altijd dat gevoel van schaamte'
bmen
'En
ren
Hugo Claus legt Vlaamse zotheid bloot in roman 'De geruchten'
Frank McCourt schrijft boek over armoedige Ierse jeugd
Bob Mendes
overtreft
zichzelf
Zuiplap
Nationalisme
Bisschop
BOEK
Trekpoppen
Onnozelaar
Hakenkruisen
Slachtingen
het exemplaar van De as van
mijn moeder dat op het bijzetta
feltje ligt. Zegt: „Het heeft lang
geduurd vóór ik dit kon schrij
ven..." Pas toen hij de zestig
reeds gepasseerd was, durfde
Frank McCourt het aan om zijn
herinneringen aan een extreem
armoedige jeugd te boek te stel
len. Het prijkt hoog op de Ameri
kaans bestsellerlijsten.
Hij is nu 66, wit haar, zachte
stem, levervlekken op de han
den. Hij kijkt me ietwat be
droefd aan als ik vraag of het al
lemaal echt gebeurd is. Of het
niet een beetje te veel van het
goede is: de peetvader die niet op
komt dagen bij de doop omdat
hij dronken is, zijn vader die - e-
veneens dronken - met de pas
toor op de vuist wil en zijn moe
der die het kind van de weerom
stuit in de doopvont laat vallen.
Het lijkt slapstick. „Ik weet 't.
Het is absurd. Maar de feiten
zijn waar. En dit is nog niks ver
geleken met de rest."
Zijn vader, zo verhaalt het boek,
is een Ierse zuiplap die prachtige
verhalen kan vertellen en die
zijn geëmigreerde moeder als on
wetend meisje, buiten, staande
tegen een muur in New York
zwanger maakt. Waarna Frank
geboren wordt en voorzien van
slechts één naam, Francis, heel
uitzonderlijk in de katholieke
traditie, maar, zoals zijn vader
zegt, 'met één naam door het le
ven gaan is al moeilijk genoeg'.
Het is een ellendig huwelijk. De
weinige keren dat vader Mc
Court werk heeft, brengt hij het
loonzakje doorgaans recht naar
de kroeg waarna hij dronken
thuis komt en zijn zoontjes op
trommelt die midden in de nacht
plechtig moeten beloven hun le
ven te zullen geven voor moeder
tje Ierland. Moeder McCourt
stort in als - na achtereenvol
gens vier jongens op de wereld te
hebben gezet - het langver
wachte meisje zeven weken na
haar geboorte overlijdt. Het ge
zin keert haveloos en tot op de
botten berooid met de boot terug
naar Ierland om uiteindelijk in
Limerick te belanden. Maar ook
daar is het crisis.
„Het is maar goed", schrijft de
jonge Frank in een opstel, „dat
Jezus besloten heeft om als jood
geboren te worden in dat warme
land, want als Hij in Limerick
was geboren zou Hij de tering
krijgen en binnen een maand
zijn gestorven en dan zou er geen
katholieke Kerk zijn..."
In de sloppenwijk waar Frank
McCourt opgroeit zijn de jon
gens kaalgeschoren vanwege de
luizen, ze lopen op blote voeten
omdat de schoenen bij de bede
ling op zijn en ze denken dat ze
naar de hel moeten omdat ze
'vies' hebben gedaan.
„Ach, je wist dat je arm was. Als
kind wist je dat je in lompen liep.
Je wist dat je niet verder mocht
leren, dat je boodschappenjon
gen zou worden of fabrieksar
beider of naar Engeland zou
emigreren." Zegt dan: „Armoede
tast je zelfvertrouwen aan. Het
houdt je ontwikkeling tegen. We
hadden het veel te druk met te
denken aan eten en kleren en de
rest om ook nog aan ontwikke
ling te denken." Stilte. Dan: „En
altijd dat gevoel van schaamte...
Het heeft jaren geduurd voor ik
me er. los van kon maken. Net
alsof ik heel lang ziek was ge
weest."
Hij vertelt nog zo'n episode die
niet in het boek staat. Als tienja
rige jongen gooide hij 's avonds
stiekem twee ruiten in van het
huis van de vent van de bedeling.
