Ik had die hel
toch nooit
willen missen'
iBSTEM
Hersenactiviteit bij stotteraars anders
Perikelen in
de open lucht
Hoogleraar pyschiatrie was
dertig jaar manisch-depressief
Paul de Leeuw op drie
avonden tv-dagsluiter
v.d. Ven
Auto's
Recycling
iu met roken.
Documentaire Brandpunt
in Canada onderscheiden
50 tot 5000
Natterman
Auto's
schade auto's
vanat 125,-
CHRYSLER
FIAT
LADA
MERCEDES
OPEL
PEUGEOT
PEUGEOT 205XE
PORSCHE
PORSCHE 911
SAAB
SAAB 900 CABRIO
VOLVO
M.T.B. C.B.'s
KAMPEEBMABKT
ERMAIMENTE SHOW!!
Caravans en
Vouwwagens '96
Lada's en Japanse
auto's
I En toch had ik die nachtmerrie niet willen missen. Het is afgrijselijk, het was de
|tale waanzin en de woeste buien waaraan ik zelf leed richtte een zo mogelijk nog
otere ravage aan bij mijn omgeving, maar toch, maar toch... Ik heb het leven ge-
ifdop een wijze, zo intens, zo diep, dat had ik zonder mijn ziekte niet bereikt. En
|natuurlijk ben ik bang, er schuilt een beest ergens in mij, een zelfvernietigende
acht, ik heb hem nu denk ik onder controle, maar ik ben wel veroordeeld om de
stvan mijn leven medicijnen te slikken. Doe ik dan niet, dan slaat het weer toe.
Containerverhuur
A. Helmer B.V.
Tel. 076-5140857.
Grote partij zwarte
grond.
D1
MUZIEKFESTIVAL WEST-BRABANT
LE-BARON Cabrio. Rood
Veel opties. Bj.'89. Nieuw-1
staat. Tel. 0165-38823R
van loop/sloop en scharto
auto's. Tevens verkop
onderdelen, 0165-5sgpqn
Loop- sloop en
tevens onderdelen t k
0165-537878 of 542120
O.VECTRA 16i izgst radid
LM velg. kant.dak bj.'89
9.950,-0164-642114.
bj.90, nw.st. vr.pr. 8750,-
Inr. mog. 0165-559902.
Cabriolet 1988 cubvelgen,|
vol leer, alarm, d.blauw
met., vr.pr. 57.500,-, ond.l
h.bkje aanw. 076-5711929]
of 06-53362625
16V Turbo el.kap, autorrw|
vol leer, airco, radio/cd,
1988, ƒ37.500,-, 076-
5711929 of 06-53362625.]
SAAB 90Qi '86 APK1-'97\
extra's, pr.n.o.t.k. 07S
dag: 5872222/av.: 5224335
VOLVO 760 GLE. '84. APJ|
gek. 0117-491946.
en opknapfietsen v.a. 35,J
Ook onderdelen.
Zonnebloemstr. 2, Breda..,
T.k. PUCH Macho bj.90 ii
g.st. 750,- incl. iie6ij
0164-244748.
lerapie pijnloos-snel-succesvol.
Yolande Peters
871851 KnrtnpnP 0113-30136^
ewijkstraal 4, Eindhoven
040-2513392
)ag koopavond
'rtenten; Luifels; Campingmeub^;
nderdelen; Kampeerartikelen,
Rugzakken; Slaapzakken; ri
eding; Berg- en wandelschoene
in speleo-art., enz. enz.
it gesorteerde, sfeervolste
;oopste speciaalzaak!'
Te huur:
bij ANWB verhuurder
Vervat. (Tal van last minute
aanb.jStadionwegdi.
R'dam. 010-4321455;
Zomer-Gids
FIAT UNO '86 jast|
1.250,-, 0165-540593
Te koop gevraagd
bussen en terreinwagens
0164-256002/06-531288821
MERCEDES 230E b.j. 871
grijs mei. i.z.g.st. autom!'
c.v. st.bekr., trekh., benz.
Pr.n.o.t.k. 0165-383999
Dan storm ik weer naar de hemel en dan val ik dieper terug, in de hel."
trJan Koesen
Kedfield Jamison, hoogle-
t psychiatrie, een van de
lotte autoriteiten ter wereld
liet gebied van de manisch-
pssiviteit, leed zelf dertig
deze verwoestende
(He. „Wanneer ik depressief
ik me soms alleen maar
door de kamer ver-
Maar in normale of
liische perioden liep ik har-
dacht ik sneller en beminde
lieviger dan de meeste ande-
pdieikken."
