
derland wordt geproduceerd
komt inderdaad niet boven het
niveau uit van technische beheer
sing van het metier. Van kunst
mag je iets meer verwachten. De
bloemen van Kopec, een Poolse
die inmiddels in Nederland
woonachtig is, zijn anemonen die
van bovenaf zijn gezien. Het
beeld wordt in beslag genomen
door de uitstaande blaadjes in
blauw en rood. De kwetsbaarheid
van de anemoon, met dat bijna
doorzichtige bloemblad is ook
voelbaar in deze kleuretsen.
De bloemen zijn afgebeeld tegen
een gouden achtergrond waarin
bescheiden voorstellingen zicht
baar zijn. Zo een bloem is aange
naam voor het oog: de geëtste af
beelding ervan versterkt het ka
rakter dat de bloem van nature
heeft. Als de kunstenaar dat lukt,
dan is het beeld in ieder geval ge-
AMSTELVEEN
Cobra Museum voor Moderne Kunst - overzichtstentoonstefc
van Carl-Henning Pedersen (t/m 19 jan 1997) en werken van R0|ar;
Berning - (t/m 15 dec)
AMSTERDAM
Rijksmuseum Stadhouderskade 42 - Jan Steen, schilder en verten,,
ma t/m zo 10.00-19.00 uur (t/m 12 jan 1997)
ANTWERPEN
Museum voor Schone Kunsten - 'Het volk ten voeten uit' - Nature,
lisme in België en Europa 1875 - 1915 - di t/m zo - 10.00-17.00 uur li»
16 feb 1997)
BAARLE NASSAU
De verbeelding Klokkenstraat 12 - Henk Eikenaar/schilderijen enPe.
tra Boshart/beelden uit steen - do t/m zo 13.00-17.00 uur (t/m 5
1997)
BERGEN OP ZOOM
Kunstgalerie De Mollegangen Molstraat 12-14- 'Memento Mot
Juul Kortekaas/ schilderijen en objekten - Marie-José Nefs/ lijkgew,
den en foto's-vr 10.00-21.00 uur-za 10.00-17.00 uur (t/m 8 dec)
Kunstkader, kunst 8r vormgeving - Antwerpsestraat 27 - 'Dubbe;
Zien' - ruimtelijk en grafieken - werken van ruim 40 kunstenaars-tij
dens kantooruren op afspraak - vr 13.00-17.00 uur (tot 13 jan 195/
Het Markiezenhof Steenbergsestraat 8 - Reinder Homan/grafiek -
t/m zo 14.00-17.00 uur (30 novt/m 19 jan 1997)
BREDA
Galerie Artiestencafé Claudius Prinsenlaan 8 - Jeroen Kr»,
laart/schilderijen - Alexandra Rouppe van der Voort/levensbelever-a
16.00-18.00 uur (t/m 16 jan)
Chassé Galerie Claudius Prinsenlaan 8 - Ton Zwerver/fotowerb.
'Sculpturen voor het moment' - ma t/m za 13.00-18.00 uur (tot7 ij,
1997)
Galerie Segeren Raadhuisstraat 10 - Jos Botzkes/ schilderijen -di|
vr 10.00-18.00 uur-za 10.00-17.00 uur (t/m 7 dec)
Galerie Molenaars Ginnekenweg 79 - grafische werken van verschil
lende kunstenaars - za 11.00-17.00 uur - zo 14.00-17.00 uur (t/m 7^
DEN BOSCH
Noordbrabants Museum Verwersstraat 41 - 'De Muze als Motor
di t/m vr 10.00-17.00 uur - za en zo 12.00-17.00 uur (t/m 1 dec)
DEN HAAG
Het Haags Gemeentemuseum - overzichtstentoonstelling Douvit
Jan Bakker (t/m 31 dec)
GENT
Museum van Hedendaagse Kunst - 'De Rode Poort' - kunstvanll
internationale 20e eeuwse kunstenaars - dagelijks behalve ma
09.30-17.00 uur (tot 3 feb 1997)
OTTER LO
Kröller-Müller Museum - Franz West Proforma - sculpturen, instil
laties en collages (t/m 19 jan 1997)
ROTTERDAM
Museum Boijmans Van Beuningen Museumpark 18-20-Willemcfe
Kooning - late schilderijen 1981-1987 - di t/m za 10.00-17.00 uur-zo
11.00-17.00 uur (tot 1 dec)
Het Nederlands Archictuurinstituut - Ben Loerakker, architect-i
t/m za 10.00-17.00 uur - zo 11.00-17.00 uur (t/m 8 dec)
Kunsthal Rotterdam - 'Snelweg' - fotografieproject van Theo Baart
en Cary Markerink - alle aspecten van de Nederlandse snelweg (t/mS
jan 1997)
Nederlands Foto Instituut-tentoonstelling i.k.v. derde World Ph
Photo Joop Swart Masterclass (t/m 31 dec)
ULVENHOUT
Galerie De Pekhoeve Dorpstraat 92 - groepstentoonstelling FINALE
'96 - werken van 8 kunstenaars - do t/m za 11.00-18.00 uur - zo 13.00-
17.00 uur (t/m 29 dec)
irn! 1 -feve rwfl
GT) qe)fTnrr*l
Door Bart van Aalst
In iedere cultuur en bij elk
ras vind je vrouwen van
oogverblindende schoon
heid. Dat wil de Newyork-
se fotograaf Richard Ave
don benadrukken met zijn
keuze van de negentien fo
tomodellen uit de hele we
reld die te vinden zijn op
de Pirelli-kalender 1997.
