De geschiedenisboekjes kunnen worden herschreven
'Onze verre voorouders
leefden er best van'
Naardermeer groeit tegen verdrukking in
Oudste natuurmonument krijgt aansluiting op andere plassen
Dintelse Gorzen
Ruimte-aapjes zijn
ethisch toegestaan
Dioxine bedreigt
Grote Meren in VS
T.o.a. te Breda
Ha. Snijmais
Brieven
onder nummer
DE STEM,
POSTBUS 3229,
4800MB BREDA
DB STEM
LIJF LEVEN
E3
Weefsels
Tien miljoen
Schedels
Weduwen
Overlevingsplan
Kerngebied
Vuilnisbelt
Historie onthuld in stenen boeken
PRODUCT I
SERVICE
jkenATransacties
Dr een zeèr speciale prik
•mplete zonnestudio on
«stekende huurlokatie
n ingerichte ruimte vL
■hoonheidssalon nerii
re' nagelstudio is teven,
aanwezig.
Tel. 0165-320520.
indb.Veeteelt
I. 0161-222582.
Igen dat uw hypotheek
nd LAGER wordt dan nu
:EN BEZWAAR.
EN. Ook als u geld wil
vrijblijvend:
MTERHEYDEN
>5 1
ontacten
Div.contacten
lis U wilt reageren op ad-
ertenties met brieven on
der nummer gelieve U
nksboven op uw envelop
luidelijk het briefnummer
uit de advertentie te
vermelden en uw brief
(gefrankeerd) alsvolgt te
adresseren.'
(NIET AAN ONS
'.NTWOORDNUMMERIVM
AUTOMATISCHE
[OPENING VAN
ANTWOORDNR. POST!)
Indien U Foto's e.d. wenst
terug te ontvangen van de
adverteerder, is het
verstandig een aan Uzelf
gerichte en gefrankeerde
envelop bij uw
reactie te voegen.
if ringen
rlyamide met loodveter
- 200 cm. hoog
WOENSDAG 11 SEPTEMBER 1996
poorRinze Brandsma
Almere - De rondleider wijst,
inde diep uitgegraven kuil vol
slordige plastic lappen, plan
ken kuilen en behoedzaam
spittende archeologen. Beetje
bij beetje ga je onze verre
voorouders zien rondscharre
len, daar aan de vroegere
uev'er van de Eem, zeven- tot
achtduizend jaar geleden.
Niks geen primitieve, zwaar be
baarde oermensen, maar mensen
als wij, even lang, intelligent, met
(Hi brede economie, ook al ston
den ze heel dicht bij de natuur.
Ze hadden het best goed hier:
volop wild en vis, noten en vruch
ten. Ze hielden varkens, runde
ren, schapen en geiten. Ze maak-
ten'ter plekke aardewerk en, van
vuursteen, vlijmscherpe pijlpun
ten, krabbers en klingen, een
soort messen. Ze zullen zeker taal
gekend hebben, gecommuni-
teerd. De mannen zullen er ach
ter de vrouwen aangezeten heb
ben, en andersom. Ze moeten hier
een best leventje gehad hebben."
I Het publiek leeft enthousiast mee
I met het verhaal van de wijzende
j gids. „Hier zaten onze voorou-
I ders, stookten een vurtje, maak-
i ten klaar wat ze gevangen en ge-
I vist hadden. Zie je die zwarte
vlekken in dat afgegraven wand
je! Dat waren hun haardkuilen.
„Kijk, daar is de oever en waar
die pakketten klei en veen liggen
stroomde het riviertje de Eem.
Daar en daar hadden ze visweren
in het water gemaakt, dwars op
de oever. Staken met daartussen
gevlochten takken, met een fuik
van twijgjes erachter. Daar heb
ben we er al een stel van terugge
vonden."
Dolf Muller, voorlichter/rondlei
der van de Rijksdienst voor Oud
heidkundig Bodemonderzoek
(ROB), legt uit waarom die om
vangrijke opgravingsplek in de
Flevopolder zo belangrijk is. „We
weten juist van die tussenperiode
in onze prehistorie zo weinig af.
Het was een 'zwarte doos'. Hier
vinden we, uit de periode dat ja
gers/vissers/verzamelaars zich
langzamerhand vast gingen ves
tigen, uitstekend geconserveerde
bewoningsresten. Er zijn nog
maar weinig gebieden in Neder
land waar de bodem zo ongerept
is. Vaak zijn oude woonplaatsen
weggespoeld, of verdwenen on
der latere bebouwing of door
diepploegen."
