Een prehistorische kijkdoos
Vuursteenmijn in Rijckholt is unicum in de wereld
DE STEM
ZOMER-GIDS
Programma's voor
kleine gebruikers
ANDRoute
ANDDeclaratie
Charles Ives
Hindemith
DE STEM
DINSDAG 30 JULI 1996
Ü2
Het Savelsbos bij het
Zuid-Limburgse Rijck
holt herbergt een vrij on
bekend maar uniek mo
nument: een 6000 jaar
oude vuursteenmijn. Vijf
eeuwen lang haalden on
ze verre voorvaderen hier
vuursteen uit de aarde.
Liggend in het halfduis
ter. Sinds kort is de mijn
elke eerste woensdag van
de maand open voor het
publiek.
Door Wim Kuipers
De groen geverfde deur valt nau
welijks op in de helling. Erboven
verheffen zich loofbomen, slin
gers wintergroen hangen er als
een camouflagenet overheen.
Achter de deur zullen we iets zien
wat uniek is voor half West-Eu
ropa: een 6000 jaar oude vuur
steenmijn. Midden in de rust van
het Savelsbos. Alleen wat vogels
sputteren tegen de hitte.
We zien een donkere betonnen
tunnel. Het licht doet het niet.
Niet zo verwonderlijk want het is
er zeer vochtig. De temperatuur
is ondanks de hitte buiten niet
meer dan negen graden. Emmers
druppels aan het plafond. Even
de aardlekschakelaar weer op
AAN zetten en het licht doet het
zelfde. We kunnen naar binnen.
Het valt me eerlijk gezegd een
beetje tegen. Ik heb kleurenfoto's
gezien die suggereren dat de mijn
manshoog is.
Zo hoog is alleen de tunnel,
dwars door een aantal mijngan
gen gegraven. Honderdvijftig
meter lang. Overal in de zijkant
zitten gemetselde openingen
waardoor je de goed verlichte
mijngangen kunt zien. Het lijkt
een museum: één lange rij kijkdo
zen diep de historie in. De restan
ten vuursteen zijn makkelijk te
zien in de mergel. Soms denk je
aan een zonnebloem: een donkere
vlek in een gele weelde.
Geoloog Werner Felder (65), de
vader van de opgraving, begrijpt
mijn kleine teleurstelling niet.
„Dit is toch een unicum in de he
le wereld? Nergens vind je zoveel
blootgelegde mijngangen. We
hebben hier bijna acht jaar ge
graven. Ook die tunnel is uniek."
Het gaat niet om die tunnel, die
ontsluit slechts de mijn, die vijf
hectare groot was. Links en
rechts van de tunnel is een strook
van tien meter in de zijgangen
uitgegraven. Die zaten vol met
mergel die de prehistorische
mijnwerkers kwijt moesten, wil
den ze aan de vuurstenen kun
nen. Ze zijn nu gestut met stalen
balken. De prehistorische mens
stutte niet, maar hij liet behoor
lijk dikke pijlers staan zodat er
geen gevaar voor instorting was.
Er zijn in de mijn geen lijken ge
vonden. Wel een schedel, maar
dat was een rituele begrafenis,
zegt Felder.
Grappen
Voor elke zijgang bevindt zich
een hek. Vaak is dat niet meer
open te krijgen: het slot is vastge
roest. Waarom mag daar eigen
lijk niemand in?
„We vrezen grapjassen. Als ie
mand stiekem stenen werktuigen
uit Afrika hier in zo'n gang zou
leggen, en een wetenschapper
vindt die, want de mijn wordt
nog steeds bestudeerd, dan zou
die wel eens heel verkeerde con
clusies kunnen trekken. Dat er
relaties geweest zijn tussen hier
en Afrika bijvoorbeeld."
Vorig jaar is er een boek versche
nen vol grappen die met archeo
logen uitgehaald zijn. Gewoon bij
een opgraving een vreemd voor
werp neerleggen en ze roepen
hoera.
„Dat kan nog steeds, maar daar
trappen we niet meer in. Alleen
als iets in een gesloten gang ligt,
dat is wat anders. Het is ons ge
beurd. Een flitslampje op een
plaats waar zesduizend jaar geen
mens geweest was. We konden
zien dat het eentje van Philips
was, en zo kwamen we langza
merhand achter het raadsel. Om
het lampje heen had een huls ge
zeten, gemaakt van een kunststof
die ook in veevoeder gestopt
wordt. Vraag me niet naar de
naam, maar het was een lekkernij
voor muizen. Dus een muis moet
dat lampje vanuit het bos de mijn
in gesleept hebben."
Zitten er dan dieren in de mijn?
„Waarom niet? Daar bijvoor
beeld, een grottenspin. Helemaal
blind, maar ze zal toch wel wat
vangen hier. We hebben huisjes
van slakken gevonden die nu niet
meer bestaan. En van slakken die
nu in het zuiden van Duitsland
voorkomen. Het was toen wat
warmer hier dan nu."
