Een uitzonderlijk leven
van een gedreven dichteres
Een werelddeel
van overlevers
Lichtvoetige schetsen
van eigenaardig Italië
DE STEM
GIDS
DËSTEM
Henriette Roland Holst, 4 de bruid der ideeën die brandden in mijn hart'.
Liefdevolle
verhalen van
Lieve Joris uit
West-Afrika
DINSDAG 12 NOVEMBER 1996
NEDERLAND 1
Door Bert van Polen
Vijftig jaar geleden gold ze
algemeen als een groot dich
teres. Ook anderszins werd
ze geacht en geëerd. Als be
vlogen religieus-socialiste
vertolkte zij voor brede krin
gen in de samenleving een
gezagvolle stem die opkwam
voor een ethische politiek
van rechtvaardigheid, more
le zuiverheid en menselijke
waarden. Bijna dertig jaar
was zij het geweten van de
natie. Henriette Roland
Holst (1869 - 1952) was een
levend monument in de
samenleving.
Vergeten waren de roerige tij
den in 1918 toen zij, strijdbaar
marxiste, langer dan Troelstra
voorop liep bij een poging de re
volutie in Nederland uit te roe
pen, een gebeurtenis in Amster
dam waarbij vier doden geval
len waren. Zo nodigde koningin
Wilhelmina haar kort na de
Tweede Wereldoorlog uit voor
de lunch. 'Een noenmaal van
twee vorstinnen', kenschetste
Adriaan Roland Holst, een aan
getrouwde neef, de ontmoeting.
Maar wie, van de jongere gene
ratie, kent Henriette Roland
Holst-Van der Schalk vandaag
de dag nog?
Ze wordt allang niet meer ge
zien als de grootste dichteres
van Nederland. Een voorbeeld.
Gerrit Komrij heeft in 1979 niet
meer dan drie verzen van haar
waardig bevonden voor de eer
ste druk van zijn bekende
bloemlezing De Nederlandse
poëzie van de 19de en 20ste
eeuw. Drie van de duizend en
enige gedichten uit twee'eeuwen
- het is niet veel voor een dich
teres van wie de befaamde cul
tuurhistoricus Johan Huizinga
in de jaren dertig gezegd heeft
dat mensen over de hele wereld
eeuwen later nog Nederlands
zouden leren, speciaal om haar
te kunnen lezen.
Retorisch
De journaliste Elsbeth Etty, die
een biografie van Henriette Ro
land Holst geschreven heeft, on
der de mooie titel Liefde is heel
het leven niet vindt de omslag in
de waardering voor de dichteres
helemaal niet vreemd. Veel van
haar verzen kenmerken zich im
mers door 'geëxalteerde en reto
rische taal'. Alleen gedichten
waarin Henriette Roland Holst
'niets vertegenwoordigde dan
zichzelf' ontroeren nog, vindt
zij.
Sterker, ze meent dat Albert
Verwey, de Tachtiger, op lange
termijn gelijk gekregen heeft
met zijn al in een vroeg stadium
geuite opvatting dat Henriette
Roland Holst zichzelf met haar
drang tot profeteren als dichte
res zou vermoorden. 'Haar
drang om de poezië als politieke
spreekbuis te gebruiken, heeft
haar werk schade berokkend'.
Vandaar dat de biografe, die on
langs op haar studie is gepro
moveerd aan de Universiteit
van Utrecht, minder aandacht
geschonken heeft aan de poëzie
dan aan de politieke activiteiten
van de dichteres. Daar kwam
nog iets bij. Volgens de biografe
is de rol van Henriette Roland
Holst in de geschiedschrijving
van de vroege arbeidsbeweging
onderschat. Ze noemt haar te
recht een vrouw van internatio
nale allure; Nederland heeft er
weinige gehad, voeg ik eraan
toe. Die rol heeft de biografe
sterker willen belichten en dat
is haar overtuigend gelukt.
Overigens heeft Etty leven en
werk van Henriette Roland
Holst integraal onderzocht. Ze
heeft heel de mens beschouwd.
Henriette Roland Holst: 'Het leed der menschheid laat mij vaak niet slapen'.
Het was, zo kan geconcludeerd
worden, een uitzonderlijk leven
van een gedreven, verscheurde,
eenzame vrouw.