Gids Dolf Muller legt uit aan belangstellenden: We weten juist van die tussenperiode in onze prehistorie zo weinig af. Het was een
'zwarte doos'. foto do visser
De archeologische opgravingen
aan de Hoge Vaart ten oosten van
Almere gelden als sensationeel.
Ze trekken ook drommen bezoe
kers. Dagelijks komen er school
klassen, op woensdagmiddagen is
publiek er welkom en wordt des
kundig rondgeleid. Op open da
gen komen er dik vijfhonderd
mensen. Op Wetenschapsdag, 6
oktober, is het eigen archeolo
gisch centrum van de ROB in
Zeewolde open.
Mensen gaan zich meer voor hun
verre voorgeschiedenis interesse
ren, merkt Muller. Archeologie is
geen duffe wetenschap die een
kleine groep boeit, maar levert
mooie verhalen op en trekt veel
kijkers. Vondsten krijgen meer en
meer belangstelling en publici
teit.
Ook wat dat betreft geldt de op
graving van die oude jachtkam-
pementen in de polder als voor
proef voor een mega-klus waar
voor archeologen zich nu al in de
handen spugen en wrijven: het
traject van de Betuwelijn. Ook
daar zal veel opgegraven moeten
worden, voordat de aanleg van de
zware goederenlijn culturele bo
demschatten vernietigt.
Het belang van de vondsten aan
de Hoge Vaart wordt vergeleken
met die van de Vlaardinger Cul
tuur en van de rijke vondsten bij
het Brabantse Hazeldonk. De
Flevopolder mag, als onze jongste
provincie, nog maar tien jaar oud
zijn, de bodem zit tjokvol stok
oude vondsten.
Laatste nieuws, dat Dolf Muller
enthousiast aan zijn publiek ver
telt, maar dat eigenlijk nog niet
in de krant mag: er zijn weefsels
gevonden. Nog gehuld in de klei,
het moet nog voorzichtig uitge-
prepareerd worden, gevonden
tussen resten aardewerk. „We
onderzoeken wat het precies is.
Het gaat om patronen, indrukken
van twee soorten weefsel van bij
zonder hoge kwaliteit. Klopt dat
en zijn het lappen, dan zullen wij
ons beeld van die tijd weer moe
ten bijstellen."
Dankzij de opgegraven jacht-
kampen moeten de geschiedenis
boekjes worden herschreven, ver
beterd. „Meer licht in het zwarte
gat in de kennis van die tijd. Meer
weten van hoe de mensen toen
leefden." Als iemand van de kij
kers zegt dat je temidden van al
die sporen uit de oertijd je fanta
sie lekker kan laten gaan knikt
Muller met glanzende ogen: 'Dat
is nou het mooie van prehistorie'.
Sinds november 1994 wordt aan
de Hoge Vaart gegraven. Het is
een noodopgraving, omdat an
ders de prehistorische resten ver
nietigd zouden worden. Rondom
ronken graafmachines en razen
vrachtwagens met zand af en
aan. Het is het tracé van de door
te trekken A27 van Utrecht-Hil-
versum naar Almere. Tot 1 janua
ri hebben de archeologen de tijd,
daarna is het zand erover. De
zware dijklichamen voor de snel
weg en de opritten voor de brug
gen zouden de bewoningsresten,
tweeëneenhalve meter diep onder
het maaiveld, uit elkaar gedrukt
hebben.
Zoals altijd werken de opgravers
met de hete adem van de aanne
mer in hun nek, al krijgen ze hier
meer ruimte... en geld. Rijkswa
terstaat financiert de tien miljoen
gulden die de grote opgraving
kost. „Ook uit prestige. Rijkswa
terstaat is blij dat ze kunnen la
ten zien dat het niet alleen 'as-
faltboeren' zijn, maar ook be
zorgd om ons cultureel erfgoed.
Dat daar, onderin de polder, de
bodem ook archeologisch vrucht
baar zou zijn, werd al vermoed.
Het was bekend dat in de oertijd
de Eem daar had gelopen, en dat
op de oeverwallen waarschijnlijk
mensen gewoond hadden. Proef
boringen bevestigden dat en we
zen de vijf belangrijkste vind
plaatsen in het tracé van de snel
weg aan.