Eric Felder, zoon van de geoloog Werner Felder, in een van de stevig gestutte mijngangen.
FOTO PETER SCHOLS
Die warmere tijd volgde op de
laatste ijstijd. De mens kende al
een paar honderdduizend jaar
vuursteen, het staal van de steen
tijd. Hij maakte er werktuigen
van: krabbers, schaven, messen,
beitels, boren en pijlpunten. De
Limburgse vuursteen is gevormd
in de mergel, op de bodem van
een subtropische zee die miljoe
nen jaren lang heel het huidige
Nederland overspoelde.
Ongeveer 250.000 jaar geleden
zijn er voor het eerst mensen in
het Maasdal geweest. Ze kam
peerden op de westelijke oever
bij Maastricht, en ze kenden al
werktuigen van vuursteen. Mis
schien vonden ze die vuursteen in
de Schone Grub, een dal in het
Savelsbos waardoor het water
van het huidige plateau van Mar
graten naar de Maas liep. Wie
vuursteen nodig had raapte wat
op. Maar toen kwam de neolit-
hische revolutie. „Zo noemen we
de overgang naar landbouw en
veeteelt. Daarvoor was de mens
jager en verzamelaar. Hij had al
leen werktuigen nodig voor de
jacht en de slacht. Nu ging hij het
land bewerken. Daar had hij
hakken voor nodig, en dat bete
kende een enorme behoefte aan
vuursteen."
Aanvankelijk werd die uit de hel
lingen gehaald. Daarna moest de
mens de grond in. En dat deed
hij. Onvoorstelbaar eigenlijk.
„Een bewijs," zegt Felder, „dat
die mensen zeker zoveel .hersens
hadden als wij."
Ze groeven loodrechte schachten
de grond in, ongeveer een meter
in doorsnee en tien tot zestien
meter diep. Ze lieten mekaar aan
touwen naar beneden. „Hier zit
ten 23 lagen vuursteen boven el
kaar. In de tiende laag vind je de
beste kwaliteit, en dat wisten zij
al."
Vanuit de schachten werden zij
gangen gegraven, een halve meter
tot zo'n zeventig centimeter hoog.
De prehistorische mens was wel
kleiner dan wij, maar hij moest
toch liggend hakken en wroeten.
Zonder licht ook nog. Felder: „De
schachten lagen precies zestien
meter van elkaar. Vergeet niet
dat hier het invallend zonlicht
door de mergel weerkaatst wordt.
Ze konden genoeg zien om hun
werk te doen."
Ook het verhaal van de ontdek
king van de vuursteenmijn is fas
cinerend. In 1860 wordt er bij
Bergen (Mons) een spoorlijn aan
gelegd door een heuvel met krijt.
Er komen kleine mijngangen
bloot, waarin veel afslagen lig
gen. Dat zijn scherpe stukken
vuursteen, afgeslagen van een
dikke vuursteenknol. „Vind je er
honderden bij elkaar," zegt Fel
der, „zoals hier in het bos, waar
er nog vele duizenden liggen, dan
mag je niet meer van toeval spre
ken. Dan weet je dat mensen
vroeger vuursteenknollen gesple
ten hebben om er werktuigen van
te maken."
Theoretisch was dat 130 jaar ge
leden wel bekend. Er waren af
slagen op akkers gevonden, maar
de beginnende wetenschap der
prehistorie geloofde absoluut
niet dat die oermensen vroeger,
halfapen nog, een echte mijn
hadden kunnen graven. Einde
ontdekking.
We gaan twintig jaar verder. De
Luikse belastinginspecteur Mar
cel de Puydt ziet vanuit de trein
naar Maastricht de helling van
het Savelsbos. Hij heeft gelezen
over vuursteenmijnen, hij weet
dat de ondergrond van het Sa
velsbos mergel is en denkt: als er
ergens mijnen zijn in de buurt,
dan daar.
Hij gaat zoeken en vindt in een
vossenhol onmiddellijk bewerkte
vuursteen. Op de akkers achter
het bos liggen honderden afsla
gen, en hij ontdekt een plaats
waar drie meter dik afslagen lig
gen: een kuil in het bos die hij Le
Grand Atelier noemt. Hij publi
ceert zijn bevindingen, maar in
een letterkundig tijdschrift. Nie
mand reageert. Weer twintig jaar
verder gaat een andere Luike
naar, de schatrijke prof. Joseph
Hamal Nandrin, graven in het
Savelsbos. Hij vindt als eerste
mijngangen, maar ook zijn publi
catie leidt niet tot het besef dat
het Savelsbos een uniek geheim
herbergt. Ook niet als de vader
van de Nederlandse archeologie,
de Groningse hoogleraar Van
Giffen, komt kijken.
Inmiddels graaft Nandrin nijver
verder. Hij vindt zo'n 160.000
voorwerpen van vuursteen. In
1953 wordt het Savelsbos be
schermd natuurgebied, maar men
laat Nandrin een jaar later zijn
gouden jubileum nog vieren.
