Weekend
Brabants onderzoek uit 1952 is goudmijn voor wetenschappers
De schooljeugd van 1952
is nu best gelukkig
Zwemmen
vanaf
Robbeneiland
'Belasting op basis van IQ'
Kabinet
Geluksladder
de STEM
In de na-oorlogse fase van
wederopbouw maakten Bra
bantse provinciebestuurders
zich grote zorgen over de door
stroming van leerlingen naar het
voortgezet en hoger onderwijs.
In 1952 lieten ze een onderzoek
uitvoeren onder circa 5.800 Bra
bantse zesdeklassers in het lager
onderwijs. Enkele decennia later
ondervroeg professor dr. Joop
Hartog, hoogleraar economie
aan de Universiteit Amsterdam,
de tieners-van-weleer om te zien
wat er van hun leven is gewor
den. Hartog komt tot zeer
opmerkelijke slotsommen,
representatief voor de rest van
Nederland.
Door Dirk Vellenga J
Valse roddelaars en anti-monarchisten hebben
de laatste weken zitten stoken. Onze koningin
zou naar Zuid-Af rika zijn gegaan om ambassa
deur mr. Roëll persoonlijk terug te halen, om
dat hij het houdt met een andere vrouw. Er is
niets van waar. Wij weten toch allemaal dat
hare majesteit heel wat gewend is. Zelfs als
gemeld zou worden dat haar zus Irene haar le
ven wil delen met een dolfijn of een struik an
dijvie, dan zou ze nog royaal blijven glimla
chen.
Hans van Mierlo heeft het nu al tien keer uit
gelegd, maar het probleem is dat hij dat doet
met een rare, starre blik in zijn ogen. Waar
schijnlijk komt het van de zocor die hij. van Bol-
kestein ongelimiteerd mag uitproberen.
Nee, er zit iets heel anders achter, ledereen
heeft tegenwoordig een vriendin, Wijers, Van
Mierlo en zelfs Nelson Mandela. Ze hebben al
lemaal een meisje, behalve haar oudste zoon,
Willem-Alexander. Die zit zonder, sinds Emily
verleden tijd is. Daar heeft Beatrix moeite mee.
Dat doet haar pijn. De glamour-bladen richten
zich tegenwoordig al op prins Johan Friso. Die
is veel fotogenieker. Alsof het nooit meer
goed zal komen met onze kroonprins.
De jongen lijkt verdwaald in de grijze zone die
rond het paleis is gelegd. Hij wordt geacht vol
op in training te zijn voor de troon en voor de
eeuwige trouw. Maar kan een jonge kerel in
de kracht van zijn leven daar zijn dagen naar
genoegen mee vullen? Ondanks zijn impone
rende gestalte is hij kwestbaar, uiterst kwets
baar.
In de koninklijke mist reist een opvallend gro
te ploeg mee van het NOS-Journaal. Grote de
len van het Journaal worden ingeruimd voor
beelden uit zonnig Zuid-Afrika, waar op straat
niemand gevonden kan worden die weet wie
koningin Beatrix is en waar Den Haag ligt.
Nelson Mandela gaat 's avonds na het banket
gewoon vroeg naar bed. Hij neemt niet eens
de moeite om te bekijken hoe hij overkomt in
het late nieuws. De verslaggevers duwen Wil
lem-Alexander naar voren als een nieuwe Jan
van Riebeeck, als het boegbeeld van een neo-
koloniale expeditie.
De prins is zo kwetsbaar dat hij op Robbenei
land buiten de camera's en schrijfblokjes om
benaderd wordt door een zakenman. Hij luis
tert aandachtig, zoals hij dat tijdens de lessen
'buitenlandse bezoeken' heeft geleerd. „U
bent een echte sporter, een zwemmer zo te
zien," zegt de zakenman. „Zou u van het ei
land naar de kust willen zwemmen? Ja toch?
Geweldig toch?"
Zo ontstaat de firma Prison Holidays, die be
weert de zegen van Oranje te hebben. Prison
Holidays zet comfortabele veerboten in naar
Robbeneiland en geeft aan hoe je het beste
terug kunt zwemmen. De toeristen komen uit
alle hoeken van de wereld.
„Robbeneiland, dat is een begrip," zegt de
ene. „Ik zie nog Clint Eastwood uit zijn cel
klauteren. O nee, dat was iets anders. Alcatraz
bij San Francisco, zegt u? Het geeft niet, de
sensatie is hetzelfde."
Een andere bezoeker: „Zo, hier heeft Papilion
zich dus al die jaren in leven gehouden met
ongemarineerde kakkerlakken. Sorry, sorry, ik
zit inderdaad even fout. Er zijn ook zoveel van
die gevangenissen."