Het gaat om de 'Swifterband-
cultuur'. De oudste haardkuilen
lijken te stammen uit het Meso-
lithicum, 5800 v.Chr.
De grote concentraties terugge
vonden vuursteen en aardewerk -
vele honderdduizenden fragmen
ten, stenen en scherven - moeten
uit het Neolithicum komen, de
Late Steentijd, 4300 v.Chr. Bij
die jachtkampementen zijn ook
veel botten gevonden van wild,
eenden, zwanen, wilde paarden,
edelherten, gedomesticeerde var
kens, runderen, schapen en gei
ten. En, in de rivierbedding, twee
schedels van oerossen met hun
enorme hoorns van anderhalve
meter breed.
Muller: „De mensen hadden hun
basiskamp waarschijnlijk op de
hoge Utrechtse en Veluwse zand
gronden en kwamen hier aan het
eind van de zomer en in de herfst
om te vissen en te jagen. Dan
leefden ze hier een week of wat,
in eenvoudige hutten. Aan akker
bouw deden ze hier niet. Bij el
kaar waren het stammen van zo'n
tien, vijftien mensen. Het was in
die tijd 's zomers wat warmer
dan nu. Er waren volop hazelno
ten, vruchten als frambozen en
appels en ze aten de wortels van
de gele plomp, een waterplant. Er
stonden eiken; de zevenduizend
jaar oude resten daarvan hebben
wij ook gevonden. Zo konden wij
de vondsten nog beter dateren.
„Ze kwamen vaak terug. De
mannen gingen op jacht met hun
pijlen, de vrouwen bakten een
voudig aardewerk." Dat ging zo
honderden jaren door. Rond 4000
v.Chr. breidde de Zuiderzee zich
uit en liep het hier onder water.
De afzettingen van zeeklei en
veen vormden een perfecte be
scherming van de bewoningsres
ten."
Het enige dat aan het geluk van
de archeologen ontbreekt is ndg
wat meer tijd, nog een paar laat
ste droge, niet te koude maanden.
„En als het kan een mooie boom
stamkano en. resten van hun net
ten en pijlen."
Door Wim Wormser
Naarden - Ook voor natuur
gebieden geldt de wet: hoe
groter hoe beter. Maar groeien
valt niet mee, omdat de be
schikbare ruimte steeds meer
voor wonen, werken en trans
port wordt opgeëist. Voor het
Naardermeer heeft men er iets
°P gevonden. Nederlands
oudste natuurmonument
breidt met 100 ha uit door
middel van een verbinding
met een ander natuurrijk
gebied.
Net Naardermeer wordt gron dig
gerenoveerd. Nederlands oudste
natuurmonument moet komende
®ft zó uit de in juni begonnen
Wk zaamheden tevoorschijn ko
dat watervervuiling en ver
hoging minder vat op het 1.000
h' grote moerasgebied kunnen
l «"'Igen. Met het tota le 'Herstel-
Plan Naardermeer' is een langere
periode ge moeid - gedacht wordt
omstreeks 2050 de laatste in
grepen gedaan zijn. Kosten: en-
ele miljoenen guldens.
j Snelweg
ÜLAlraast zes rijstroken dik
§s het Naardermeer, uitbrei-
®ng van de snelweg zit in de pen.
•poorUjn die er al vele jaren
5 en dwars door het meer voert,
iJ, Worden verdubbeld ten be-
"oeve van een Flevolijn. Maar als
nu een, bootje middenin het
n lTgfbied verkeert, merk je
sin Ja menseUjke verplaat-
aogsdnft bijna niets.
d!®0t0rV^ndedaeeliiksvaren-
otcursieboot maakt meer la-
De spoorlijn die dwars door het Naardermeer voert, moet worden verdubbeld ten behoeve van een Flevolijn.
foto willem kolvoort
'NFORMATIE a
artinfdere i.nform3t'e w'l omtrent
en'n deze bijlage, kan
fc,k3ntoor"Fenbeliennaar:
*>-5312344 of 076-5312272.
tafHeiiik;«9erenkanook.
et adres daarvoor is:
"a Stem, redactie Lijf Leven
«bus3229,4800 MB Breda'
Eredame: René van der Velden.
waai dan de treinen en auto's in
de verte. Het meer is heel mooi
met zijn uitgestrekte velden wa
terlelies en gele plompen. In het
doorzichtige water dwarrelt een
uitgebreid vissen- en insektenle-
ven door elkaar. Het water is ove
rigens wel eerst door een reini
gingsinstallatie geleid.