Dan wordt het tijd voor de ware
wetenschap: prof. dr. Waterbolk
van het Biologische Archeolo
gisch Instituut (BAI) van de Gro
ningse universiteit komt. Maar
met boekenkennis alleen kom je
de mijn niet in. Hij faalt.
Werkgroep
Werner Felder is dan geoloog op
de Emma. Hij ziet dat het zowat
gedaan is met de mijnen, en
denkt op een dag: waarom maken
wij geen werk van die vuursteen
mijn? Je moet daar toch in kun
nen komen?
Hij vindt enthousiaste medestan
ders, deskundigheid, wat geld, hij
richt de Werkgroep Prehistori
sche Vuursteenmijnbouw op en
gaat aan de slag.
„In het begin werkten we met pe
troleumlampen. Na twee uur
moesten we er dan mee ophou
den, dan zat alles vol mist, door
de vochtigheid hier. En die walm
van de lampen. Pauze dus, maar
dan weer naar binnen."
Er kwam dus elektriciteit midden
in het bos.
Een pneumatische hamer verving
houwelen, een transportband
zorgde voor de afvoer van mergel
en ander afval, naar een smal
spoor zoals dat in de kolenmijnen
lag.
Uiterst professioneel, en een paar
jaar later mag de groep dan ook
in Engeland een wat jongere
vuursteenmijn opgraven. De mijn
van Rijckholt is inmiddels een
nationaal monument. Werner
Felder: „Een cultuurmonument
van de eerste orde. Maar het valt
mooi niet onder het ministerie
van cultuur, het is landbouw. Als
het de status van museum had,
zou er waarschijnlijk meer geld
beschikbaar zijn," zucht hij.
MARKTEN
KNOKKE/HEIST
Folkloremarkt - Dorpskern Heist -
14.00 tot 20.00 uur (1, 8,15, 22 en 29
aug)
ANTWERPEN
Rommelmarkt - allerlei - Hangar 15 -
Cockerillkaai -10.00 tot 18.00 uur
(10,11,17 en 18 aug)
DONDERDAG 1)8
ANTWERPEN
Wijnetiketten ruilbeurs - - CC Sint
Andries
LEIDEN
Automarkt - - Groenoordhallen -
09.30-17.00 uur (gratis)
ZATERDAG 3/8
ANTWERPEN
Maritieme Ruilbeurs - Noorderter
ras - Jordaenskaai -10.00 uur
ZONDAG 4/8
ANTWERPEN
Militariabeurs - Hangar 15, Cockeril
lkaai-09.00 tot 12.00 uur
ZONDAG 4/8
DEN HAAG
Kurhaus Cabaret - Cor Bakker ont
vangt diverse gasten - Kurhaus Sche-
veningen -15.30 uur 7,50)
OOSTENDE
Wiener Ballett Theater - Notenkra
ker e.a. - Kursaal - casino - 21.00 uur
KLASSIEK
DINSDAG 30/7
ANTWERPEN
Orgelconcert - door Roberto Radoin
- Sint Pauluskerk -18.00 uur
BRUGGE
Festival van Vlaanderen - Blokfluit-
muziek - Ryelandzaal -11.30 uur - De
Victoria, Spaanse muziek 15de eeuw -
Sint Annakerk - 20.30 uur
DINSDAG 6/8
BRUGGE
Festival van Vlaanderen - Franse
barok, Marin Marais - Ryelandzaal -
11.30 uur en Concerti per molti instru
ment, Vivaldi en Telemann - Sint Wal-
burgakerk - 20.30 uur
POP EN JAZZ
BRUGGE
Klinkers 96 - Papa Wemba (Zaïre) -
Burg-21.30 uur
GENT
Katse feesten - festival met dr. Pep
per Family, Nemo, Ashbury Fiath en
Anne Clark - Assenedesteenweg - Zei-
zate-10.00 uur
KNOKKE
Marco Borsato - - voorprogramma
met Mieke - Casino - 21.00 uur
DINSDAG 30/7
WOENSDAG 31/7
THEATER
ANTWERPEN
Saltimbanco - Cirque du Soleil -
Waalse en Vlaamse kaai - di t/m zo
20.00 uur - za en zo 15.00 en 20.00 uur
(tot medio aug)
Sonja Barend, at moeder rustig
een taartje - Denis Nowé - De Bengel
- Grote Markt - 21.00 uur (5,12,19 en
26 aug)
KNOKKE
Variété-avond - - met Carry Goosens
en Simonne Peeters - Kursaal - Casino
-21.00 uur (4 en 5 aug)
WOENSDAG 31/7
OOSTENDE
Show - koor, ballet en orkest van de
ex-Sovjet Marine -Casino - 21.00 uur
DONDERDAG 1/8
ANTWERPEN
Show - koor, ballet en orkest van de
ex-Sovjet Marine - Rivierenhof - 20.30
uur
VRIJDAG 2/8
KNOKKE
Buren-Baby - Bingo 2 - blijspel door
Echt Antwaarps Theater - Kursaal - Ca
sino-21.00 uur
ZATERDAG 3/8
ANTWERPEN
Wiener Ballett Theater - Notenkra
ker e.a. - Rivierenhof - 20.30 uur
BRUGGE
Garnizoensconcert - muziekkapel
Belgische Marine - Burg - 16.00 uur
(gratis)
Festival van Vlaanderen - Londen
een muziek metropool na Purcell -
Ryelandzaal -11.30 uur en Van Vene-
tie naar Wenen, De Gabrielistijl ca.
