Studeren
is mijn
manier van
bidden'
Literaire wandelroute
belicht 'doodgewone'
plekken in Tilburg
GIDS
DESTEM
Schrijfster en theologe
Karen Armstrong
spreekt velen aan
■j SEPTEMBER 19g6 Q'
■MB
ZATERDAG 28 SEPTEMBER 1996
!d mocht nog een slag mi
speelde schoppenvrouw enn
°r- U,t West ging een kla"l
wegen uit N een hartene„
klaveren, maar O 7at k n
ns in de problemen. Hij
n niitenhnnn^iirc
n ruitenhonneurs wen
aan W een ruitens^
«jgund. Die speelde harten J
getroefd en het contract wpm
maakt. W had het niet betj
daan door klaveren terne L
engen, want ook dan hadden
n ruiten- en klaverenslas
n slagen voor Z compleet
takt.
de situatie van diagram i
ocht O vanzelfsprekend KJ
iveren afgooien, maar veron
trstel dat hij zijn hartens had
eggedaan. Z had dan zijn der
troef gespeeld waarop o zjjn
itenbezit tot een had moeten
luceren. Hij zou dan met rui
1 aan slag zijn gebracht en de
itste slagen waren dan voor
zuinig bewaarde klaverenaas
-boer van N geweest.
Agenda: 5 oktober Bergen on
Zoom kroegentocht, inl nun
566484; ult"'
6 oktober Oosterhoutse café*:
ve, inl. 0162-431637.
De Engelse theologe Karen Armstrong (51) was zeven
jaar non in een roomskatholiek klooster. Over haar
uittreding schreef zij een boek dat haar bekend
maakte, 'Through the narrow gate'. Daarna werkte
zij aan haar opus magnum, dat een aantal jaren gele
den als 'Een geschiedenis van God' in de Nederlandse
vertaling uitkwam. Begin dit jaar verscheen 'Moham
med. Een westerse poging tot begrip van de islam' en
kort geleden 'Jeruzalem. Een geschiedenis van de
Heilige Stad'. De boeken van Karen Armstrong wor
den uitgegeven door Anthos.
Door Peter van Vlerken
17-2112.50-446-1113.49-43
1-12 14. 31-27! 22x31 15. 36x27
:-17 16.29-23! 18x2917.34x23
!-20 18. 46-41 5-10 19. 35-30
1-15 20. 40-35 8-12 21. 33-28
1-19 22. 38-33 12-18 23. 23x12
|7x8 24. 42-38 8-13 25. 39-34!
■17 26. 43-39 17-22 27. 27x18
(!3x22 28.28x17 21x12 29.32-28!
•13 30.44-40 20-25 31.37-32 3-
32. 32-27! 1-7 33. 41-37 4-10
1. 37-32 19-24 35. 30x1913x24
28-23 8-13
laar ook na 36.. 14-20 34-2910-
40-34 14-19 enz. had zwart
et niet meer gered.
7.34-29! 15-20 (14-20 40-3413-
3 48-43+) 38. 39-34!! Op 13-19
'olgt nu 47-42 48-43 en na 13-18
1-30! 34-30+. 38...25-30 39.
4x25 13-19 40. 48-43! 19x4841.
0-34 24x42 42. 47x38 48x30 43.
5x4 7-11 44. 4-22 12-17 45.22-
1 en zwart gaf het op.
f8-e8 17. Pd5-e3 Tf7-£8
18. d3-d4 c7-c6 19. Tfl-dl
:5-e4 20. d4 d5 Le6-f7 21.
Lg2-h3 Lf7-h5 22. Tdl-el
c5 23. b4xc5 d6xc5
De volgende zet van wit lijkt
materiaal te winnen maar Dou-
ven had goed gezien dat de ak-
jtie juist materiaal kost. 2*.