Hij was boos omdat zijn moeder
steeds weer zo'n zelfde soort ver
nedering werd aangedaan als
toen hij als kind werd afgewezen
als misdienaar, vanwege het
simpele feit dat hij uit een ach
terbuurt kwam. „Ik heb dagen
lang in de rats gezeten, omdat ik
bang was dat ze me hadden ge
zien", zegt hij over die ruiten.
Aan de overkant van de Ierse Zee
maakt de oude McCourt al vlug
naam omdat hij in elke Engelse
kroeg Ierse liedjes brult om ver
volgens het Britse koningshuis te
beledigen, In sommige ogen een
daad van authentiek Iers ver
zet...
Hij: „Ach, ik heb een hekel aan
dat absurde nationalisme. Maar
we werden er mee doordrenkt.
Ook op school. Al die Ierse ge
schiedenis en hoe we die Engel
sen moesten haten en al dat ge
doe. Zoiets is gewoon niet ge
zond. Het slorpt je emoties op. Je
ziet het momenteel ook met de
zwarten in Amerika gebeuren. Ik
ken zwarte intellectuelen die
hun handen vol hebben met
zwart te zijn! Absurd!"
„Het heeft mij tientallen jaren
plus een hel van een huwelijk ge
kost voor ik 't allemaal een beet
je verwerkt had... Het is zó zonde
van al die verloren tijd."
Op de eerste pagina van het boek
formuleert hij het ietwat iro
nisch: „Uiteraard was het een
beroerde jeugd: aan een gelukki
ge jeugd valt geen eer te behalen.
Erger dan de doorsnee ongeluk
kige jeugd is de ongelukkige Ier
se jeugd, en de katholieke onge
lukkige Ierse jeugd spant de
kroon."
Nee, zegt hij, dat van dat brood
is hij niet gaan biechten. Het jat
ten van eten of het stelen van een
boodschappentas turf en steen
kool van achter de schuttingen
in de betere wijken heeft hij
nooit ervaren als een zonde.
Hij spreekt geagiteerd: „Waar
om? Als je honger hebt, pak je
wat je nodig hebt. Dat is geen
misdaad. Er is genoeg voedsel op
de wereld, meer dan genoeg voor
iedereen. Niemand zou honger
hoeven te lijden! En bovendien
denk je niet aan morele principes
als je een lege maag hebt, je wilt
alleen maar je honger stillen. Be
ga je een zonde als je de honger
van je broertjes stilt?"
Voor zijn gevoel hing er toen hun
leven van af. Zijn vader was naar
Engeland en al weken lang was
de post hun deur voorbij gegaan.
Zijn moeder lag met hoge koorts
onder een stapeltje oude jassen
(dekens en lakens waren er niet).
Met zijn drie broertjes zit Frank
in het kille huis en ze hebben
niks te eten. Om naar de winkel
te gaan om nog iets op de pof te
halen durft hij niet. En zijn moe
der heeft vreselijke dorst en ijlt
om limonade - „Ik probeer mu
ziek te vinden in mijn eigen
hoofd maar alles wat ik hoor is
mijn moeder die om limonade
jammert."
Die avond steelt hij een brood
van de achterklep van de bestel
wagen van een bakkerij. En twee
flesjes limonade voor zijn moe
der.
Toen hij negentien was, emi
greerde Frank McCourt opnieuw
naar Amerika. In New York
werkte hij in hotels en spaarde
geld voor de overtocht van zijn
moeder en broertjes. Tijdens de
Koreaanse oorlog zat hij bij een
Amerikaans legeronderdeel dat
in Beieren gestationeerd was.
Eenmaal terug kreeg hij de gele
genheid om vier jaar Engelse en
Amerikaanse literatuur te stude
ren, waarna hij leraar werd.
Maar pas toen hij de zestig voor
bij was, durfde hij het aan zijn
jeugdherinneringen te boek te
stellen.
Hij grijnst: „En nu heb ik einde
lijk de goede vrouw getrouwd, er
komt geld binnen èn ik ben ge
zond. Maar ik bèn een Ier dus,
vraag ik me af wanneer het
noodlot opnieuw toeslaat..."