1620 - Sint Jacobskerk - 20.30 uur
DONDERDAG 1/8
BRUGGE
Festival van Vlaanderen - Schuber-
tiade - Ryelandzaal -11.30 uur en Lli-
bre Vermeil de Monserrat met New
London Consort - Sint Gilliskerk -
20.30 uur
VRIJDAG 2/8
ANTWERPEN
Orgelconcert - door Stanislas Derie-
maeker - OLVkathedraal - 20.30 uur
BRUGGE
Kathedraalconcert - orgelconcert
door gekende organisten - Sint Salva-
torkathedraal - 20.30 uur
Festival van Vlaanderen - Elisabet-
haanse consortsongs, luit, blokfluit,
zang - Ryelandzaal - 11.30 uur en
Geestelijke muziek uit Oostenrijk
17de en 18de eeuw - Sint Jacobskerk -
20.30 uur
ZATERDAG 3/8
BRUGGE
Festival van Vlaanderen - Salzbur-
ger pianomuziek omstreeks Mozart -
Ryelandzaal -11.30 uur en Finale Con
cours Musica Antiqua I - Sint Gillis-
kerk- 15.00 uur en - Finale Concours
Musica Antiqua II - Sint Gilliskerk -
20.00 uur
ZONDAG 4/8
BRUGGE
Orgelrecital - Ignace Michiels - Salva-
torskathedraal -11.00 uur (gratis)
Festival van Vlaanderen - Liedreci
tal, Mozart, Haydn, Schubert - Rye
landzaal - 15.00 uur en muziek van
Praetorius door La Capella Ducale en
Music a Fiata Köln - Sint Walburga-
kerk - 20.30 uur
GENT
Pleinconcert - Miss Borluut - viool en
pianoforte - Hotel D'Hane-Steenhuyse
-Veldstraat-11.00 uur
MAANDAG 5/8
BRUGGE
Festival van Vlaanderen - Medea -
Ryelandzaal -11.30 uur en Concerti en
Symfonieën van Haydn en Mozart met
Peter Wispelwey - Sint Jacobskerk -
20.30 uur
BRUGGE
Klinkers 96 - Don Croissant (België) -
Estaminet-21.30 uur
ZONDAG 4/8
3?
WOENSDAG 31/7
BRUGGE
Jazz - met Kurt Vanherck (sax) en Fre-
derik Desmyter (piano) - café de Ver
steende Nacht - Langestraat - 21.00
uur (gratis)
Klinkers 96 - Cesario Evora (Kaap
Verdie) - Gruuthuse - 21.30 uur
ZANDVOORT
Behind the beach - jazzfestival - 6
podia in centrum - 9 en 10 aug 18.00-
01.00 uur - zo vanaf 15.00 uur
DONDERDAG 1/8
BRUGGE
Klinkers 96 - The Last (België) - café
de Versteende Nacht - Langestraat -
21.30 uur
VRIJDAG 2/8
BRUGGE
Klinkers 96 - Joaquin Grilo y su grupo
Flamenco - Gruuthuse - 21.30 uur
GENT
Katse feesten - De Strafste Nacht -
met Mies Meulders en Gerrit Kerre-
mans - Assenedesteenweg - Zelzate -
20.00 uur
SCHEVINGEN/KIJKDUIN
Bloemencorso - 50 praalwagens -
thema 50 jaar kleur bekennen - om
17.00 uur in Kijkduin - optocht 18.30-
21.00 uur
ZATERDAG 3/8
BRUGGE
Klinkers 96 - Sibeba (Equatoriaal Gui
nea) - Binnenplein Hallen - 21.30 uur
GENT
Katse feesten - Dirk Denoyelle - As
senedesteenweg - Zelzate - 20.00 uur
MAANDAG 5/8
BRUGGE
Klinkers 96 - The Ricky Ford Quartet
(USA)-Hallen-21.30 uur
GENT
Katse feesten - Eddy Wally - Assene
desteenweg - Zelzate
- 20.00 uur
DIVERSEN
AMSTERDAM
Koninklijk Paleis - audiovisuele
rondleidingen (t/m 8 sept)
Rondleidingen - stadsschouwburg
(wo en vr; t/m 31 aug)
ANTWERPEN
Zomer van Antwerpen - festival
met muziek, theater, film, promena
des en animatie - centrum (t/m 1 sept)
Stadswandeling - centrum - o.l.v.