Pe3xf5 Tf8xf5 25. Lf2*«
Dd7 - c7 26. Lc5 - e3 Tf5 -
27. c4 - c5 Mmhbjmlm
niet ver ge
noeg gekeken. Met twee pion
nen voor een stuk heeft wit
het onderhavige geval meer da
voldoende. De zwarte stukke
vinden nergens rust dan aan d
uiterste rand van het bord. i
Tf6 - a6 28. Pe2-""
Dc7-b8 29. Pd4-f5 Pd»'
30. Pf5xg7 Kg8xg7
Le3 - d4+ Kg7 - g8 32. Ld4 -
Ta6-g6 33. Lh3-f5 P
34. Lf5xe4 Meer voor zijn tea"
dan voor zichzelf su^t,n
'Doef' nog een tiental zet
voort alvorens op te geV®
Voor Rotterdam won ver
Fred van der Vliet terwijl Jon
Brenninkmeijer, Paul B°ori
en Dennis de Vreugt voor n
het evenwicht bewaarden.
Volgende week: De Ov
piade.
Als gaat het om een ceremonie, zo
zorgvuldig groepeert een Amster
damse kastelein zijn terrasstoe
len om het televisietoestel. En
hoewel de uitzending van de
voetbalwedstrijd nog uren op
zich laat wachten, nemen enkele
supporters alvast plaats. Ze dra
gen hun oranje petjes achterste
voren, zodat het keppeltjes lijken
als je hen aankijkt.
In een hotel aan de gracht moet
Karen Amstrong hartelijk lachen
als zij hoort dat voetballers in
Nederland godenzonen worden
genoemd. En dan weet zij nog
niet dat er een nieuwe JC als ver
losser is opgestaan. „Voetbal is
een nationale religie", meent ze.
Maar haar gezicht betrekt weer
vlug. Ze kent de hooligans uit
haar land en lijkt zich warempel
een beetje schuldig te voelen om
deze uitwas. „Wij hebben gefaald
voor veel mensen." Wij, dat zijn
mensen die geloven en die dat
uitdragen.
Haar boek weegt zwaar in mijn
las. 'Een geschiedenis van God' is
een immense studie, waarbij men
zijn hoofd gauw te klein weet.
Niet omdat het moeilijk geschre
ven is, integendeel, maar het be
helst zo'n uitputtende exegese,
zoveel feiten en namen, zulke ra-
zendknappe verbanden tussen de
drie grote religies, tussen uit
spraken van theologen en filoso
fen van velerlei slag, dat het dui
zelingwekkend wordt. En dan is
er ook nog haar diepdoordachte
Godsbesef, dat het Godsbesef van
de lezer - zo verging het mij al
thans - reduceert tot miezerige
indrukken.
Troost
Een troost is dat, voor wie erin
geïnteresseerd is, haar boek ant
woorden op veel vragen geeft.
Wat is de belangrijkste vraag die
zij zichzelf stelde?
God een objectief ander we
zen, of is Hij een verzinsel dat het
bevattingsvermogen van de mens
te boven gaat?"
Ze vertelt dat toen ze met haar
stadie begon, haar beeld van God
uitermate beperkt was en dat ze
dacht dat dat bij alle mo-
notheïsten het geval was. Iemand
ergens daarboven die op ons
neerkeek, die de wereld gescha
pen had en die de zaak contro
leerde. „Ik vond dat ongelooflijk.
Het idee verontrustte mij dat ik
de gaten werd gehouden door
iemand die klaar stond om mij in
de hel te werpen."
Muziek
Tijdens haar studie ontdekte ze
hoe njk en complex de mo-
notheïstische traditie was, dat
ging om een zoektocht naar
e® betekenis... „Iets bovenzin-
,w§e|ijhs dat we nooit kunnen
definiëren, maar dat, wanneer we
het fragmentsgewijs ervaren, ons
de hoop geeft dat het leven bete
kenis heeft."
niet langer een beeld van God. Ze
beschouwt Hem als een realiteit -
„met een hoofdletter R" - waar
zij af en toe een glimp van op
vangt. „Zoals wanneer je naar
muziek luistert die je ten diepste
raakt en je het besef geeft dat al
les goed komt en alles schoonheid
bezit. Zulke momenten krijg ik
wanneer ik studeer."