Goudgeel oktoberlicht valt
Frank McCourt: „Ik heb een hekel aan dat absurde nationalis
me. Maar we werden er in Ierland mee doordrenkt. Ook op
School.foto prometheus
schuin over de gracht. Yeah, zegt
hij. Zijn zachte Iers ruist door
het Amerikaans. Ja, van bis
schop Muskens heeft hij ge
hoord. Hij knikt. Glimlacht.
Zegt: „Good old Dutch bishop."
En zegt dat zij ze zó niet hadden,
in Ierland, toen ze het hardste
nodig waren...
Frank McCourt: 'De as van mijn
moeder'. Uitgeverij Bert Bakker,
prijs 45.
OKTOBER 1996 D6
/EEN
nst - Carl-Henning Pedersen 2on
Bktt/m 19 jan) - (1 novt/misl,
DAM c'
3-'Het vieze tafeltje'-overzirh,
- ma t/m zo 11.00-19.00 uur (t/rj
t 7 - In living colour - gekleurd,
ssoen Gauguin-ma t/m zo 10.00.
DE STEM
Klucht met
DONDERDAG 24 OKTOBER 1996 D7
erk. Voor een paar
iedereen een Para-
Jan Steen, schilder en verteller
1997) er'
RPEN
ne Jaren'-Floris en Oscar JesDeru
00-16.45 uur (t/m 3 nov)
ERTOG
boosaardige ondertoon
dius Prinsenlaan 8 - Marieken Co-
ze als Motor - ontwikkelingen in
t/m vr 10.00-17.00 uur - za en zo
Bob Mendes
Door Johan Diepstraten
De ontknoping van de voortreffe
lijke thriller De kracht van het
vuur van Bob Mendes speelt zich
af in Teheran op de dag dat Kho
meini de macht in Iran grijpt.
Terwijl de sjah-gezinde troepen
hun laatste bloedbad aanrichten,
laat de waanzinnige kanselier
van de sjah in een tempel het
goddelijke vuur branden dat de
leugen van de waarheid moet
scheiden. Bob Mendes heeft de
lezer dan ruim vierhonderd
dichtbedrukte pagina's in span
ning gehouden om er vervolgens
een apotheose uit te knallen - let
terlijk - die er mag zijn.
Dat Bob Mendes in het Midden-
Oosten op vertrouwde bodem is,
bewees hij met de thriller Vergel
ding (1992) die een jaar later be
kroond werd met de Gouden
Strop. Dit voorspel tot Saddams
oorlog is uitermate sfeervol, ook
omdat Mendes de praktijken van
de Iraakse geheime politie, de
Moekhabarat, zo trefzeker be
schreef. Voor De kracht van het
vuur week Mendes uit naar het
buurland Iran en uit alles blijkt
dat hij zich goed gedocumenteerd
heeft. Door de nieuwe roman van
Bob Mendes ruist de echo van De
bloedbruiden van Joseph Koenig
- wereldwijd gewaardeerd als de
beste thriller die ooit over het
Iran van de sjah en de ayatollah's
is geschreven.
In De kracht van het vuur vertelt
Mendes het ijzingwekkende dra
ma van de joodse arts Sharon
Stern die op haar vlucht in 1953
naar Israël ergens in een woestijn
een helicopter ziet crashen. Zij
verzorgt de piloot, Fariman, die
zij het leven redt. De medepassa
gier blijkt de machtige Darius
Razdi te zijn, een gewetenloze
schurk die zojuist ontsnapt is uit
Iran om aan een revolutie te ont
komen. Darius Razdi verkracht
raat 12-Gé Verhulst/aquarellen
Bergen/ objekten en Willem Pak
'.00 uur (t/m 7 nov)
ZOOM
Dick Fluitsma/ tekeningen i
00 uur (t/m 17 nov)
n Frik en Hans Hovy - ma t/m za
- werk van Joost Verwey en Mat-
ur - za 11.00-17.00 uur (t/m 8 nov)
Hans Greep/ schilderijen - di t/m
r (t/m 26 okt)
Justinus van Nassau - Kasteel-
stenaars uit de regio Breda - (t/m
SCH
traat41 - 'De Muze als Motor'-di
00-17.00 uur (t/m 1 dec)
OVEN
- 'De Muze als Motor' - di t/m zo
RLO
est Proforma - sculpturen, installa-
'DAAL
en, tekeingen en bronzen van Ru
uur (t/m 4 nov.)