De watervoorziening van het
Naardermeer klopt namelijk niet
helemaal meer. Behalve dat dat
vervuild is, komt er te weinig wa
ter in terecht doordat in de omge
ving steeds minder regenwater
het grondwater bereikt. Dat ligt
vooral aan de oprukkende bebou
wing. Water dat op daken valt
belandt nou eenmaal heel snel in
het riool. Vroeger drong via op
waartse druk ('kwel') veel meer
grondwater het natuurmonument
binnen.
De aalschovers gedijen nog altijd
goed in het paradepaardje van
Natuurmonumenten. De kolonie,
waar soms meer dan drieduizend
paren vogels broeden, kan ge
deeltelijk worden bezocht. Van
uit een observatiehut en vanach
ter rieten omheiningen bespiedt
het publiek de vogels, zelfs in de
broedtijd mag dat.
Het verdient aanbeveling de neus
niet te veel te gebruiken, want
het stinkt er grotelijks naar dode
vis en vogeluitwerpselen. De bo
men sterven ook na verloop van
tijd af als gevolg van de poep.
Kom je er aan het eind van het
broedseizoen dan wacht er een
macaber beeld. Veel nesten ver
tonen de resten van dode jongen
die door voedselgebrek zijn dood
gegaan, de oudervogels zitten er
bij als rouwende zwarte wedu
wen. Veertig procent sterfte is
geen uitzonderlijk percentage,
zegt de gids die de excursies be
geleidt.
't Is een echt stukje natuur, maar
je kunt je wel even voorstellen
dat de vissers van het IJsselmeer
niet zo gesteld zijn op de aal
scholver. De zevenduizend exem
plaren, tot welk aantal de kolonie
kan uitgroeien, halen al hun vis
uit de voormalige Zuiderzee en
dat zijn heel wat kilo's per dag bij
een gebruik van enkele kilo's per
vogel.
Overigens wordt door het water
van de kolonie af te schermen van
de rest van het meer voorkomen
dat de vogelmest de rest van het
meer vervuilt.
Het Naardermeer groeit tegen de
verdrukking in. In dat motto
zoekt de Vereniging Natuurmo
numenten het overlevingsplan.
Oorzaken van de verdrukking:
groeiende verstedelijking van de
kant van met name Naarden en
de regio Hilversum, uitbreiding
van wegennetten en spoorlijnen.
Het is hier, met Amsterdam in de
buurt, één van de drukste streken
van Nederland.
Vergroting van het eigenlijke
moerasgebied wordt momenteel
gerealiseerd in de richting van de
Ankeveense plassen die ten zui
den van het Naardermeer liggen.
Natuurmonumenten verwierf in
de Hilversumse Bovenmeent,
oorspronkelijk boerengebied, de
afgelopen jaren honderd hectare
weilanden. De draglines zijn nu
bezig om de grond gedeeltelijk af
te graven, zoadat er een afwisse
lend gebied van water, moeras en
land ontstaat, gelijkend op het
laagveenmoeras van het Naar
dermeer.
Naardermeer en Ankeveense
plassen komen dan in verbinding
met elkaar te staan. En 'in ver
binding staan' is een van de to
verwoorden van de jaren negen
tig. 'Ecologische verbindingszo
nes' zijn namelijk belangrijke
wapens tegen het uitsterven van
flora- en faunasoorten: ze houden
het contact tussen verschillende
natuurterreinen in stand en daar
mee ook de uitwisseling van soor
ten.
De verbinding die met de Anke
veense plassen wordt geschapen,
betekent meteen ook aansluiting
bij het overige Vechtplassenge
bied (zoals Loosdrecht), die weer
iets zuidelijker liggen. In het Na
tuurbeleidsplan is dit gebied
trouwens aangewezen als kern
gebied in de Ecologische Hoofd
structuur van Nederland.
Einddoel van het Herstelplan
Naardermeer is een schoon, goed
functionerend laagveenmoeras,
zoals dat hier omstreeks 1930
aanwezig was. De verzuring en
verruiging van de rietlanden is
dan een halt toegeroepen en de
soortenrijkdom onder de planten
toegenomen.