Een derde gast is iets beter geïnformeerd.
„Nelson Mandela, de stakker zat hier heel wat
jaren. Is hij ondertussen verhuisd? Had z'n
vriendin hier een aparte kamer? U weet dat de
Hollandse koningin erg stipt is in dat soort za
ken."
We moeten Van Mierlo nog een keer op laten
draven om namens de koningin het misver
stand weg te koekeloeren. Willem-Alexander
probeert vervolgens uit zijn eigen grijze cel te
komen en ondertussen floreert de multinatio
nal Prison Holidays. Het succes wordt hun ge
woon in de schoot geworpen. Er worden nog
steeds gevangenissen bijgebouwd. Elke dag.
De ene nog wreder dan de andere. We kun
nen tot in de eeuwigheid vooruit met dit pro
ject, meldt de directeur trots en uitgebreid in
het NOS-Journaal.
Op basis van de 'Brabant-data' zijn de afgelopen tijd bijna vijftig wetenschappelijke pu
blicaties verschenen, in binnen- en buitenland. Ook werden de 'data' geraadpleegd voor
diverse proefschriften.
„We zijn nog lang niet uitgepeurd. We kunnen veel onderwerpen meer bedenken om nader
te onderzoeken," zegt professor Joop Hartog van de Universiteit Amsterdam. Hij is mo
menteel bezig - samen met collegae en studenten - met een studie naar de mogelijkheden
van een vaste belastingheffing. „Die heffing zou kunnen worden afgestemd op IQ of be
roep. Dan kom je uit op ongeveer dezelfde belastingsom als die mensen nu betalen. Maar
met dien verstande dat elke extra gulden die men verdient vrij is van belasting." En dat
laatste kan de produktiviteit van mensen vergroten en de economische groei versterken.
„Er zitten natuurlijk wat haken en ogen aan," realiseert de hoogleraar zich, „test iemands
IQ maar eens als het op belasting betalen aankomt. Maar daar moet toch iets op te vinden
zijn, dunkt mij. U hoort nog van ons."
(Ingevuld door circa 2.500
Brabanders van 50-plus.
(0 diep ongelukkig,
10 koning te rijk.
Links het kwaliteitscijfer,
rechts het
scoringspercentage»
0
1
2
3
4
5
0,5 procent
0,4 procent
0,8 procent
1,2 procent
2,9 procent
7,7 procent
6
7
8
9
10
- 12,0 procent
- 27,4 procent
- 33,2 procent
8.8 procent
4.9 procent
Professor dr. Joop Hartog: „De combina
tie van jeugdgegevens met informatie over
de latere positie in het leven is vrij zeld
zaam in Nederland. Om je vingers bij af te
likken.foto fotopersburo dijkstra
slechts zes kinderen. Circa vijftig procent
van de scholieren kwam uit een gezin met
meer dan vijf kinderen. Een kwart van hen
moest meewerken in het bedrijf. En last but
not least: naar het beroep van de moeder
werd niet eens gevraagd."
Hartog lacht hardop. „Maar het wordt nog
vermakelijker. In 1952 werd de onderwijzer
gevraagd een oordeel te vellen over de socia
le toestand van de gezinnen, waaruit de
scholieren voortkwamen. Zo'n 92 procent
kwam uit 'een normaal gezin'. Maar 7,5 pro
cent werd door de onderwijzer bestempeld
als 'zwak sociaal' en een half procent kreeg
het predikaat 'zeer a-sociaal'. Een mooie va
riabele voor onderzoek, maar welke onder
wijzer durft zo'n soort oordeel nog op papier
te zetten?"
De hoogleraar, breed gesteund door collegae
en promovendi, spoorde in 1983 ongeveer
tachtig procent van de voormalige zesdeklas-
sertjes op. Hij Jcreeg daarvoor de bereidwil
lige medewerking van vrijwel alle gemeen
ten. Slechts eentje weigerde medewerking,
een enkele bracht onkosten in rekening. „Er
heerste nog geen privacy-histerie. Dat zal
ongetwijfeld een rol hebben gespeeld. De
hulp van de administraties op gemeentekan
toren verliep zeer soepel. Sommige veront
schuldigden zich zelfs als ze even wat meer
tijd nodig hadden, omdat ze het druk had
den."
Hartog legde de opgesnorde Brabanders -
'inmiddels uitgezworven over heel Neder
land' - een lange lijst voor met vragen voor
over onder meer vervolgopleidingen, aard
van het werk/reden werkeloosheid, inkomen,
vermogen, gezondheid en gevoel van geluk.