1DAM
en Museumpark 18-20-Willemde
7 (tot 1 dec) - di t/m za 10.00-17.00
uut - ontwerpen van Gispen (t/m
(t/m 8 dec) - di t/m za 10.00-17.00
nstelling 3 Scales/4 Architects (t/m
n Hendrik Paulides (1892-1967) -
17 nov)
RG
kestraat 96 - Flexible 2 - pan-euro-
t/mvr 10.00-17.00 uur - za en zo
/luze als Motor' - di t/m zo 11.00-
HOUT
at 92 - schilderijententoonstelling
Nieuwe Maan - do t/m za 11.00-
m 17 nov)
CHT
etenstraat 1 - Take Two - di t/m za
(t/m 27 okt)
wegracht 63 - 'Het Utrechts Psal-
rond een beroemd handschrift-di
00-17.00 uur (t/m 17 nov)
NGEN
- Werken van Klaus Kröger, Phil
wo t/m zo 12.00-17.00 uur (t/m 24
Door Johan Diepstraten
Met Belladonna (1994) reken
de Hugo Claus af met de
Vlaamse culturele wereld. In
deze satirische roman introdu
ceerde hij een duizelingwek
kende hoeveelheid personages
die van hun voetstuk vallen. Al
die geldwolven, hielenlikkers
en profiteurs zijn zwaar aan
gezet, de situaties zijn hila
risch en overtrokken en van
subtiel engagement is geen
sprake. Een kostelijke roman,
dat wel, maar op bepaalde mo
menten dreigde Claus zijn
hand te overspelen.
Be nieuwe roman De geruchten is
volgens hetzelfde literaire
procédé opgezet en balanceert op
dezelfde grens. Zo'n twintigtal
personages figureren in deze boe
renroman die is gesitueerd in het
Vlaamse dorp Alegem in het mid
den van de jaren zestig. De ge
beurtenissen zijn haast nauwe
lijks geloofwaardig: de Eerwaar
de Heer Lamantijn drinkt zich
ongans en dondert van de preek
stoel met fatale gevolgen. De
postbode Edmond Staelens be
landt met zijn hoofd in een em
mer zoutzuur van 14 procent en
de verzekeringsagent Hubert van
Hoof, gepromoveerd tot verslag
gever van Het Belang van Lim
burg, wordt met een koekenpan
naar de andere wereld geholpen.
De lezer maalt niet om hun ver
scheiden, want de personen zijn
trekpoppen waar Hugo Claus al
naar gelang zijn humeur tijdens
het schrijven mee donderjaagt.
Voor het verloop van de roman
doet het er ook niet toe of ze voor
het voetlicht op het toneel staan
ot definitief in de coulissen ver
dwijnen. Net als in Belladonna
mogen de personages even stijgen
om daarna een flinke smak te
maken. 'Tis all in pieces, all cohe
rence gone,' luidt het motto van
de roman naar John Done. En in
derdaad: De geruchten bestaat
uit brokstukken waarin iedere
van Claus. De lezer weet dan al
lang dat de builenpest niet letter
lijk opgevat moet worden. René
Catrijsse, die niets met de epide
mie te maken heeft, is het sym
bool van het kwaad, maar even
zogoed van het kwade geweten
van de dorpelingen bij wie het
schuldbesef groot is. In café De
Doofpot - de naamgeving is dui
delijk - had Meester Arsene het
na veel pinten wollig uitgelegd:
'Het gezichtspunt van geruchten,
de definities die anderen geven
op geruchten, opgelet, het wor
den gauw complexe interacties,
en woorden doen daar niet veel
goeds aan, woorden, oordelen,
andersmans accenten.'
En gelijk heeft hij: er wordt ge
roddeld en gekwekt en voordat
de rust is weergekeerd in het
dorp is de beerput opengetrok
ken. Iedereen komt er wel geha
vend uit, maar, zo blijkt uit de
epiloog vanuit café De Doofpot,
het leven gaat gewoon verder. De
dorpsgemeenschap herstelt zich,
een enkeling zoekt zijn heil er
gens anders, maar verder wordt
iedereen ouder en ouder. 'Het on
kruid overwoekert alles,' luidt
één van de laatste zinnen.