i antecedenten zijn indruk-
1. Zij is mede-auteur van
/algemeen medisch handboek
imanisch-depressiviteit, het
(ile boek van de biomedische
i van 1990. Zij werd
Kozen tot meest vooraanstaan-
nouwelijke wetenschapper
Iwordt genoemd in Best Doc-
fliathe United States. Ze won
s van prijzen, is lid van
■nationale adviesraad voor on-
fflekvan menselijke genen en
Is klinisch directeur van een
wrtium dat de genetische
'is van de ziekte onderzoekt.
en produceerde een
s bekroonde televisiedocu-
(«taires over manisch-depres-
Ze was twee
OMAFIETS 28x11/2 in perl
fecte staat! 240,- 0183-J
402183
Gereedsch/Bouwma t
B S Tel. 076-5962139
T.K. 3 Vip kaartjes vJ
HELLRAISER 15 juni, f7W\
p.st., 3 v. 200,-, 076-j
5147716 na 18 u.
Poly. middelt zeejo al®
mast. incl. strandtr. 95U,r.^
076-5812268.
Sen in Nederland, om haar
boek De onrustige
N te promoten. „Ik wil ge-
»n vertellen wat er gebeurd
de, slanke, snel en zacht
e vrouw, „Ik had er
id veel moeite mee om
libit boek te beginnen. Maar
Pik eenmaal bezig was, vond
ibetheerlijk." Ze heeft een po-
lltve boodschap, gekoppeld
-"■een waarschuwing. De ziek
te is behoorlijk in de hand te
houden, mits de patiënt constant
de medicijnen gebruikt, een ab
soluut voorschrift waar velen
mee sjoemelen (zoals dr.Jamison
zelf tientallen jaren lang). En in
de komende jaren is genetische
therapie zeer wel denkbaar.
Lijkschouwingen
Het meisje Kay was een zon
dagskind. Gelukkig, welvarend
gezin, een fascinerende vader
(die nadat hij ontslag kreeg als
militair piloot in de burgermaat
schappij manisch depressief
werd; de ziekte is erfelijk), een
begrijpende moeder, een briljant
stel hersenen, een charmante
zus, een geweldige grootmoeder,
alle kansen zich te ontplooien.
Kay was als jong meisje al gefas
cineerd door lijkschouwingen.
„Ik concentreerde me op de vra
gen en zag het lichaam niet
meer. Zoals sindsdien duizenden
keren is gebeurd, hebben mijn
nieuwsgierigheid en aard me in
een situatie gebracht die ik emo
tioneel niet aankon." Op haar
vijftiende bezocht ze met vrij
willigers een pychiatrische in
richting. „Ik was bang voor de
onwerkelijkheid van de patiën
ten en voor hun bijna tastbare
angst. Maar het verdriet in de
ogen van die vrouwen was nog
groter. Ik vermoedde geen se
conde dat ik ooit nog eens in de
spiegel zou kijken en dat ver
driet en die krankzinnigheid in
mijn eigen ogen zou zien."
Sport
In de hoogste klas van de mid
delbare school kreeg Kay haar
eerste aanval van manische de
pressie. „Ik verloor al heel gauw
mijn verstand, eerst leek alles
gemakkelijk, ik rende rond als
een kip zonder kop, vol plannen
en ideeën, ik ging ontzettend
veel aan sport doen en was nach
tenlang op stap. Ik las alles wat
niet vastgespijkerd was, krab
belde schriften vol gedichten en
flarden van toneelstukken en
maakte grootse, volkomen on
realistische toekomstplannen. Ik
voelde me geweldig, ik kon alles
aan, niets was te moeilijk. Maar
mijn vrienden zeiden, 'Je praat
te vlug, Kay, kalm aan, Kay, ik
word doodmoe van je, Kay, Kay,
in godsnaam, hou je kalmer.'
„En plotseling viel ik in een bo
demloze put. Mijn kristalheldere
geest vertroebelde, ik begreep
nergens meer iets van, mijn
brein had me opeens verraden.
Niets was meer belangrijk, pret
tig, de moeite waard, ik moest
steeds aan de dood denken. Het
leven was kort en had niets te
betekenen, dus waarom zou ik
leven? Ik werd doodmoe wak
ker... Een besef van sterven, rot
ten, alles bestond alleen maar
om te sterven dus dan kon ik be
ter maar meteen dood gaan."
Die eerste aanval was mild, met
tegenzin begon ze aan haar uni
versitaire studie. Periodieke in
jecties met gelukzaligheid, met
daarna stormachtige, verschrik
kelijke gemoedstoestanden.
„Het kwam geen seconde bij me
op dat ik ziek was." Kay kwam
tot rust in Schotland en keerde
na een paar jaar weer terug naar
de States. Ze trof een hoogleraar
aan die zelf leed onder abrupte,
sterke stemmingswisselingen.
„We kwamen beiden tot de con
clusie dat kalmerende middelen
voor ons geen zin hadden." Ze
kocht een paard waarmee ze
niets kon doen, ze trouwde een
Prof.dr.Kay Redfield Jamison:
slepend.