Ongeveer de helft van de aangeschreven
mensen respondeerde. Ruim tien jaar later
deed hij de vragenlijsten nogmaals de deur
uit, zodat Hartog en de zijnen nu over een
uniek data-bestand kunnen beschikken. „De
combinatie van jeugdgegevens met informa
tie over de latere positie in het leven is vrij
zeldzaam in Nederland. Het is een heuse
goudmijn, waarmee we zeer waardevolle
analyses kunnen verrichten. Om je vingers
bij af te likken."
Hij vergelijkt zichzelf met een archeoloog:
„Je vindt hier en daar scherven en resten van
nederzettingen en op die vondsten bouw je
een beeld dat het ontbrekende opvult. Soms
is daar veel fantasie bij nodig, soms weinig.
De kwaliteit en de betrouwbaarheid van het
beeld zijn natuurlijk in de eerste plaats af
hankelijk van de scherven die je vindt. Het
aantrekkelijke van de 'Brabant-data' is dat
we hele goeie scherven hebben."
Dat schreeuwt om een toelichting op de be
wering dat scholing de beloningsverschillen
vergroot en niet verkleint. „In sommige tv-
spelletjes wordt de kandidaten vaak even ge
toond wat ze hadden gewonnen als ze een an
der deurtje hadden opengemaakt. Maar op de
arbeidsmarkt is wat er achter dat deurtje ligt
niet voor iedereen hetzelfde. Dat hangt af
van ieders kwaliteiten. Maar we kunnen nu
wel nagaan wat er was gebeurd als iedereen
voor hetzelfde deurtje had gekozen. Hadden
ze allemaal maar lagere school, dan lagen
hun verdiensten dichter bij elkaar, dan wan
neer ze allemaal hbs of universiteit hadden
gekozen."
Hardlopen
De 'prof' legt voor het gemak een link met
een hardloopwedstrijd. „Zet een willikeurige
groep mensen aan de start. Ze zullen zeker
niet allemaal in dezelfde tijd aankomen. Als
je ze vervolgens een training geeft, zullen de
verschillen groter worden. En dat wordt er
ger als je de meest intensieve training geeft
aan degenen met de meeste aanleg. Precies
hetzelfde gebeurt in het onderwijs."
Terug naar de zesdeklassertjes-van-toen.
Hoe dansten of strompelden zij door het le
ven? Welnu, 13 procent haalde een hbs- of
mms-diploma, 10 procent voltooide een hbo-
opleiding en 3 procent sleepte een academi
sche titel in de wacht. „De vrees van de pro
vinciebestuurders dat er te weinig doorstro
ming was naar het hoger en wetenschappe
lijk onderwijs in Brabant bleek dus terecht.
Maar inmiddels weten we dat die achter
stand ten opzichte van bijvoorbeeld de
Randstad ruimschoots is goedgemaakt."
Uit de vervolg-enquêtes blijkt dat het aantal
werkenden (62 procent) en werkelozen (ruim
4 procent) tussen de jaren 1983 en 1994 vrij
wel hetzelfde is gebleven. Alleen het aantal
wao'ers steeg aanzienlijk van 4 naar ruim 10
ZATERDAG 5 OKTOBER 1996 P
De 'Brabant-data' geven een prachtig beeld van Brabant anno 1952. 95 procent van de kindertjes kwam uit een compleet gezin. De helft kwam uit een gezin met meer dan vijf kinderen. Naar het beroep van de moeder werdi
eens gevraagd. fotojj.dei
Gek is er in soorten. De tragische, aan want
en angsten lijdende patiënt, het lastige, ee
wig aandacht vragende en zich altoos m
kend voelende type en de prettig gestoord
Willem Oltmans, zelf benoemd arbiter in w
reldpolitieke kwesties, is er een van de tweec
citegorie. Journalist noemt hij zich. Zijn va
bond is het daar, ondanks Willems kriikkic
pin, mee eens. De vaderlandse autoriteitc
net.
Otmans, oud-leerling van het eertijds pres
geuze handels- en relatie-instituut Nijenrod
hieft jaren her de woede van Joseph Luns o
giwekt. Oltmans die zich ondanks zijn beroe
liever ophoudt in de suites van de grote d
a;rde dan op de stoep van belendende perc
lei, was op vriendelijke termen met Soekarn
Inde tijd van de Nieuw Guinea-crisis - Luri
gbriemoment op het internationale politiel
tmeel - probeerde hij samen met wat zake
vienden die bezorgd waren voor hun invest
riigen in de Gordel van Smaragd, Nederlar
tot een compromis te bewegen. Luns classi
eerde hem vervolgens als staatvijand nur
ner één en het dossier dat Buitenlandse Zakt
caarover aan alle ambassades rondgezond!
hpeft, belemmerde Oltmans jarenlang in zi
hindel en wandel als journalist.