gids - VW - Grote Markt 15 -10.00 uur
- dagelijks - t/m 31 aug (200bef; kinde
ren t/m 10 jr gratis)
Strips in Darwins hofvijver - strip
route - Zoo - Astridplein - tijdens ope
ning dierentuin- (tot 3 nov)
DEN HAAG
Circus Florilegio - Maliveld - optre
den 15.00 en 20.30 uur, zondag 15.00
en 18.00 uur (t/m 11 aug)
DEVENTER
Deventer Koggedagen - straatop
tredens - historische binnenstad (op
VOORVERKOOP
Tina Turner - 6 t/m 8 sept Arena Am
sterdam -17 okt MECC Maastricht -
23 en 24 nov Thialf Heerenveen
Cats - t/m 31 aug - Stadsschouwburg
- Antwerpen
Van Monet tot Matisse - t/m 13 okt
- Franse Meesters uit Moskou - Haags
Gemeentemuseum - Den Haag
Dogtroep - Dynamo Mundi -1 aug
t/m 1 sept - Carré - Amsterdam
Theater Festival Boulevard 1996 -
2 t/m 13 aug - diverse lokaties - Den
Bosch
Antilliaanse Feesten - 9 en 10 aug -
Hoogstraten
Reggae Sundance -17 aug - Kunst
ijsbaan - Eindhoven
Taptoe Breda - 22 t/m 31 aug - Trip
van Zoutlandkazerne - Breda
Maceo Parker - 23 aug - Nighttown
- Rotterdam
Normaal - 24 aug - Arena - nabij
Achtmaal - Breda
Proms - 25 aug - Trip van Zoudt-
landtkazerne - Breda
West Side Story - 5 t/m 29 sept -
Carré - Amsterdam
Mariah Carey Daydream Tour '96
Ahoy' Rotterdam
Dick Dale - 6 sept - Noorderligt - Til
burg
Snoop Doggy Dog -13 sept - Rijn
hal-Arnhem
Schlagerfestival 1996 - 13 en 14
sept - Rodahal - Kerkrade
Rigoletto opera -12 okt - RAI - Au
ditorium - Amsterdam
Best of Tom Parker - 24 okt - Neder
lands Congresgebouw - Den Haag
Evita, 1 t/m 10 nov - Congresgebouw
- Den Haag
Eros Ramazzotti - 6 en 7 (extra con
cert) nov - Ahoy - Rotterdam -18 nov
Mecc - Maastricht
Gloria Estefan -11 nov - Ahoy Rot
terdam
The Cranberries (extra concert 10
nov) Ahoy' - Rotterdam
Zwanenmeer -12 en 13 nov - Con
gresgebouw - Den Haag
Miss Saigon - 24 nov première - Cir
custheater - Den Haag
Helmut Lotti - 7 en 8 dec - Congres
gebouw - Den Haag
Rob de Nijs -13 dec - Kerstconcert -
Congresgebouw - Den Haag
West Side Story -15 t/m 22 dec - 25
t/m 30 dec - 2 t/m 5 jan - 7 t/m 11 jan
- Congresgebouw - Den Haag
Lee Towers Kerstspecial - 21 dec -
Chalet Fontaine - Kaatsheuvel
zat/m 10 aug)
EINDHOVEN
Zomerkermis - centrum - 2 t/m 7 aug
KNOKKE
Internationaal Cartoonfestival -
800 cartoons - Humorhall - Kromme-
dijk - dagelijks 10.00-17.00 uur (tot 15
sept)
VRIJDAG 2/8
SCHEVENINGEN
Zomervuurwerk - vanaf de pier in
Scheveningen - 23.00 uur
AMERSFOORT
Mondriaanhuis - Mondriaan in La
ren -1915-1919 (t/m 31 aug)
Museum Flehite - '25 Jaar Jan, Jans
en de kinderen' en andere werk van
Jan Kruis (t/m 15 sept)
AMSTERDAM
Beurs van Berlage - 'Lust for Life' -
Pablo Picasso (t/m 1 sept)
Rijksmuseum - 'Rondom Rubens en
Teniers' (t/m 22 sept)
Brakke Grond - Het Nieuwe Eetpaleis
- sculpturen, installaties, video, geluid
en animatie over en met eten (t/m 1
sept)
ARNHEM
Musis Sacrum - Pablo Picasso - gra
fisch werk - particulier bezit (t/m 5
sept)
Sonsbeek Art Design - Salvador
Da li (t/m 20 okt)
DELFT
Legermuseum - 'Legioen
met natte voeten, het Romein
se leger in Nederland' (t/m 27
okt)
DEN HAAG
Museon - 'Een kind van je tijd, het
kind in de 20e eeuw' (t/m 17 nov)
Museon - 'Oceaan in zicht!' - over on
derzoek grote wereldzeeën (t/m 8
sept)
Museum Paleis Lange Voorhout -
'Beroemdste prenten' van M.C. Escher
/schilderijen Léon Spilliaert (1881-
1946) (t/m 1 sept)
LAREN
Het Singer Museum - Sjoerd de Vries
(t/m 18 aug)/ beelden van Margot
Zanstra - non-figuratieve, geometri
sche abstractie (t/m 18 aug)
LEIDEN
Rijksmuseum voor Volkenkunde -
'Vergeten eilanden' - mysterieuze
symbolenwereld van vroeger en nu
van de eilandengroep Zuidoost-Mo-
lukken (tot 25 aug)/ 'Japan anno 1850'
(t/m 31 dec)
Rijksmuseum Het Koninklijk Pen
ningkabinet - Piet Esser (tot 27 okt)
ROTTERDAM
Maritiem Museum Prins Hendrik -
'Gekregen en Gekocht' (t/m 15 sept)
Nationaal Schoolmuseum 'Eeuwig
verwelkende rozen, poëziealbums in
Nederland' (t/m 8 sept)
HET DOEL van softwarehuis
AND lijkt heel duidelijk; SO-
HO, Small Office Home Office.