Dweperig
Ze was, het zal niet verbazen,
eerzuchtig. In haar jeugd voelde
zij zich, hoogbegaafd en gevoe
lig van aard als ze was, onbegre
pen, miskend en eenzaam. Ze
had een dweperige bewondering
voor onafhankelijke vrijheids
strijders als George Washington
en Garibaldi. Die dweepziekte
voor helden zou ze altijd hou
den. Van feminisme was ze af
kerig.
Verering van mannelijke helden
was voor haar een middel tot
zelfbevrijding, meent de biogra
fe. Daarbij ontkende zij haar
vrouw-zijn.
Opgegroeid in een deftig con-
servatief-liberaal milieu, waar
in zij als het ware in een geeste
lijk keurslijf leefde, kwam ze
via Albert Verwey en diens
vrouw in een andere wereld. Ze
trouwde met Rik Roland Holst,
een beeldend kunstenaar, die
later directeur van de Rijksaca
demie van Beeldende Kunsten
in Amsterdam zou worden.
Kloos noemde haar na haar de
buut al meteen de grootste dich
teres van dat moment.
Ideaal
Herman Gorter leerde haar de
beginselen van het marxisme.
Het sprak haar aan. Ze had be
hoefte aan een ideaal als levens
beginsel. Zo kwam ze, net als
Gorter, binnen de Sociaal-De
mocratische Arbeiders Partij
(SDAP) van Pieter Jelles Troel
stra terecht. Met haar grote gel
dingsdrang duldde ze geen con
currentie van seksegenoten, zo
als de eerste vrouw van Troel
stra, de schrijfster Nienke Af-
ke's Tiental) van Hichtum,
moest ondervinden.
Met haar eigen huwelijk ging
het niet zo goed. 'Vrijwel zeker
foto archief de stem
is Rik zijn hele huwelijsleven
impotent geweest', aldus de bio
grafe. Wel was hij een char
meur. Dertig jaar lang hield hij
er een dierbare vriendin op. Be
halve onder de driehoeksver
houding leed Henriette Roland
Holst onder haar kinderloos
heid. Nee, liefde was voor Hen
riette Roland Holst heel het le
ven niet.
Manisch
Ze slaagde erin haar gedwongen
kuisheid te zien als een offer
aan haar ideaal - de biografe
legt uitvoerig uit hoe dat psy
chologisch mechanisme in el
kaar steekt. Ondertussen ont
plooide ze welhaast manische
activiteiten, als politica en als
kunstenares. Ze streefde doel
bewust naar internationaal
aanzien. Zo leerde ze kopstuk
ken kennen als Rosa Luxem
burg, Karl Kautsky, Lenin,
Trotski, met wie ze bevriend
raakte.
In het socialisme had de dichte
res een doel gevonden 'voor de
trillende pijlen der liefde', zoals
ze eens dichtte. Ze werd 'de
bruid der ideeën die brandden
in mijn hart'. Politiek vertaald
heette dat: 'Kom vrouw, eeuwig
begeerend wezen, eeuwig ge
schonden en onvoldaan: laat u
door het Ideaal bevruchten'.
Roofbouw
Henriette Roland Holst worstel
de sinds haar jeugd met zwakke
zenuwen. De aanslagen die ze
daarop pleegde waren groot.
Het was roofbouw, stelt de bio
grafe, verwijzend naar al haar
andere'activiteiten, als spreek
beurten, vergaderingen en jour
nalistiek werk. Eigenlijk was ze
permanent overspannen, met
name in tijdens van crises, zoals
in de jaren voor 1927 toen zij
uiteindelijk met het communis
me brak.
Maar ook in de jaren dertig,
toen het maatschappelijk aan
zien van de 'monsterlijke pétro-
leuse', de sociale stokebrand, de
oproerkraaister, allang geste
gen was, raakte ze vaak fysiek
en mentaal uitgeput. 'Het leed
der menschheid laat mij vaak
niet slapen', luidt een beroemde
dichtregel van haar. In de woor
den van de biografe: 'Ze heeft
zich mede-verantwoordelijk ge
voeld voor zowel de opkomst als
de neergang van het socialis
tisch ideaal en voor de terreur
die vooral in de Sovjet-Unie uit
naam van dat ideaal is bedre
ven'.