Een boosaardig boek is het ge
worden, omdat Claus geen enkel
mededogen toont met zijn perso
nages. Ze deugen niet: meelopers,
draaikonten en stiekeme belagers
van dertienjarige meisjes zijn het.
Als er iemand een goede inborst
heeft, de broer van René, dan
blijkt hij een onnozelaar te zijn.
Nee, de Vlaamse samenleving die
Claus in beeldende zinnen
schetst, is verdorven tot op het
bot.
Om dat te illustreren heeft hij ge
kozen voor de zap-constructie. In
korte, wisselende hoofdstukjes
met de naam van de persoon als
titel, draven ze op om letterlijk in
het blauw te verdwijnen. Wat be
klijft, is de gedachte dat het leven
steeds meer begint te lijken op
een zotte bedoening. Maar dat
wisten we al van Claus.
Hugo Claus: 'De geruchten'. Uitg.
De Bezige Bij, prijs 34,50
Sharon die precies veertig weken
later een zoon baart, Simon.
Het is niet zeker of Darius inder
daad de vader is, omdat Sharon
enkele dagen na die dramatische
gebeurtenis trouwt met de zionist
Samuel Hofman met wie zij in de
huwelijksnacht de liefde bedrijft.
Vader of niet, de machtige Darius
zet alles op alles om de zoon terug
te brengen naar Iran. Maar tel
kens als de Savak, de geheime
politie van de sjah, het gezin van
Sharon en Simon op het spoor
zijn, komen er anonieme tele
foontjes die waarschuwen dat er
een ontvoering is gepland. Sha
ron, Samuel en Simon leven on
der schuilnamen in de wereld om
te ontkomen aan de greep van de
kanselier van de sjah.
Dit is de uitgangssituatie voor
een thriller waarmee Bob Mendes
zijn vorige werk overtreft. Wer
kelijk prachtig is het hoe hij de
figuur Darius Razdi steeds waan
zinniger laat worden. Hij is een
volgeling van Zarathoestra en
behoort tot de zoroastriërs die al
2500 jaar over het koninkrijk
heersen via de Raad der Vaderen.
Darius is de opperpriester, de
aartsvader die zijn macht steeds
verder uitbreidt.
Mendes beschrijft dit proces te
gen de achtergrond van de totale
ineenstorting van het Perzische
rijk. Naarmate de fundamenta
listen meer invloed gaan krijgen,
wordt Darius Razdi wreder en
waanzinniger. Hij is ervan over
tuigd dat het Gods wil is dat er
zoon geboren werd na de ver
krachting en zet alle middelen in
om het joodse gezin op te jagen.
De gevolgen van de grootheids
waanzin van Darius Razdi, heeft
Bob Mendes in een akelig span
nende thriller beschreven.
Bob Mendes: 'De kracht van het
vuur'. Uitg. Meulenhoff/Manteau,
prijs 39,90.
niet alleen over oog
k ook letterlijk moet
sijn, zo bewijst Sam
estel mijn handge-
;ciaal in Duitsland,
et teruggestuurd. Er
ïat kan ik proeven,
aan het papier. Wat
freak.
Parabirsingh. Galerie
Breda. Tot en met 23
Van onze kunstredactie
Zondag in Amsterdam, voor de
laatste keer zomer. Buiten dren
telen de mensen voorbij met hun
jasjes uit. En hier, in een grach
tenhotelletje, zit ik te luisteren
naar het verhaal van het kindeke
Jezus in Limerick! „Jesus
aat Frank McCourt zich ontval
len in zijn Iers-Amerikaans ac
cent.
McCourts moeder was toen vijf
°f misschien zes en ze had intens
medelijden met het Jezuskind
nat achterbleef in de kribbe in
nie steenkoude kerk. Limerick is
nu eenmaal kil en vochtig, voor
al in de winter. Zijn moeder had
an n medelijden dat ze het Kind
je op Kerstavond meenam, naar
nuis, waar ze het warm hield on
der een oude jas. „Héél Limerick
stond op z'n kop. Dit was een
jan de grootste wandaden ooit
tegen de kerk gepleegd. De kerk
jyas ontheiligd!", vertelt hij over
ne commotie die haar daad te
weeg bracht.