Ze richt zich op privé- en
kleinzakelijke gebruikers en
brengt daarvoor een lijn eigen
produkten op de markt. Ik be
keek er drié van.
ANDRelatie is een relatiebe-
heerprogramma. Je kunt er een
database mee aanmaken waar
in je alle gegevens van bedrijfs-
en persoonlijke relaties kunt
opslaan. Op zich niets bijzon
ders, dat kun je tenslotte met
iedere database. Dit program
ma heeft echter wat extraatjes.
Relatiegegevens kun je in een
apart blok toevoegen. Aan de
linkerkant van het scherm zie
je een overzicht van alle na
men. Naast dat veld staat een
kaartje waarop een pijltje aan
geeft wat de woon/vestigings
plaats van de relatie is.
Als eerste bijzonderheid is er
de ondersteuning van een mo
dem. Als je dus iemand wilt
bellen of faxen, zoek je gewoon
de naam op in de database, en
drukt op de knop 'Bel'. Het mo
dem belt vervolgens. Handig
dus.
Leuk is ook de telculator; een
omnummer-apparaatje op het
scherm. Je kunt ook aan de
hand van een wereldkaart de
lokale tijd elders op de aarde
opzoeken (nooit meer een ie
mand uit bed bellen).
En het programma heeft een
telmechanisme dat per minuut
bijhoudt hoeveel een telefoon
tje naar datzelfde buitenland
kost. Het programma kan zo
wel dBase, Excel, WP als AS
CII bestanden importeren om
daar zijn eigen database mee te
voeden. Ik vraag me echter af
dat wel zo nodig is.
Heb je al een database en wil je
er niet méér mee dan het bij
houden ervan? Dan is dit pro
gramma waarschijnlijk niet
hetgeen je zoekt.
Als je de extra functionaliteit
van ANDRelatie goed kunt ge
bruiken, dan is aanschaf het
overwegen waard.
Het programma ziet er tenslot
te prima uit, is functioneel en
makkelijk in het gebruik.
ANDroute '96 is de opvolger
van het programma dat onder
DOS al bekend was, maar nu
ook in een Windows-jasje
(3.x) verkrijgbaar is. Het pro
gramma is een electronische
uitvoering van de aloude we
genkaart.
Het opstarten en gebruiken is,
mede door de Windows-inter
face, heel eenvoudig en laat
zich gemakkelijk automatisch
aanleren. Op het scherm be
vindt zich een knoppenbalk
met twee invulhokjes. Daar zal
de gemiddelde gebruiker het
meeste aan hebben. Je vult er
de beginplaats, eventueel met
postcode en de eindbestem.
ming in, je drukt op 'Bereken'
en voila! De route is daar.
In het linkervenster zie je dan
een volledige beschrijving, in.
clusief secundaire wegen en
filekansen op de rijkswegen. In
het rechtervenster een kaartje
waarop zowel de snelste route
als de alternatieven staan. De
resultaten kun je uitprinten.
Voor iedereen die het lezen van
gewone kaarten een crime
vindt is dit programma de aan-
schaf zeker waard, het is ten
slotte gemakkelijker.
Maar wie met kaartlezen geen
enkele moeite heeft zou twee
keer moeten nadenken; het
biedt maar weinig extra func
tionaliteit boven een echte
kaart en kost bovendien een
veelvoud daarvan.
Naast de Nederlandse Route
planner heeft AND ook een
planner voor Europa, met
exact dezelfde functionaliteit.
Een andere papiervervanger is
ANDDeclaratie.
Dat is speciaal gemaakt voor
iedereen die autokilometers wil
declareren of registreren.
Je wordt geacht de vestigings
plaats van je werk en je eigen
woonplaats aan te geven. Dat
moet heel nauwkeurig en gaat
op postcode. Als je ergens heen
rijdt, geef je in een apart in
voerveld de bestemming aan,
ook met postcode, en vervol
gens rekent het programma de
afstand uit. In een 'opties' blok
kun je de kilometervergoeding
aangeven, en daarna rekent het
programma, inderdaad, het to
taalbedrag uit.