Anorexia
Haar man, jaloers op het artis
tieke succes van zijn vrouw, liet
haar vaak kuren, maar zelfs dan
kon ze haar vaak vlijmscherpe
pen niet altijd neerleggen. Ge
durende een lange periode liet
haar man haar zelfs in feite on
der curatele stellen. Volgens
hem was ze aan het dementeren.
Hij voorzag dat ze - volgens de
biografe mogelijk lijdend aan
anorexia nervosa - spoedig zou
sterven. Een schromelijke ver
gissing. Rik Roland Holst over
leed veertien jaar eerder dan
zijn vrouw.
Ze leefde uiterst sober. Ze stond
zich geen enkele luxe toe. Ze be
zuinigde op alles. Wel bracht ze
veel tijd door op het landgoed
de Buissche Heide bij Zundert,
een familiebezit van moeders
kant. Maar ook daar klaagden
gasten over haar zuinigheid.
Niet dat ze gierig was, integen
deel. In 1939 schonk ze al haar
geld en goederen, behalve het
landgoed, aan de religieus-so
cialistische Arbeidersgemeen
schap der Woodbrookers van
ds. Willem Banning, later een
van de oprichters van de PvdA.
De Buissche Heide schonk ze na
haar dood aan Natuurmonu
menten. Een gecompliceerde
vrouw? Zeker. Zo heeft zij ja
renlang een aandelenpakket be
zeten waarvan zij de koersen,
blijkens een anecdote, scherp in
de gaten liet houden.
De biografie die Elsbeth Etty
met vakbekwame pen geschre
ven heeft is zeer gedegen. Zoals
al eerder opgemerkt ligt de na
druk op het politieke werk van
Henriette Roland Holst. Dan
verdwijnt Henriette Roland
Holst als persoon wel eens ach
ter de feiten. Dan krijgt de bio
grafie wel eens al te nadrukke
lijk het karakter van een gron
dig studieboek. Je zou kunnen
zeggen dat Henriette Roland
Holst het daar naar gemaakt
heeft, politiek gezwalkt als zij
heeft.
Maar het blijft wel hoogst inte
ressant. Henriette Roland Holst
was een belangrijke vrouw in de
sociale geschiedenis van Neder
land. Het zijn waardevolle in
zichten die Elsbeth Etty, heel
afstandelijk, in een kapitaal
stukje van het verleden geeft.
Elsbeth Etty: 'Liefde is heel het
leven niet. Henriette Roland
Holst 1869-1952'. Uitg. Balans,
prijs 85,00
Door Ben Ackermans
Lieve Joris houdt van
mensen. Het is af te le
zen aan de manier
waarop de Amsterdam
se schrijfster van
Vlaamse origine haar le
zers tegemoet treedt,
wanneer ze na het ver
schijnen van een nieuw
boek het land intrekt
voor tekst en uitleg. Ge
duldig, open, geïnteres
seerd.
Maar meer nog blijkt
het uit de personages
die de hoofdrol spelen in
haar verhalen. Het is
bijna voelbaar dat die
worden neergezet op een
wijze die hun recht doet,
en dat echte interesse in hun
wederwaardigheden daaraan
ten grondslag ligt.
Dat was zo met de hoofdperso
nen in Joris' eerdere boeken,
die net als het nieuwe Mali
blues voortvloeiden uit lange
reizen. Tekenend is dat bij
voorbeeld de Poolse priester
die wegkwijnde in de binnen
landen van Zaïre (uit Terug
naar Kongo) en de in politieke
problemen verkerende Syri
sche Hala (uit De poorten van
Damascus) nog met regelmaat
haar pad kruisen. „Mensen die
ik tien jaar geleden heb ont
moet zijn er nog steeds. Heel
veel personages neem ik mijn
verdere leven mee", zei de
schrijfster vorige week tijdens
zo'n lezing in de provincie. De
venter in dit geval.
Met de hoofdpersonen in Mali
blues zal het vermoedelijk niet
anders zijn. Opnieuw merk je
dat Joris niet uit is geweest op
een snel verhaal, maar flink
heeft geïnvesteerd in de men
sen over wie ze wilde schrijven.-
Vier verhalen telt de bundel. Ze
spelen zich af in Senegal, Mau
ritanië en Mali. De schrijfster
bracht lange tijd in deze West-
Afrikaanse landen door, en dat
resulteerde in een prachtig
boek.