Ze lacht weer. Een charmant
spleetje tussen haar tanden komt
bloot. „De rabbi's op de joodse
school in Londen waar ik lesgeef,
plagen me altijd door te zeggen
dat ik zo joods ben in mijn spiri
tualiteit. Zij krijgen ogenblikken
van een verlichte toestand door
intensieve studie van heilige tek
sten."
Als God het produkt is van men
selijke verbeelding, dan moeten
hemel en hel dat ook zijn.
„Ja, en ik denk dat ze vaak des
tructief zijn gebruikt. De Koran
is er heel duidelijk over dat God
en de Goddelijke wereld, het
laatste oordeel en de hel symbo
len zijn, parabels, allegorieën.
Het hiernamaals, hemel en hel
zijn op een onreligieuze manier
uitgelegd, zodat mensen hun hele
leven proberen in de hemel te ko
men en de hel te vermijden. Ge
noeg punten scoren om in de he
mel te komen is niet religieuzer
dan geld opzij zetten voor een
welverzorgde oude dag. En de hel
is gebruikt als stok om mensen
bang te maken, dat kan nooit de
bedoeling van religie zijn. Religie
is er juist om ons te helpen voor
bij het eigen ego te geraken."
U schrijft dat mensen religieus
worden als het slecht met ze gaat.
„Als onze levens perfect waren
zou er van een religieus zoeken
geen sprake zijn. Mensen, anders
dan dieren voor zover we weten,
verzetten zich tegen hun omstari-
Karen Armstrong: „Ik denk niet dat het in alle gevallen slecht is dat de betekenis van God vervaagt.
de ene religie niet werkt, vinden
ze een andere."
De God die mensen voor zichzelf
bedenken, lijkt verdacht vaak te
gemoet te komen aan de wensen
die ze hebben.
„Dat kan gevaarlijk zijn. De
Kruisvaarders (waarover Karen
Armstrong ook een boek
schreef - red) vermoordden jo
den en moslims onder het uitroe
pen dat het de wil van God was.
dat
ft® voornaamste stelling is
°<1 een schepping van de mens
«Wat mij verbaasde was dat alle
°oraanstaande christenen, jo-
,e.n en moslims daarvan over
ligt! bleken te zijn. Zelfs voor
nomas van Aquino was het dui-
elIjk dat ons Godsbeeld zelfge-
aakt was, dat het iets was als
rfIe> waarin geprobeerd wordt
onzegbare te zeggen."
En muziek...
j'j^ec'es- Muziek is bij uitstek re-
Jr® kunst, omdat het verder
als Godwoor^en en feiten, net
Wijzer geworden, vormt zij zich
digheden. Zij kijken rond in een
wereld die angstaanjagend is, on
voorspelbaar, gevaarlijk, vol
dood, ziekte en wanhoop. Wij zijn
niet op ons gemak. We hebben op
een of andere manier de overtui
ging dat het zo niet bedoeld is te
zijn."
Pessimistisch
In haar boek toont Karen Arm
strong zich pessimistisch over de
toekomst van de wereld. Ze voor
ziet ecologische rampen, een be
volkingsexplosie. Er moeten gou
den tijden aanbreken voor reli
gies. Ze heeft inderdaad veel reli
gies zien ontstaan aan het eind
van deze eeuw, maar dan vooral
'slechte religies'. „De zelfmoord-
bommen in Israël zijn uitingen
daarvan. Mensen vinden land be
langrijker dan de religieuze
plicht het heilige te ontdekken in
anderen. Dus om nu te spreken
van een gouden toekomst..."
God lijkt verdwenen in het leven
van veel mensen. „Maar dat bete
kent niet dat zij zijn opgehouden
met zoeken. Zij wenden zich bij
voorbeeld tot de New Age-bewe-
ging of tot de psycho-analyse,
wat volgens mij een seculiere
vorm van mystiek is. Ik denk niet
dat het in alle gevallen slecht is
dat de betekenis van God ver
vaagt. Mensen zijn erg pragma
tisch ingesteld. Als ze menen dat
Zij projecteerden hun haat in een
imaginair wezen dat ze gescha
pen hadden naar eigen voorbeeld.