Alle verreden routes kun je per
maand, week, of welke periode
dan ook, laten optellen en je
krijgt een periodiek totaalbe
drag. Ook hier kan een printer
het resultaat afdrukken.
Handig dus, dit programmaa
tje. Voor iedereen die bij het
declareren van de verwarrende
papierwinkel af wil, is dit on
getwijfeld een zeer welkom
hulpmiddeltje.
MARTIJN DE MEULDER
I Systeemeisen alle programma's:
80386 processor, 4 MB intern
geheugen, Windows 3.1, VGA
scherm, bij de cd-rom versies
een cd-rom drive. 2 tot 4 mega
byte harde schijfruimte.
HONDERD JAAR geleden
schreef Charles Ives, die werk
zaam was op een verzekerings
kantoor in New York, zijn Eer
ste Symfonie. Ives was als com
ponist autodidact, maar vast
besloten.
De jonge Amerikaanse compo
nist (1874), die nog the lone
giant of American music moest
worden, had het in die jaren
rond 1896 moeilijk met het vin
den van een idioom.
In het oude Europa was het de
tijd van Brahms (t 1897), de
jonge Mahler, Strauss en De
bussy.
Het resultaat van Ives' geploe
ter was wel degelijk een no
vum: serieuze 'Amerikaanse'
muziek, in dezelfde tijd dat ook
de Amerikaanse lichte muziek
werd geboren.
De Eerste Symfonie van Char
les Ives vertoont weliswaar uit
eenlopende invloeden (vleugjes
Wagner, Tehaikovski, Elgar en
vooral Dvorak), maar is toch
met niets anders te vergelijken.
Origineel, robuust, kundig
geïnstrumenteerd, humor op
z'n tijd: uit deze zelfbewuste
muziek spreekt het collectieve
besef in Amerika aan de voora
vond van de 20e eeuw, The
American Century.
De hele cd (met nog meer wer
ken van Ives tot 1915, waaron
der het spookachtige The
Unanswered Question) wordt
volgespeeld door het Chicago
Symphony Orchestra o.l.v.
Morton Gould, een van Ives op
volgers als componist. Het Chi
cago orkest was ten tijde van
de opnamen het beste orkest
van Amerika.
Een betere vertolking kan Ives
nauwelijks krijgen.
Alleen: de opnamen dateren uit
de jaren 1965-1967.
Dat moet de liefhebber voor
lief nemen. Overigens namen ze
30 jaar geleden al in perfecte
stereo op. (RCA Classics/Clas
sical Navigator/BMG)
HANS ROOSEBOOM
DE ZUIVER neoclassicistische
muziek van Paul Hindemith,
gecomponeerd in de jaren '20
en '30 van de 20e eeuw, lijk'
een gepasseerd station.
Want Hindemith wordt zelden
meer gespeeld of opgenomen.
Nu zijn op één cd zijn drie con
certante werken van Hinde-
miths bijeengebracht: het
Vioolconcert (1939), Kammei-
musik No. 4 (1925, in feite ook
een vioolconcert) en het Alt
vioolconcert (1935).
De opnamen zijn gemaakt res
pectievelijk in 1962, 1967 en
1970.
Ondanks die betrekkelijk vroe
ge opnamedata wordt de be
langstellende liefhebber hierbij
deze cd warm aanbevolen.
Want, zoals gezegd, recenter
opnamen zijn er niet of nauwe
lijks.
De muziek van Hindemith
heeft iets afstandelijks, iets ab
stracts, het is een puur spel me'
tonen (zijn belangrijkste pia-
nowerk heet Ludus tonalts
Maar in zijn langzame delen
weet Hindemith ook wel dege
lijk momenten van innigheid
en warmte te bewerkstelligen-
Dat geldt vooral wanneer Hin-
demiths 'eigen' altviool in het
spel is.
De geluidsopnamen op deze cd
zijn voortreffelijk.
De uitvoerenden behoren op
hun gebied tot de besten van de
20e eeuw: David Oistracn
(viool), Igor Boguslavsky (al"
tiool) en het Radio Staatssym-
fonie Orkest van de Sovjet on
der leiding van Gennadi Rozj-
denstvenski (RCA CLaS'
sics/Classical Navigator/BMu
74321 24219 2)
HK
NEDERLAND 1
06 59 Olympische Spelen (tot 0
15 00 Olympische Spelen
20 00 Jounaal/Weeroverzicht
2032 Olympische Spelen
21 01 De tafel van Tineke
2136 Taggart: Secrets, politiese
22 30 Studio Atlanta
23 05 Olympische Spelen (tot 0!