In een later stadium hoopt Na
tuurmonumenten op een uitbrei
ding in de richting van IJssel-
meerkust en de Randmeren van
de Veluwe. Gescheiden rioolsys
temen in de stedelijke omgeving
zouden de waterhuishouding
moeten verbeteren. Regen- en af
valwater worden dan gescheiden
verwerkt.
Het Naardermeer dreigde begin
deze eeuw door Amsterdam als
vuilnisbelt te worden gebruikt.
Onderwijzer en schrijvende na
tuurkenner Jac. P. Thijsse wist
echter een aantal notabelen te
mobiliseren en na hun acties ver
wierp de Amsterdamse gemeen
teraad in 1904 het dumpings-
voorstel.
Thijsse en zijn vrienden vonden
een structurele oplossing voor het
gevaar waarin het meer verkeer
de en richtten de Vereniging Na
tuurmonumenten op. Deze kocht
het Naardermeer. De rest van de
successtory is bekend: de vereni
ging telt nu 800.000 leden en
heeft over het gehele land bezit
tingen.
'Onder de waterlelies van het
Naardermeer' verscheen bij Uitge
verij Uniepers in Vlaardingen en
kost 49,90.
Door Frank Lambregts
Met een beetje geluk komt u een ree tegen.
Dat staat er gewoon. In de beschrijving van na
tuurgebied de Dintelse Gorzen. Alsof je als wande
laar wel eens per ongeluk over een ree struikelt.
Alsof reeën niet weten dat ze ver uit de buurt van
de mensheid moeten blijven. Geen ree te zien dus.
En de beloofde bunzing blijft ook al uit.
Wat je wel ziet in de Dintelse Gorzen is gras. Hon
derden hectaren gras. En het klinkt misschien gek,
maar ze zijn prachtig, al die grassen. Het is niet
van dat groene, geschoren weilandgras, maar lang
gras met zandkleurige en paarse zaadpluimen, zo
als dat ooit langs de bermen van polderweggetjes
groeide.
Bij het wandelen door een laaggelegen, droogge
vallen kreek, kun je nog net over de graspluimen
heenkijken. Dan zie je natuurkoeien onverstoord
grazen en een kiekendief hoog in de lucht. Iemand
met verstand van gras zal ongetwijfeld tientallen
verschillende grassen- en russensoorten uit elkaar
kunnen houden, maar daar waag ik me niet aan.
We wandelen hier buitendijks, over aangeslibd
land ten noorden van Dinteloord. Het baggeren
door de zompige klei heeft wat weg van het wan
delen op een rivierbodem. Als je ver genoeg naar
het noorden doorloopt wandel je zo het Volkerak
in. De horizon aan die kant wordt gedomineerd
door zeilboten en binnenvaartschepen, aan de
overkant ligt Goeree Overflakkee en het ruikt hier
ook al naar Zeeland.
Onderweg wordt het verschil uitgelegd tussen slik
ken en schorren. Slikken zijn platen die bij vloed
onder water lopen, schorren lopen alleen onder
water bij springvloed. Natuurmonumenten, be
dankt voor de uitleg.
Eeuwenlang stond het Volkerak in directe verbin
ding met de zee en was het water dus zout. Sinds in
1987 de Philipsdam op slot ging is het water zoet
geworden. Maar de kleiachtige bodem van de Din
telse Gorzen is door de eeuwen heen gemarineerd
door het zout. De grond slaat er hier en daar wit
van uit en er groeit een overvloed aan zoutminnen-
de plantjes. Zo wandel je hier over tapijten van
zeekraal, een eigenaardig plantje zonder bladeren
dat lekkerder is dan zoute drop. Ik loop er voort
durend op te kauwen omdat ik denk dat voedsel
recht uit de natuur gezond is. Ze hebben hier nog
meer groente: lamsoren bijvoorbeeld (dat heet bij
Albert Heijn zeeaster), maar ik vind dat je dat spul
eerst moet koken. En verder groeien hier plantjes
met waanzinnige namen als: zilte schijnspurrie,
schorrelzoutgras en hertshoornweegbree. Namen
om op te kauwen.