»Zo was mijn moeder", zegt hij,
"daar familie was zo arm als een
rat, maar toch nam zij het op
y°or de mensen die er nóg slech
ter aan toe waren."
jhj vertelt dat het verhaal over
I kerstkind één van de verha-
en is die niet in zijn boek staan.
lJ: rik kan soms woedend op
ezelf worden omdat ik zoveel
ergeten ben. Ik heb zelfs de uit
gever gevraagd het manuscript
erug te sturen. Maar hij vond
et zo genoeg. De rest moest ik
aar m een njeuw zetten."
tikt met zijn vingertoppen op
FOTO dijkstra
man niet naar om genuanceerd
over het koloniale optreden te
schrijven. Dat verleden behoort
tot het zwartste uit de Vlaamse
geschiedenis. Summiere beschrij
vingen over de wreedheden in
flash-back zijn voldoende. En er
was ook niet meer, zo lijkt Claus
te betogen, alles over die Kongo-
leese tijd is alleen maar via ge
ruchten in het vaderland geko
men, de echte waarheid is nog
onder de mestvaalt verstopt. Ver
rassend is het niet dat hij die
duistere koloniale geschiedenis
in verband brengt met de rol van
de flaminganten in de Tweede
Wereldoorlog.
Niet voor niets blijkt René Ca
trijsse de zoon te zijn van een
Vlaamse Obergruppenführer met
wie moeder Alma (de oermoeder)
in een lazaret enkele vurige nach
ten doorbracht. De hakenkruisen
die op het win
kelpand ge
schilderd wor
den na de te
rugkeer van dé
verloren zoon
uit de Kongo
tonen dat de
dorpsgemeen
schap dat verle
den niet is ver
geten.
René Catrijsse
heeft zich op
zijn slaapkamer
verstopt en
staart de hele
dag naar het
plafond. Een
enkele gendar
me klopt aan de
deur, maar de
Rijkswacht is
niet echt naar
de deserteur op
zoek. Catrijsse
heeft alleen
contact, 's
nachts, met een
lief en met zijn
vroegere maten
uit de Kongo.
In het dorp
gonst het van de
geruchten, om
dat er een epi
demie is uitge
broken. De een
na de ander
krijgt blauw
zweet op het
voorhoofd,
blauwe lippen
en spuugt blau
we gal. De bui-
foto klaas koppe lenpest is neer
gedaald in Ale
gem, de patiënten krijgen 'blau
we plekken met gouden randen
waar, als ge d'r op duwt, gelige
kwak uitspringt.' Iedereen ver
denkt René Catrijsse ervan dat
hij een Afrikaans virus heeft
meegebracht. Dat aan het einde
van de roman een professor een
parasiet isoleert die tegelijkertijd
zou bestaan uit 'cyclospora van
frambozen uit Guatemala en bac
teria uit de plaatselijke melkfa
briek', is een wat melige vondst
samenhang lijkt
te ontbreken.
Maar dat is
schijn.
Hugo Claus is
natuurlijk niet
de schrijver die
even een zotte
klucht heeft be
dacht. De ro
man is in feite
een zeer boos
aardig en geraf
fineerd ge
schreven boek
waarin Claus
afrekent met de
middelmatig
heid en de col
lectieve dom
heid van een
dorpsgemeen
schap. Het is
een bekend the
ma in zijn werk,
even bekend als
de manier om
de conflicten op
scherp te krij
gen. Het is niet
voor de eerste
keer dat Claus
een zonderling
uit een dorp de
wereld instuurt
om hem na ver
loop van tijd te
laten terugke
ren naar de ge
sloten gemeen
schap.
René Catrijsse
deugde al niet
voordat hij het
dorp Alegem
verliet om in Hugo Claus
Belgisch Kongo
te strijden voor zijn vaderland.
Wat hij precies heeft uitgespookt
voor zijn vertrek, laat Claus in
het midden, maar iedereen ver
denkt hem van brandstichting,
vandalisme en inbraak.
Over zijn verblijf in Afrika laat
Claus geen misverstanden be
staan. Samen met enkele deser
teurs heeft Catrijsse ware slach
tingen aangericht. Claus is er de
Enz. Mevr. Lariss t rabirsi^
100% result, ooi
Tel: 00-32.338
Zoersel Bel