NEDERLAND 2
17.58 2Vandaag, actualiteiten i_
18.00 Journaal; 18.43 Sportj-
en vanaf 18.51 Hoofdpunt
het nieuws gevolgd door he
19 00 Onwijs, jongerenmagazine
(9 32 Ik weet het beter, spelletj
20 01 Wasberen en bevers in I
nadese bos, natuurfilm
20.50 Nederland zingt, koor- en 4
zang
21.16 De verandering, serie gesp
21.49 Wings over the World, do-
taire-serie over de geschiedt
de luchtvaart
22.39 Projectmanagement
2341 Journaal
23.16 Middernacht klassiek:
van Corelli door het Lódz Ke
kest (tot 23.46)
NEDERLAND 3
07.00 Journaal (ook 07.30, 08.0(1
en 09.00)
07.05 Klokhuis
07.33 De troon van Koning Ku
bit
08.05 Tussen eten en afwas: I
jong
08.33 Markant Nederland
09.08 Kook tv
09.30 Vrouw-zijn
09.55 Gospelclip
10.00 Family Album II
10.30 Uitvinders
11.00 Gospelclip
11.07 Allemaal familie
12.00 Journaal
12.07 Kids in the Hall
12.32 De plattelandsdokter
13.00 Journaal
13.07 Tussen kunst en kitsch
13.59 In voor-en tegenspoed
14.26 Teevee Studio
15.01 Zoovenirs
15.31 (Z)onderdak
16.00 Journaal
16.07 Tales of the City, serie
17.07 Flying Doctors, serie
18.00 Villa Achterwerk, kinderr
ne met Buurman en bu
18.08 Turbotuig; 18.12 Pu|
purno
18.15 Sesamstraat
18.30 Jeugdjournaal
18.40 Klokhuis, informatief kin
gazine
19.00 Lingo, woordspelletje
19.25 Love 8r War, comedy
19.50 Maigret: Cécile est mo
daadfilm-serie
21.25 Debiteuren/credite
sketches met Annet Malhert
Prins, Michiel Romeyn en I
BELGIË FRANS 1
07.30 Olympische Spelen, verslag
Nieuws. Aansl.: Olympische Spelen
Blamatoscope, kindermagazine 17
Fall Guy, serie 18.30 Régions soir 1
quotidien des sports 18.55 Magu
19.30 Nieuws 20.10 les amies d'e
misdaadfilm 21.50 Death of Yu<$
documentaire-serie 22.45 La cha
trésors. soelletie 23.55 Laatste nieu
BELGIË FRANS 2
07.00 Olympische Spelen 12.40
13.00 Olympisch nieuws 14.00 Oly
Spelen, verslag 18.00 Blamatoscop
Beachvolleybal 19.30 Nieuws 20.0
plsche Spelen 22.00 Nieuws 22.3'
jeux sur Atlanta (tot 24.00)
DUITSLAND 1
06.00 Morgenmagazin, ontbij1
09.00 Olympia-Highlights 13.00
magazin met Heute 13.45 Wirtsch]
legramm 14.00 Tagesschau 14.04
sen, talkshow 15.00 Tagesscha
Juliane Andrea, talkshow 16.
gesschau 16.03 Fliege, talkshow 1'
gesschau 17.10 Brisant, boulevardi
ne 17.55 Verbotene Liebe, serie 18]
rienhof, serie 18.54 Auf Achse, seri
Tagesschau 20.15 Reporter, seri
21.00 Grünschnabel, amusemen'
Plusminus, economisch magazin
Sketch-Parade 22.30 Tagesthemei
Boulevard Blo, talkshow 24.00 E|
medy 00.25 Nachtmagazin 00.4!
Hours, speelfilm
DUITSLAND 2
06.00 Zie 09.00 Heute 09.03 Feri
met Corentins phantastische Ab
kinderserie; Theos Geburtstagsei
Wüste lebt, natuurdocumentairi
Heute 11.04 Betrayed - A Story
Women, Amerikaanse tv-film uit
William Graham met Meredith
Swoosie Kurtz en Clare Carey 12,
schau 12.55 Presseschau 13.00 Mil
gazin met Heute 13.45 Kreuzottei
mentaire over de adder 14.00 Olyi
met badminton, halve finales;
basketbal, kwartfinale heren; bi
ten; gewichtheffen, boven 108 ki
bal; hockey: Duitsland-Zuid-Korea;
sprint; moderne vijfkamp; mounl
worstelen; synchroonzwemmen;
kwartfinale heren enkel en dame
en volleybal, kwartfinale dame
Heute 19.15 Olympia-Studio met
ton: honkbal; basketbal; boog
boksen, kwartfinales verschilleij
wichtsklassen; gewichtheffen, fina
'68 kg; handbal; hockey (dames);
moderne vijfkamp: zwemmen en
ben; mountainbike; worstelen; zei
nado en 470; softbal; tennis, kw
boren enkel en dames dubbel; taf
finale heren dubbel; volleybal, kw
dames 00.30 Olympia-live met bai
honkbal; basketbal, kwartfinale
boksen, kwartfinales; voetbal, hal
beren; hockey (dames); Moderne