Halverwege de wandelroute die Natuurmonumen
ten heeft uitgezet, staat sinds een paar dagen een
vogelobservatiehut, vanwaaruit het mooi vogeltjes
kijken is. Een jonge vogelaar heeft er voor een ka
pitaaltje aan telelenzen uitgestald, waarmee hij de
natuur bespiedt. Als hij in zo'n lens een verdwaal
de bergeend, een groenpootruiter of een vreemde
snoeshaan te zien krijgt is hij weer een dag geluk
kig. Ik zie met mijn verrekijkertje een koppeltje
aalscholvers en dat vind ik al mooi genoeg. De
zwanen maken ook een gelukzalige indruk op me.
Daarachter schuift een rondvaartboot met een
groepje minnaars van het oppervlaktewater voor
bij.
Op de zandplaten is het zout inmiddels wegge
spoeld, waardoor er zoutloze planten bestaans
recht kunnen vinden. Tot 1953 groeiden er op de
Zeehondenplaat zeehonden. Maar nu groeien er al
leen wilgebossen en dat is jammer. Hier en daar zie
je een vlier.
„In de winter, dan moet je hier komen,zegt de vo
gelaar. „Dan zitten hier zeldzame eenden en stelt
lopers."
„En zitten er dan ook reeën?"
„Nog nooit een gezien, maar ik let alleen op vogel
tjes."
Aan zo'n vogelaar heb je dus ook niks.
De wandelroute door de Dintelse Gorzen is sinds 7
september geopend voor het publiek. Een startpunt
is te vinden aan de westzijde van het gebied, bij de
jachthaven. Informatie over excursies: 0167-502970.
Altijd laarzen meenemen.
Rhesus-aapjes mogen als onvrijwillige astronauten worden ge
bruikt. Het is niet 'onmenselijk' om de aapjes twaalf dagen aan
boord van een ruimteschip baantjes om de aarde te laten maken
om ze vervolgens na terugkeer te onderzoeken op de gevolgen van
gewichtloosheid.
Dat heeft een ethische commissie van de ruimtevaartorganisatie
Nasa geconcludeerd na een onderzoek naar de ethische aspecten
van de ruimtemissies Bion-11 en Bion-12. Bij beide proeven zul
len twee rbesus-aapjes aan boord van een raket de ruimte in wor
den geschoten. Daarna moeten ze weer veilig op aarde landen ter
verdere bestudering.
De commssie oordeelde dat de experimenten 'humaan' zijn en dat
er geen alternatief is voor proeven met dieren.
Een woordvoerster van Peta, een organisatie die'streeft naar de
'ethische behandeling van dieren', is het daarmee niet eens. Vol
gens haar is bijvoorbeeld niet onderzocht hoe de aapjes zullen
reageren op de manier warop ze tijdens de vlucht in bedwang
worden gehouden.
In het Chinese Boedistische klooster Yunju nabij Beijing is 's werelds
grootste stenen 'naslagwerk' ontdekt. Van 605 tot 1644 na Christus
hebben maar liefst 16.000 monniken gewerkt aan het bijhouden van
de geschiedenis van de streek. De 'stenen boeken' waren verborgen in
grotten, tot onlangs een Duitse expeditie ze ontdekte. In totaal gaat
het om 14.300 stenen tabletten met 35 miljoen karakters. Door alles in
steen vast te leggen waren de monniken in staat de informatie te be
schermen tegen plunderaars, branden en kwaadwillige heersers.
De Verenigde Staten en Canada moeten een einde maken aan de
productie van chemische vervuilers zoals dioxine. Het tot nu toe
gevoerde beleid om te komen tot een 'veilig' productieniveau
werkt niet.
Dat concludeert een onderzoekscommissie die door de regeringen
van de twee landen in het leven is geroepen om de toestand te be
studeren van de Grote Meren, in het grensgebied tussen Canada
en de VS.
Volgens de commissie komt er jaarlijks ongeveer 60 gram dioxine
in de Grote Meren terecht. Dat lijkt weinig, maar dioxine en
soortgelijke vervuilers hebben de neiging zich op te hopen in de
voedselketen, aldus de onderzoekers.
Dat zou ook gevolgen hebben voor mensen die vis eten die in de
meren is gevangen.
In het geval van zwangere vrouwen zijn er aanwijzingen dat hun
kinderen kleiner zijn dan gemiddeld en problemen hebben met
hun concentratievermogen.