Recupereren
In Deventer vertelde Lieve Jo
ris dat ze zeer onder de indruk
is van hoe de West-Afrikanen
in het leven staan. Ze roemde
hun 'enorme levenskracht'.
„Hun vermogen tot recupere
ren is veel sterker dan het on
ze", zei ze.
In Mali Blues ontbreekt van
dergelijke uitspraken elk
spoor. Het is geen boek dat
conclusies of antwoorden wil
presenteren. Het vertelt
'slechts' de dagelijkse levens en
de persoonlijke geschiedenis
van mensen, en het doet dat
mooi. De lezer die meer wil, een
sociaal-geografische uitvergro
ting, vindt de lijnen vanzelf
wel. Hij komt dan bijvoorbeeld
uit op de constatering dat
West-Afrika een regio in bewe
ging is. Landsgrenzen stellen
weinig voor. Op zoek naar wel
vaart schuiven mensen van het
ene land naar het andere, en
weer terug. Een tweede con
stante is de eigen West-Afri
kaanse mix van moderniteit en
traditie. Als ieder ander willen
ze vooruit in het leven, maar
tussen droom en daad staat
veel in de weg: de woorden van
een maraboet (religieus leider
met magische kracht), een
nieuwe regering, sterke fami
liebanden.
En een derde rode draad is, in
derdaad, de grote menselijke
veerkracht. Die spreekt uit alle
vier verhalen in Mali blues. Het
meest pregnant gebeurt dat
echter in het ontroerende titel-
Lieve Joris
verhaal. 'Blues' heeft hier e
dubbele betekenis. Het ver- L
wijst naar de soort muziek die 1
de hoofdpersoon, de Mali
zanger/gitarist Boubacar Tn I
oré, maakt. Maar met evenvet
recht is de term van toepas
op de muzikant zelf. Het Iel I
vensverhaal van Kar Kar is e I
namelijk een van toppen en da-1
len. Roem en anonimiteit 1
gen in zijn geval dicht bij el I
kaar, vreugde en diepe droefe-1
nis eveneens.
Groot waren zijn omzwernin.l
gen. Van de brousse naar de
hoofdstad, van Mali naar Parijs
(niet als muzikant, maar ais
bouwvakker) en weer terug. En
nu de muziek zijn naam overde
wereld heeft verspreid kan hij
naar Oost-Afrika, Europa,
Amerika. Maar zijn thuis ligtin
het stof en de hitte van Bama
ko, waar la grande familie on
de haverklap bij hem aanklopt
en een schaap hem vergezelt.
Kar Kar zag mooie dromen
vervliegen, en hoopt op nieuw
succes.- Abderrahmane was als
jongeman een rebel en moest
vluchten. Hij keerde naar Mali
terug toen de politieke wind
was gedraaid en is nu een res
pectabel cineast. De Mauri-
taanse socioloog Sass studeer
de in Parijs en zou verder kun
nen uitvliegen, maar de woes
tijn laat hem niet los. Alle
hoofdpersonen in het boek
hebben een verleden dat meer
dere levens tegelijk lijkt te om
vatten. En allemaal zijn ze
overlevers. Gelouterd, door
schade en schande wijs. Ze ac
cepteren, maar blijven voor
zichzelf vechten.
Lieve Joris geeft hun geschie
denissen, en die van hun fami
lies, op een bewonderenswaar
dige manier door. Flemerij is
haar vreemd, maar haar be
trokkenheid zie je aan de ver
halen af. Zo is nu eenmaal haar
werkwijze, zei ze in Deventer
„Teruggaan naar mensen,
steeds weer. Vertrouwen win
nen. Daar probeer ik steeds aan
te denken: dat ik de verhalen
van die mensen niet steel."
Kar Kar deed gekscherend over
het feit dat ze zoveel noteerde.
'Lieve schrijft zelfs nog als ze
op één been staat'. Maar de le
zer mag er blij om zijn, wan
neer het zulke warme, onge
kunstelde en indringende ver
halen als in Mali blues ople-
vert.
Lieve Joris: 'Mali blues'. Uitg.
Meulenhoff, prijs 39,90.