.De overgang van snel denken naar chaos was heel subtiel en mee-
FOTO DIJKSTRA
kunstenaar, een zachtmoedig
man. Ondertussen was haar be
langstelling voor klinische psy
chologie toegenomen. „Ik ben
niet zomaar op een dag krank
zinnig geworden. Maar de over
gang van snel denken naar chaos
was heel subtiel en meeslepend."
Dr.Jamison kreeg de leiding over
psychiaters en co-assistenten,
hield lezingen, pleegde research
'wiGuidovan Riet
gen - Het produceren van spraak
ft in de hersenen van mensen die
dotteren op een andere plaats dan bij
®sen die niet stotteren. De hersenen
beide groepen zijn bij dat proces
°P een verschillende manier actief.
ïze bevindingen van recent onderzoek
IJdeze week in Nijmegen onder andere
Jiti fP van discussie tijdens een inter-
vlr! j cc®ierentie over motoriek van
i.T^de^praak en niet-vloeiende spraak
j'f^bng Stem- en Spraakstoornissen
bomt ^cademisch Ziekenhuis St. Rad-
siwri l ongeveer 130 deskundigen van
ten n wereld uitgenodigd om te pra-
DrnaV6r exacte rol van hersenen bij het
MiderCer?n Van sPraak- Zij proberen via
ïïrsrVn meer te weten te komen over
btaars tussen stotteraars en niet-stot-
fegen bestaat al veel kennis over de
aekmk an bet sPreken. Het Radboud-
Niimn r ^°.et 'n samenwerking met het
Ualj eSs Instituut voor Cognitie en Infor
ms ,n8en naar spreekbewegingen zo-
SDipra stembandbewegingen en
StotJi teit van lip. en keelspieren.
ties teaarS bliiken traSer en minder pre
ien t,prat?' ®ok wanneer ze vloeiend lij-
Ujtj., sPreken, blijven de kleine onregel-
«»- eclen hi hun spraakbewegingen aan-
*«ig.
0ver ho,
bij stotteraars en niet-stotteraars
ademhaling, stemgeluid en articulatie op
elkaar zijn afgestemd, is nog veel onduide
lijk. Twee van de organisatoren van de con
ferentie, dr. H. Peters, hoofd van de afde
ling Stem- en Spraakstoornissen, en
spraak- en taalpatholoog dr. P. van Lies
hout, denken dat hersenonderzoek daar
meer duidelijkheid over kan geven.
Volgens Van Lieshout biedt de neurologie
steeds meer mogelijkheden om te zien en te
meten wat er precies gebeurt in de herse
nen bij het spreken. „Met het maken van
een hersenscan kun je zichtbaar maken
waar taal wordt voortgebracht en met
elektrofysiologische methoden over wan
neer dat precies gebeurt. Met het voort
schrijden van de techniek kunnen we in de
komende jaren waarschijnlijk beide me
thoden combineren. Dat werpt licht op de
organisatie van de functies voor taal en
spraak in de hersenen.
Bij het beginnen met praten zoeken de her
senen naar woorden en daarna bereiden ze
de spreekbewegingen motorisch voor. Ze
sturen commando's naar respectievelijk de
ademhalingsorganen, de stembanden in het
strottehoofd en de articulatie-organen in
de mond.
Dynamiek
Het hersenonderzoek van spraakmotoriek
staat feitelijk in de kinderschoenen. Een
hersen-scan maken kost een paar minuten.
„Het produceren van spraak gaat echter zo
snel dat je in een tijdsbestek van enkele
millisecondes scans moet maken om de dy
namiek van het spreken te vatten. Pas dan
kun je zien wat er bij stotteraars verkeerd
gaat", aldus Peters. Scanapparatuur is bo
vendien kostbaar en in eerste aanleg be
doeld voor het onderzoeken van bijvoor
beeld verlammingen of tumoren. Spraak
onderzoek heeft in de medische wereld
minder prioriteit. De Nijmeegse onderzoe
kers denken dat over een paar jaar meer
ziekenhuizen scanapparaten hebben en dat
ze sneller zullen zijn. Ze zullen dan vanzelf
meer voor onderzoek naar stotteren be
schikbaar komen. Een nadeel is dat de in
tensieve hersenonderzoeken weinig ge
schikt zijn voor jonge kinderen.
Probleem
Peters denkt dat het nog wel even duurt
voor het onderzoek echte aanknopingspun
ten biedt voor therapieën voor stotteraars.
Op de vraag wat een effectieve therapie is
en wat niet, bestaat ook nog geen ant
woord. Volgens Peters heeft iedere stotter
aar een specifiek probleem. „We hebben
nog niet de kennis om in een vroeg stadium
te kunnen zeggen wat dat probleem is en
welke therapie daarvoor geschikt is."