Dominees op de radio schreeu
wen 'God wil dit en God verbiedt
dat' en het is frappant hoe vaak
Zijn mening overeenkomt met die
van henzelf. In plaats van in God
een uitdaging te zien je vooroor
delen te overwinnen, kun je Hem
ook reduceren tot een stempel
van heilige goedkeuring voor
sommige van je slechtste impul
sen. Daarom zeggen alledrie de
grote religies dat het mogelijk is
God te zien als 'n persoon, maar
ook dat Hij méér is dan dat."
Als iets haar boek controversieel
heeft gemaakt, dan zijn het de
parallellen die zij blootlegde tus
sen de verschillende religies.
Tegenover een oorlogszuchtige
God staat een God van de vrede.
„Maar zelden wordt een God ge
creëerd die rekening houdt met
beide partijen. Dikwijls gaat het
bereiken van vrede gepaard met
geweld." Ze kijkt op haar horlo
ge. „Exact op dit moment begin
nen de vredesbesprekingen over
Noord-Ierland. Ik geef ze weinig
kans."
Atheïst
Meer dan eens zegt Karen Arm
strong dat ze begonnen is met
haar studie vanuit het standpunt
van een atheïst. Dat klinkt
vreemd uit de mond van een ex-
non. Met atheïst bedoelt ze dat ze
zich niet kon verenigen met de
God die haar werd voorgespie
geld.
„Joden, christenen en moslims
zijn in het verleden door hun
toenmalige overheersers ketters,
atheïsten genoemd, omdat hun
ideeën over God zo radicaal an
ders waren dat ze blasfemisch le
ken."
U schrijft dat u 'met spijt' bent
uitgetreden uit de kloosterorde.
„Zeven jaar lang heb ik gepro
beerd een non te worden. Mijn
uittreden was een nederlaag. Ik
wilde God vinden. Ik wilde een
nobel, noem het voor mijn part
heilig mens worden. Maar mijn
leven als religieuze maakte mij er
niet aardiger op. Ik was constant
in tranen, bitter, boos, razend
zelfs..."
Razend op wie?
„Op mezelf vooral en vervolgens
op anderen. Ik zocht onmiddel
lijk het slechte in andere men
sen."
Had u geen roeping?
„Dat dacht ik en iedereen om mij
heen dacht het. Maar ik weet ei
genlijk niet wat een roeping bete
kent. Ik geloof niet in een God die
je wenkt. Ik was zeventien jaar
oud, een verlegen en vooral ver
warde adolescent. Het idee om de
verwarring het hoofd te bieden
en mijzelf te verliezen in iets
groots als God leek immens aan
trekkelijk. Maar het klooster was
niet de goede plaats voor mij. Ik
zou nooit een goede non hebben
kunnen zijn."
Wederopstanding
Ze vertelt dat ze in het klooster
een essay moest schrijven over de
wederopstanding van Jezus. Ze
leverde het stuk in dat van haar
verwacht werd en kreeg er com
plimenten voor van een oudere
non. „Ik zei: 'Maar het is niet
waar moeder, of wel?'
Zij antwoordde mismoedig: 'Nee
zuster, het is niet waar, maar zeg
het asjeblieft niet tegen de andere
nonnen'." Karen Armstrong vond
dat haar denken door de rooms-
katholieke orde aan banden werd
gelegd.
Uittreden uit de orde was, tech
nisch gesproken, betrekkelijk
eenvoudig.
Verzoeken aan het Vaticaan. Een
formaliteit. In drie weken was
het gepiept.
„De nonnen waren erg aardig, ze
deden geen enkele poging om me
te houden. En dat maakte het
juist moeilijker. Als ze gemeen
waren geweest, had ik in razernij
de poort uit kunnen lopen... Maar
iedereen was verdrietig om het
afscheid, mijzelf inbegrepen. Ik
heb ze allemaal erg gemist."
Buiten de muren van het klooster
kreeg ze de schok van haar leven.