Biografe Elsbeth Etty: nadruk op de politieke kant foto balans
Door Wim van Leest
Onno te Rijdt verblijft al een paar
jaar als hockey-coach in het
Noord-Italiaanse Padua. Zijn er
varingen daar vormen de basis
voor de roman Ciao Padua. Ei
genlijk is roman een te groot
woord om het boekwerk van Te
Rijdt mee te kwalificeren, Ciao
Padua lijkt soms meer weg te
hebben van een aantal opeenvol
gende columns dan van een heus
literair werk.
Dat neemt niet weg dat Ciao Pa
dua een heel leuk boekje is ge
worden. Te Rijdt slaagt er name
lijk bij voortduring in om typi
sche Italiaanse eigenaardigheden
voor de Nederlandse lezer inzich
telijk te maken.
Het gegeven voor Ciao Padua is
tamelijk dun. Te Rijdt laat zijn
Nederlandse hoofdpersoon als
vreemde kostganger in huis trek
ken bij een Italiaanse familie.
Dat levert lichtvoetige schetsen
op van het Italiaanse familiele
ven en van de Italiaanse samenle
ving. De door Te Rijdt beschre
ven taferelen roepen soms herin
neringen op aan scènes uit Felli-
ni-films en bij voortduring weet
hij de met Italië bekende lezer
journaal
Tekenfilmfestival
Ontbijt tv met 7.30, 8.00 en 8.
journaal; 7.47 en 8.14 Sportjoi
naai
nqno Journaal
m Get the Picture (herh)
'n Goeiedag met Minoesch
rissen
07.00
07.07
07.29
I 09.05
09.34
10.24 Taxi
roTOAijj H 23.50
Tussen kunst en kitsch
u.u, (PP): CD (tot 12.12)
1516 Zo vader, zo zoon (herh)
15 43 'n Goeiemiddag met Jos Brink
The Cosby Show
Alles kits met Dog City; 17.35 SI
to Shore
1806 Roseanne, comedy
18.33 Get the Picture
19 04 Lieve Martine
,9.50 (PP): AOV
2000 Journaal
2025 Netwerk, actualiteiten
21 04 Zwarte sneeuw, serie (slot)
22 02 Rondom tien, praatprogramma
2243 Close up: Parklane Serenade,
jaar Metropole Orkest
23 39 Beeldenstorm, kunstmagazine
The House, serie over The Rot
Opera House in Londen (slot,
00.39)
11.18
12.09
16.37
17.06
een glimlach van herkenning
bezorgen.
Ronduit vermakelijk is ;.»i
dua op de momenten dat Te H'l I
de Italiaanse man met tel®®®
(een draagbare telefoon) l
schrijft. Nergens ter wereld is j
apparaatje zo tot statussyffl"
verheven als in Italië en neig? -I
wordt er zo te pas en te onpas8
bruik van gemaakt als juist claar i
Ook heel leuk is Te Rijdts kij
de Italiaanse tv-stations aan I
hand van de boezems van I
meest prominente presenta t -
op de diverse zenders. AlsI
Rijdt mogen geloven, noen I
Italiaanse man alleen maa 1
betreffende decolleté te ziei
te weten naar welke zend 'l
kijkt. t .„je I
Om Ciao Padua enige afl»
diepgang te geven heeft 1 l
er een omkoopschandaal l
vlochten, maar veel veri
een oppervlakkige uitw
komt die verhaallijn met.