Tot zover is de zaak duidelijk. Oltmans het
sdiade geleden door toedoen van Luns i
pibbeert die terecht em met steun van z
bond via een proces op de Staat der Nederla
den te verhalen. Makkelijk gaat dat niet, wa
Oltmans begroot zijn inkomstenderving m
zes nollen. Vandaar dat hij de aandacht van i
medic zoekt. Vlugschrift na pamflet spuu
zijn prntertje uit. Het linkse Bredase uitgever
tje 'Paoieren Tijger' brengt ze op de mark
Met eer voor Oltmans contraproductief pub
citair efect. Zijn grootheidswaan en paranc
liggen <u in drukinkt vast.
Oltman. komt van goede huize. Op zich nc
geen pnbleem voor een redelijke loopbaan
een geonde verhouding tot de werkelijkhei
Maar bi Oltmans heeft het anders gewerl
Hij deelteen bijleslerares, in zijn woorden mt
een goivernante, met Majesteit. Hij zat
Wim Kek en de wel als journalist gerespe
teerde Henk Hofland op Nijenrode. In Oltma
herinnerng een opleidingsinstituut voor dipl
maten, lij heeft, als zovele collegae, gelunc
met eniie groten der aarde. Ze heten in z
concepts daardoor vrienden.
Oltmans wereld is er een van macht en i
vloed. Niar eigen inzicht althans. En in dat n
lieu wile hij meer dan slippendrager, soi
fleur of vaarnemer zijn. Geen diplomaat da;
om, ma? journalist. Dat dit per definitie bet
kent dalzijn plaats aan de zijlijn is, heeft
nooit bejrepen.
Kon hij liet begrijpen, want ouderlijk hu
school ei vriendenkring hebben hem gelee
dat met rijn achtergrond het wereldtoneel c
zijn initiaieven zat te wachten. Oltmans is h
type vai de kapitalist in de coulissen, i
dorpsreent of de Indische planter. Die gel
ven dat ïun positie, portefeuille en stentoi
tem invked behoort te hebben. Dat hun w
meende noblesse oblige'. Dat er naar hun g
luisterd noet worden en dat ze daarom g
roepen zn zich te laten horen.
Dat de verkelijkheid anders is en dat het ni
langer on afkomst, kapitaal en relaties draa
maar on prestaties, inzicht en intelligen
dringt niit door. Oltmans is een Linschoten
pe. Niet tie van de heengezonden staatsseci
taris, mair van Ab Gietelinks recente tone
stuk 'Baavia'. Een fantasiegeschiedenis v
Indië, geoncentreerd rond een geslacht V
Linschotn. Begonnen met de 16e eeuw
reisverslaigever Jan Huygen en eindigend rr
een patrbttisch koloniaal uit net naoorlog
jaren. Hijvindt het even vanzelsprekend c
zijn njai hem baadt, droogt en kamt als dat k
pitein Vesterling hem om toestemmii
vraagt zjn pacificerende werkzaamhed
voort te zetten. De laatste Van Linschot
keft in (ietelinks weergave in een kabira
Geen pla ts van pluche of torentjes, maar e
rariteitenerzameling.
Oltmans'gekte begrijpt dit niet. Hij kent ma
«n betelenis van het woord kabinet en da;
in voelt h zichzelf op een troon, maar dwa
hi] in feitf malend rond. Oltmans had er be'
aan gedan zich niet te spiegelen aan zijn c
neratiegeioten Kok en Hofland. De vori
week oveleden Esteban Lopez was meer v
2lJn nivezj. Een margefiguur in de literate
met eenoaar aardige boeken op zijn naa
een °vei zijn mislukte Nijenrode-studie t
voorbeek. Lopez leefde vrolijk op het klei
Piza en on daar boeiend over verhalen.
koos een/vereld die bij zijn talent paste.
Door Ap van den Berg
Professor dr. Joop Hartog (50)
valt meteen met de deur in
huis. „We hebben lange tijd
geleefd in de veronderstelling
dat onderwijs de beloningsverschillen ver
kleint, maar dat is niet juist. Het vergroot de
verschillen in inkomens," merkt de inwoner
van Hoornaar (bij Gorinchem) bijna triom
fantelijk op.