„De jaren zestig waren bijna
voorbij en ik wist er niets van. Ik
had nooit gehoord van de Beatles,
nooit van Vietnam... Toen ik aan
de universiteit van Oxford kwam
was de summer of love aan de
gang. Alles zag er totaal anders
uit dan in de tijd waarin ik was
opgegroeid. Ik wist gewoon niet
hoe ik me moest gedragen.
Zij nam de uitdaging aan en
merkte dat studeren haar meer
voldoening schonk dan bidden.
„Als ik joods was geweest in
plaats van katholiek had ik dat
veel eerder ontdekt. Het is ge
woon pech als je geboren bent in
een religieuze traditie en leert
bidden op een manier die niet bij
je past. Iedereen moet zijn eigen
wijze van bidden uitvinden. Ik
behoor niet tot de mensen die
kunnen kletsen met God. Ik ben
geen mystica die gemakkelijk in
stilte vervalt. En ik ga niet naar
de kerk om hymnen te zingen.
Studeren is mijn manier van bid
den."
Epileptica
Terloops vermeldt Karen Arm
strong in haar boek dat zij epi
leptica is. Sommige epilepsie-pa-
tiënten hebben religieuze erva
ringen.
„Mijn ervaringen waren ver
schrikkelijk. Ze leken nog het
meest op een delirium tremens,
op de afbeeldingen van Jeroen
Bosch. Maar het klopt, sommige
heiligen uit de Bijbel leden in fei
te aan epilepsie. Mijn neuroloog
was erg in mijn geval geïnteres
seerd omdat hij wist dat ik non
FOTO KLAAS KOPPE
was geweest. Toen ik begon te
studeren dacht ik dat religieuze
ervaringen een neurologische af
wijking waren. Maar dat denk ik
nu niet meer. Ik meen dat reli
gieuze ervaringen je beter moeten
doen functioneren, je helder moe
ten maken, meer bewust van de
dingen, not freak you out."
Ik hoop dat u in goede gezond
heid beiit.
„Het gaat uitstekend, dank u. Ik
doe mijn voordeel met de medi
sche wetenschap."
Mensen komen naar haar toe om
te praten over God. Of zij zich
een beetje als een priester ziet?
„Niet als een priester, als een
zoeker... Het succes van mijn
boeken toont een spirituele hon
ger aan bij de mensen en ook dat
zij een wijdere benadering willen
van het geloof. Priesters, rabbi's
en imams moeten serieuzer om
gaan met twijfels in plaats van de
oude, beproefde boodschappen te
brengen.
Voed de mensen met iets van de
complexiteit van de religieuze
wereldgeschiedenis in plaats van
ze dat ene, kleine, particuliere
geloof te bieden."
Jeruzalem
We praten nog over haar laatste
boek, 'Jeruzalem'. Ze geeft een
uitvoerig antwoord op de vraag
of zij uit de geschiedenis iets over
de toekomst van de stad kan af
leiden.
Zegt dat intolerantie een karak
tertrek is van monotheïsme, dat
de naam van heilige stad, wat
Jeruzalem is in de ogen van zowel
joden, christenen als moslims,
niet verdiend is zolang de religies
die er worden beleden geen com
passie voor elkaar opleveren...
Maar het gebaar dat zij daarbij
maakt, is minstens zo veelzeg
gend: de duim van haar hand
gaat naar beneden. En dat stemt
haar treurig, deelt ze ten over
vloede mee.
Rond het tabernakel van de
televisie op het caféterras is het
inmiddels een drukte van belang.
Een man in oranje kazuifel staat
op van zijn stoel en reikt met bei
de armen naar de hemel. Het zal
een moeilijke wedstrijd worden,
maar hij gelooft er nog in...
Foto Klaas Koppe
Door Jos Straathof
Het samenstellen van een literaire wandelroute heeft zo
zijn problemen. Niet alleen is aan het huis van een schrijver
natuurlijk niets te zien, in Tilburg is bovendien al te veel
gesloopt voor 'huisjes kijken'. In de nieuw verschenen lite
raire wandelroute die Jef van Kempen en Ed Schilders voor
Tilburg samenstelden, staan het werk van de schrijvers én
de schrijvers zelf dan ook centraal.