Erg is dat niet. Te r ;eis
vooral bedoeld om de le I
van de Italianen te laten gjjl
pen. In dat opzicht is Ciao I
NEDERLAND 2
„3.00 New Reports. Afl. 1 t/m 4
11.00 De Spaanse Armada (tot 11.25
1230 De specialist: De vaatchirurg
13.00 Het pakhuis (herh)
13.27 Radar (herh)
14.00 Het vragenuurtje
15.00 Spreekuur
16.00 Journaal
16.08 Alleen op de wereld
16.35 The Waltons, serie
17.22 Gospelclip
17.29 2Vandaag, actualiteiten
17.30 en 18.00 Journaal, 18,
Sportjournaal en 18.51 Hoofdpi
ten uit het nieuws
18.59 Als je durft, praatprogramr
voor jongeren
19.25 Jong, extreme gebeurtenissen
het leven van jongeren
19.55 Ik weet het beter, spelletje
20.24 Het oudste bos van Engelan
the New Forest
21.14 Wereld van verschil, bijbelstuc
voor jongeren
21.45 Nederland zingt
22.12 Reality: geloofsverdediging
22.42 Human Resource Managemer
23.15 Studio NOS (tot 23.55)
NEDERLAND 3
12.00 Journaal
12.07 MiddagEditie met om 12
Sportjournaal
13.00 Journaal
13.08 Van gewest tot gewest (herh)
13.33 Lingo (herh)
13.59 Zembla (herh)
14.42 Laat: Zeeman met boeken (herh
15.32 Het Tweede Kamer bedr
(herh)
16.00 Journaal
16.05 Wat doe jij nou? (Herh)
16.40 Alle kinderen zingen (herh)
BELGIË FRANS 1
12,45 Nieuws (tot 13.15) 16.40 Dr Marl
Merthin, serie 17.30 Charlie's Angels, rr
daadserie 18.30 Régions soir 18.50 Car
sur table, magazine 19.10 Le quotidien
sports 19.30 Nieuws 20.10 La neuvième
se, amusement 21.40 Les pieds dans le pl
documentaire over het democratische
stel 23.00 TéLéCiNéMa 23.50 Niet
00.20 Les chrétiens dans la vie sociale
00.30)
BELGIË FRANS 2
16.10 lei Bla bla 17.05 Parcours, golfmai
zine 18.05 lei Bla bla, kindermagazij
19.00 Du bout des ailes, magazine 19.
Nieuws 20.00 Paardensport: Jumping
Bruxelles 21.30 Cheval passion, paarde
sportmagazine 22.20 Nieuws. Aansl.:
pergoal.Herh 22.30 Champions '96, au
sportmagazine (tot 22.55)
DUITSLAND 1
05.30 Morgenmagazin 09.00 Tagesscl
09.03 Dallas (herh) 09.45 Tele-Gym
Tagesschau 10.03 Auslandsjournal
"to Gesundheit 11.00 Tagesschau
Lass Dich überraschen (herh) 12.35
is n 12,55 Presseschau 13.00 Tagessct
«■05 Mittagsmagazin 13.45 Wirtscha
®gramm 14.00 Tagesschau 14.03
haus in der Toscane, serie. Aansl.: Kap
olaubar 15.00 Tagesschau 15.03 Julian
a, talkshow 16.00 Tagesschau
i'ege, talkshow 17.00 Tagesschau
"sant, magazine 17.40 Regionale ini
atie 17,50 Tagesschau-Telegramm 17
verbotene Liebe, serie 18.25 (S) Marien!
ie 18.49 Tagesschau-Telegramm 18
wwstadtrevier, serie 20.00 Tagesscl
si n! Ac'e"1eitl U™1 ihre Mörder,
ml Iei,en' Pech und pannen,
n 10.
10.
i 11
l
16.
17
inl
s<
arm
m. ics.ii unu rminen, dim
™"1 rond homevideo's 21.35 Globus, n
Qazinp nc aiii
02
mil" «2,°5 Mit einem Bein im Graf.
Rn .ml0 Ta9«themen 23,00 Boulev
hl ow 24'00 Elle". comedy 00
Srhfi f a9fin °°'45 Johann« "nd dia
NarH 9innen, speelfilm
Nachtmagazin (tot 02.35)
DUITSLAND 2
Mph! k6 Duits'and 1 13.45 Gesundh
m a llm,a93zine14'10 Bob Morrison
KjrL Theos Geburtstagsecke 1
Pinorrt? I L°9°' ieu9djournaal 1
16 wi u° h) 15,30 Da||i 7 1
bum (kkl616,05 ZweiMün
ntï'17,00 Heute 17.
Wd u i"ainer Huno|d-cy
bnser l oh (herh) 19'00
Soon Doktor sPKht,
K^met Voetbal 3e
2230 „?yern München-W
^3.00^rVr°UWenmiShal
tal n8Cht 00'15 Str
ri 'fPtekken 00.30
'smaki-cydus; Rosso,
Dalli, spell
MünchnerinH
'.15 Abend
dus: WieP
Heute 15
serie 20
ronde DFB'
-Werder Brer
..ouwenmishar
zwei (herh) 2'
i Strassenbekanntsd
130 Kaurismaki R
speelfilm 01.45 Hs