Toegegeven: een boude bewering, maar die is
geenszins gebouwd op los zand. De omvang
rijke enquête uit de jaren vijftig bevat een
schat aan gegevens voor wetenschappelijk
onderzoek. Jan en Alleman doet een beroep
op de 'Brabant-data' zoals de rapportage, die
Hartog opdook in het Katholiek Sociaal Ker
kelijk Instituut in Nijmegen, in de wandel
gangen is gedoopt.
De 'Brabant-data' bevatten gegevens over
kinderen uit alerlei delen van de provincie,
die rond 1940 werden geboren. Ze geven
ruim inzicht in het gezin waaruit de (toen)
elf- en twaalfjarigen voortkwamen, verhalen
over hun schoolvorderingen, vertellen iets
van de school waarop ze zaten en doen ver
slag van de resultaten van diverse intelligen
tietests.
Scheiding
„Je krijgt zodoende een prachtig beeld van
het Brabant anno 1952. Een paar karakteris
tieken: liefst 95 procent van de kindertjes
kwam uit een compleet gezin. De afwezig
heid van een ouder door scheiding trof
procent. Van de respondenten had 6 pro<
een schuld van meer daoo50i.0.00 gulden,
en nabij de 9 procent bezat meer dan eenb
miljoen gulden. Hartog: „Aardig om te we
is dat de vermogenden meer moeten wor
gezocht in kringen van de hbs'ers - teg
woordig vwo'ers - en niet in die van aca
mici. De laatsten hebben een hoge opleid
gehad en genieten een hoog inkomen. M
maken waarschijnlijk gewoon meer op i
anderen."
Hoog IQ
Hartog en de zijnen hebben voorts kun
vaststellen dat de beloningsverschillen op
arbeidsmarkt voor de helft zijn toe te schi
ven aan scholing, Het gezinsmilieu sj*
slechts voor 30 procent een rol en het IQ v
20 procent. „Dat laatste lijkt eigenaan
maar is logisch verklaarbaar. Heb je
hoog IQ en je doet niets aan scholing,!
maak je je potentieel niet ten gelde. Zo si
pel is het eigenlijk."
Het milieueffect op de onderwijssoorten i
nauwelijks meer, oordelen de onderzoelf
„Schooladviezen en feitelijke schoolkeuze
de lagere school/basisschool zijn sinds 1|
sterker gebaseerd op testscores dan
ouderlijk milieu." Ook zijn de verschille
tussen opleidingen van jongeren uit desl
en van het platteland verdwenen.
Geluksladder
Vanuit het principe 'wealth, health andb
ness' vroeg Hartog de mannen en vroui
uit zijn doelgroep de kwaliteit van hun lf
te vertalen in een cijfer op een zelf gefabn
te geluksladder, met een schaal van 01»
ongelukkig) tot 10 (koning te rijk). De op
som van de persoonlijke beoordelingenis'
zonder. „Er is echt maar één conclusie mo|
lijk: de Brabanders van ruim vijftig jaar z
een gelukkig volkje. Ja, zelfs een zeer gek
kig volkje," meldt de hoogleraar. „Slee!®
procent van de mensen komt op een on
doende."
Ook op de geluksladder scoren de hos
hoog: „De top ligt op het huidige vwo-
veau. Daarna, bij hbo'ers en wo'ers, daa
mate waarin mensen zich gelukkig voe
Zoals vaak is verondersteld hebben mei
veel over voor een goede gezondheid
vooruitzicht van een tanende gezon
hangt mensen als een molensteen om de
„Uit ons onderzoek blijkt dat mensen er
twee tot drie ton voor over hebben o
voorkomen dat ze een gezondheids
zakken. Gezondheid is zeer belangrijk
mensen. Voor medici dus een mooie geieg
heid om flink af te tappen en dat gebeun
ook volop."
Maar hoe zit het eigenlijk met Hartog
positie op de geluksladder? Lachend.
„Laat ik zegen dat ik hoog scoor, al va
dat uiteraard van dag tot dag. Mms
denk ik wel eens, heeft die hoge score
ken met het feit dat het leven pas bij
begint. Althans, zo voel ik dat en mis
geldt dat ook wel heel sterk voor de r F
denten. Ze zijn immers net zo oud.
mezelf in elk geval lekker ontplooid.
goed gegaan. Mijn leven ziet er goed
Maar meer nog speelt waarschijnlijk
dat de hoogleraar nog niet is gecon:n
met werkeloosheid, verlies van zijn F
of een kwakkelende gezondheid,
zijn de drie factoren die, zo bleek ui
gen enquêtes, het 'geluksgevoel van
het meest negatief beïnvloeden.