„Dit is een wandelgids die je
ook gewoon thuis op dé bank
kunt lezen. Het is eveneens een
wandeling door de tijd", zegt
Ed Schilders (1951), publicist
en onder meer columnist bij de
Volkskrant. Hij stelde samen
met Jef van Kempen (1948) in
opdracht van het Noordbra
bants Genootschap de Literaire
Wandelroute Tilburg samen.
Het is de tweede literaire wan
delroute in een serie van vier:
eerder dit jaar verscheen de Li
teraire Wandelroute Bergen op
Zoom, volgend jaar komen Bre
da en Den Bosch aan bod.
Weinig feitjes en feitelijke ge
schiedenis dus in de Tilburgse
route, waar ruim een jaar inten
sief speurwerk aan ten grond
slag ligt. De inhoud van het lite
raire werk én de schrijvers zelf
staan centraal. Dat betekende
veel lezen en herlezen. „Mijn
vrouw en ik hebben bijvoor
beeld 32 romans van Walter
Breedveld gelezen, op zoek naar
citaten die met Tilburg te ma
ken hadden. Nee, mijn huwelijk
heeft er niet onder geleden", al
dus Van Kempen, die eerder
verschillende biografische arti
kelen en essays publiceerde
over onder anderen Theo van
Doesburg, Anthony Kok, Guido
Gezelle, J.K.Huysmans en de
Fraters van Tilburg.
Materiaal voor een wandelroute
was er genoeg. „Van de 200 pa
gina's citaten die we uiteinde
lijk bijeen hadden gezocht, is
slechts een kwart gebruikt",
zegt Van Kempen. In totaal ko
men er 122 schrijvers aan bod.
Van 58 daarvan zijn er citaten
in het 56-pagina's dikke boekje
te vinden.
Station
De route begint en eindigt op
het NS-station en neemt, voor
wie flink doorstapt, ongeveer
anderhalf uur in beslag. Dat be
gin- en eindpunt is geen toeval.
Natuurlijk kende Tilburg lite
ratoren als Anthon Roothaert,
Walter Breedveld en Anthony
Kok die er langere tijd woon
den. Maar meer nog komt Til
burg in de wandelroute naar vo
ren als de stad waar de schrijver
even kwam en weer vertrok,
meestal per trein.
Soms kost het zelfs moeite om
Tilburg te bereiken. Schrijver
Bert Jansen (1945) zei op een
vraag van de conducteur be
deesd dat hij naar Tilburg
moest. Het antwoord: „Als u
blijft zitten, dan wordt het
Leeuwarden". En ook Diana
Ozon verhaalt in De Ozonex-
pres van haar moeilijkheden
'die stad aan de Belgische grens'
te bereiken. Maar 'het spoor'
heeft niet alleen als aan- en af
voerkanaal van schrijvers een
belangrijke rol gespeeld.
Anthony Kok (1882-1969), die
samen met Theo van Doesburg
in hotel P. Mulders aan de
Spoorlaan (nu Central) het fun
dament legde voor het interna
tionaal vermaarde tijdschrift
De Stijl, werkte bijvoorbeeld bij
de spoorwegen. En dat was he
lemaal niet slecht, vond schilder
Piet Mondriaan. Hij schreef in
1922 vanuit Parijs aan Kok: „Ik
had veel liever dat het buiten
kunst was zooals jij werk hebt
dat betaalt buiten kunst". Beter
dus mét werk in Tilburg, waar
je ook nog een beetje 'artiste-
zijn' kunt ontwikkelen, dan
zonder werk in Parijs.
W.F.Hermans
Het Scryption aan de Spoorlaan
herbergt de verzameling type
machines van W.F. Hermans,
die met Tilburg een bijzondere
band had. Tilburg huisvestte
vele jaren lang de IDIL, de In
formatiedienst Inzake Lectuur,
een organisatie die systematisch
nieuw verschenen werk besprak
en voorzag van een katholiek
keurmerk. Hermans werd sa
men met schrijvers als Vestdijk
en Wolkers streng veroordeeld
en schreef erover in Mandarij
nen op Zwavelzuur. Toch be
zocht Hermans in het verleden
met plezier de Tilburgse frater
Ferreius van den Berg, wiens
verzameling typemachines de
basis vormde voor het Scryp
tion. Weliswaar 'een paap',
maar: „Frater Van den Berg
was een aardige man en dat
blijft hij".