Bruin, geel, blank of
zwart. Kroes, steil, krul
lend of piekhaar, van wel
ke kleur dan ook... de Wo
men of the World komen
uit alle hoeken van de we
reld. Uit Brazilië, China,
Japan, Somalië, Rusland
en uit Noord-, West- en
Zuideuropese landen.
Voor de tweede keer in
drie jaar kreeg de Ameri
kaanse topfotograaf van
de Italiaanse autobanden
fabrikant Pirelli de vrije
hand om met zijn fotovisie Pen van de modellen op de POT1
de befaamde kalender sa- kalender
Van Jasper van der Wel hangen
er een aantal bekende etsen. Het
zijn grote bladen in bruintinten
uitgevoerd waarin zowel een be
wust gemaakte tekening te zien
is, als een tekening die het resul
taat is van de werking van het
bijtende etszuur. Natuurlijk is de
etser ook op het effect van het
toeval uit, maar wat dat uiteinde
lijk oplevert wil nog wel eens iets
anders zijn dan hij bedoelt. De
bladen zien er netjes uit, hele
maal zoals een ets er uit moet
zien, maar echt opwindend is het
niet.
Hetzelfde geldt eigenlijk voor de
houtsneden van Diana van Hal.
Zij maakt in haar voorstellingen
(tafel met vaas, vogels vliegend
eromheen) handig gebruik van de
houtnerf om zo een licht gear
ceerd kleurvlak te krijgen. Met
een lichte verandering van kleur
toon als effect.
Wat deze grafiek weer eens dui
delijk maakt, dat is hoe belang
rijk het is om uit te stijgen boven
het niveau van de beheersing van
een ambacht. Hoe belangrijk het
dus is om eerst en vooral iets te
zeggen te hebben, en dat het er
dan niet eens toe doet op welke
manier dat gebeurt. De echte ar
tisticiteit ligt in de rimpeling die
de steen in de vijver teweeg
brengt en niet in het vermogen
om een steen in een grafische
techniek weer te geven. Grafische
kunst wordt pas echt interessant
als er een beeld tot stand komt
dat zonder die techniek niet mo
gelijk was geweest.
Grafiek-presentatie in Galerie
Molenaars, Ginnekenweg 79, Bre
da. Tot 7 december en te zien op
woensdag t/m zaterdag.
men te stellen. Avedon plaatst
zijn vrouwen op subtiele wijze in
een 'thuissituatie': bij alle mo
dellen vind je een link naar het
land van herkomst. Maar zijn ze
naakt, dan valt dat aanknoop-
punt weg en zijn de modellen
'slechts' mooie vrouwen. Wat ik
me afvraag is welk gedeelte van
de kalenderpagina in de smeer-
put van de lokale garagehouder
komt te hangen.
Richard Avedon, geboren in New
York in 1923, begon zijn carrière
als fotograaf in 1944. Zijn loop
baan was in 1957 al zodanig door
de modewereld bepaald, dat zijn
ervaringen als modefotograaf
model stonden voor de filmmusi
cal Funny Face, met Audrey
Hepburn en Fred Astaire in de
hoofdrollen. Astaire is de mode
fotograaf die, met Parijs als ach
tergrond, van de wat slonzige
Hepburn een betoverend model
maakt.
Maar terugkijkend op zes decen
nia fotograferen, kom je ook een
andere 'Dick' Avedon tegen. Zo
registreerde hij met zijn camera
de burgerrechtenbeweging van
de zwarten in de zuidelijke Ame
rikaanse staten in de jaren zestig
en werkte hij samen met de
zwarte schrijver James Baldwin.
Hij was in Vietnam in het heetst
van de strijd, en wat recenter, in
Berlijn toen de muur viel. Hij
portretteerde ondermeer de
Beatles, Brigitte Bardot, Andy
Warhol, Bob Dylan, Eisenhower,
Kissinger en vele andere be
roemdheden. Avedon heeft een
fotokroniek gemaakt waarin veel
politieke en culturele turbulen
ties binnen de Amerikaanse sa
menleving zijn vastgelegd. Zijn
werk ontlokte soms ook golven
van protest. Niet zelden werd hi;
als fotograaf verward met M
geen hij fotografeerde. Zoiets
van: wat je als fotograaf ziet, bet
je zelf.
Avedon, die ondermeer van 15"
tot 1990 voor het toonaangeven
de modeblad Vogue fotografeer
de, kan terugkijken op een reels
belangrijke fotografie-prij®
eretitels en zelfs een eredocto
raat. Hij is 73 maar wordt om
schreven als een beweeglijk
compacte en buigzame bun»
nerveuze energie. „Hij heeft
rusteloosheid van een eeuw?
tiener, die nog zóveel moe-
doen", schreef een journal®
over hem.
De door Avedon genmaakteT-
relli-kalender beleeft met f
nieuwe uitgave zijn 24e editie
Vanaf de eerste kalender in
kwam er al kritiek op de pikant'
platen. Bloot in films, krant®
op tv of kalenders... het pub'"
moest er nog aan wennen,
ontspannen houding ten aa
van bloot, het resultaat van
seksuele revolutie, moest ft
worden afgedwongen. Maar j»
1970 was de kalender al wereld
beroemd.
De kalender wordt in z0"
schaarse oplage gedrukt dat
als felbegeerd collectors-^1
een levendige zwarte handel r
de hand werkt. Oude exemplar®
worden door verzamelaars vo
duizenden Engelse ponden op
kop getikt. Eveneens voorzov®
geld wisselen de kalenders pa
hamerslag in het Londense ve
linghuis Christey's van eigena®
Schaars? Wat heet. In Neder®
gingen afgelopen vrijdag deen'
ge 250 genummerde exemplar
de deur uit.
.v