Tilburg is volgens Schilders al
tijd van groot belang geweest
voor het katholieke intellectue
le leven. „Dit was het centrum
van een bruisend katholiek lite
rair leven. Uitgeverijen, druk
kerijen, vertaalinstituten, de
censuurdienst. Eigenlijk is die
geschiedenis een beetje verge
ten". Het wordt een volgend
project van het tweetal: „Daar
moet een serieus boek over ko
men", aldus Van Kempen.
Trolsky
Verder Tilburg in, de Tuin
straat. Nummer 110 was het
adres waar Tymen Trolsky van
1972 tot 1976 zijn opzienbaren
de werk schreef. Propria Cures
verdacht W.F.Hermans ervan
achter het pseudoniem Trolsky
te zitten, Hans Warren dacht
aan Gerrit Komrij. Het werd
een affaire die zelfs leidde tot
een paginagroot artikel in Vrij
Nederland. Jace van de Ven,
toen student rechten en dichter,
nu kunstredacteur bij deze
krant en nog steeds dichter,
maakte de verwarring alleen
maar groter door zich op
poëziemanifestaties als Trolsky
te presenteren. Toen recensent
Johan Diepstraten uiteindelijk
de Tilburgse schrijver Jasper
Mikkers, vriend van Van de
Ven, als Trolsky ontmaskerde,
schreef Van de Ven aan Diep
straten.' „Aangezien ik op 27
mei toch in Amsterdam moet
zijn, kom ik U persoonlijk in el
kaar slaan. Ik ben te lomp voor
een tactvol gesprek, maar wel
erg sterk".
Stadhuisplein
Via onder meer het Pieter Vree-
deplein (waar Walter Breedveld
veertig jaar bij V&D werkte), de
Heuvel en de Heuvelstraat (be
schreven door onder anderen
Ed. de Nève, Cees Verraak en H.
van Boxtel), het Kazernehof
(waar Cees Nooteboom gewag
van maakt in Rituelen) en het
Piusplein (geboorteplaats van
Anthon Roothaert, schrijver
van Dr. Vlimmenleidt de route
naar het Stadhuisplein.
Daar komen veel zaken samen.
Natuurlijk is de geschiedenis
rond het paleis dat koning Wil
lem II liet bouwen, veel be
schreven. Op de Rijks HBS die
er later in gevestigd was, kreeg
Vincent van Gogh nog tekenles
en gaf E.J. Dijksterhuis, schrij
ver van het internationaal ver
maarde werk De mechanisering
van het wereldbeeld, les.
Aan de overzijde staat de oude
pastorie waar bisschop Zwijsen
succesvol de godsdienstvrijheid
voor katholieken bij Willem II
bepleitte, volgens een toneel
stuk van Jan Naaijkens bijge
staan door een enigszins dron
ken wever. En zo reikt de route
de wandelaar én de lezer voort
durend allerlei wetenswaardig
heden aan die voor het oog
doodgewone Tilburgse plekken
onvermoede kanten geven. Ger
ard Knuvelder (1902-1982),
vooral bekend als schrijver van
een van de standaardwerken
over de Nederlandse literatuur,
vond als jongeling Tilburg 'een
aanzienlijk cultureel centrum
zoal niet van West-Europa dan
toch van Nederland'. Hij zal ge
zien zijn katholieke achter
grond wel enigszins hebben
doorgedraafd, maar dat Tilburg
literair wel het een en ander te
bieden had en heeft, bewijst de
ze wandelroute.
Ed Schilders en Hef van Kempen:
De Literaire Wandelroute Til
burg. Uitg. Noordbrabants Ge
nootschap, prijs: 24,95.
Jef van Kempen (links) en Ed Schilders temidden van attri
buten van W.F. Hermans in het Scryption in Tilburg
FOTO JAN STADS