Ruim één procent van de wereldbevolking
stottert en bij kinderen van twee tot negen
jaar ligt dat percentage nog veel hoger. Van
Lieshout vindt dat het fenomeen veel meer
erkenning en aandacht verdient. „Spreken
leer je aan. Het is net als met voetballen: de
één kan het beter dan de ander. Als slechte
voetballer kun je normaal leven. Mensen
die moeilijk spreken en stotteren hebben
een belangrijke handicap en kunnen so
ciaal geïsoleerd raken."
en nam aan dat haar problemen
achter de rug waren. Op een
tuinfeest waande ze zich bril
jant. En later kwam het onver
mijdelijke: „Mijn brein moest al
le zeilen bijzetten om zichzelf bij
te houden omdat de gedachten
zo snel door mijn hoofd flitsen
dat ze elkaar bij iedere gelegen
heid de pas afsneden. De zenuw
cellen in mijn brein stonden vast
in een soort file. Ik stortte me
van de ene interesse in de ande
re." Haar huwelijk strandde, ze
kreeg een onbeheersbare koop-
zucht. „Maar als je daarna weer
lithium slikt ontdek je dat je
geen cent meer op je rekening
hebt." Haar manie nam toe. Ze
werd psychotisch.
Centrifuge
„Op een avond stond ik alleen in
mijn woonkamer te kijken naar
een bloedrode zonsondergang
aan de kim van de grote oceaan.
Plotseling werd' ik een vreemd
licht gewaar achter mijn ogen en
zag bijna meteen daarna een
enorme, zwarte centrifuge in
mijn hoofd.
Vervolgens zag ik een lange ge
stalte in een avondjurk naar die
centrifuge toelopen met een gro
te, glazen buis met bloed in haar
hand. Toen de gestalte zich om
draaide, zag ik tot mijn verbijs
tering dat ik het zelf was en dat
mijn jurk, cape en lange, witte
handschoenen onder het bloed
zaten.
De gestalte plaatste de buis met
bloed in de centrifuge. Ik was
verlamd van angst. Het rond
draaien van de centrifuge en het
rammelen van de glazen buis te
gen het metaal maakten steeds
meer lawaai en toen explodeerde
het apparaat. Alles zat onder het
bloed. Het bloed op de ramen
vermengde zich met de zonson
dergang. Ik begon te schreeu
wen."
Een tocht langs psychiaters, kri
tiek op haar werk, vragen over
haar stabiliteit, mocht zij wel
WOENSDAG 12 JUNI 1996
Het Muziekfestival West-Bra
bant wordt vanavond in gang
gezet. Over twee weken zullen
we 43 concerten verder zijn,
verdeeld over podia in Breda,
Bergen op Zoom, Roosendaal
en Oosterhout.
In Breda zijn twee concerten
in de openlucht geprogram
meerd. I
n beide gevallen verwacht de
organisatie een flinke toe
stroom van het publiek. Het
eerste van die twee is van
avond in het park Valkenberg.
Openluchtconcerten dragen
altijd een risico in zich. Het
weer kan spelbreker zijn, of er
komt verkeerd volk op af dat
niet weet waar het over gaat,
of er zijn onvoorziene omstan
digheden waar je als organisa
tie niet aan hebt gedacht.
Wat het weer betreft is alle
hoop erop gericht dat pianist
Ronald Brautigam het van
avond in het park Valkenberg
droog houdt. Hij is het name
lijk die is aangezocht om het
festival in te wijden en hij doet
dat met een opmerkelijk vol en
publieksvriendelijk program
ma.
Bij regen wijkt Ronald Brauti
gam uit naar de nabijgelegen
Waalse Kerk, maar daar kun
nen niet meer dan tweehon
derd bezoekers in. De gazons
van het park kunnen veel meer
volk bergen. Het festival re
kent op een grote toeloop (het
concert is gratis) en laat onder
meer een bierwagen aanruk
ken. In zo'n geval moet je dan
eigenlijk ook toiletwagens
plaatsen, maar daarover twij
felde de organisatie nog tot
kort voor de aanvang. Van
avond zien we wat die twijfel
heeft opgeleverd.
Het tweede openluchtconcert
zou gegeven worden door Het
Brabants Orkest op de Grote
Markt van Breda. Zou gegeven
worden. Want het aantrekke
lijke idee gaat helaas niet
door. Buiten de schuld van het
Muziekfestival West-Brabant.
Het is de gemeente: de Markt
is op die 27e juni nog steeds
opgebroken vanwege het aan
brengen van nieuwe sierbe
strating. Het openluchtconcert
van Het Brabants Orkest
wordt niet definitief ge
schrapt, het wordt verplaatst
naar 3 september.
Onder wiens leiding het veel
geplaagde Brabants Orkest
dan zal staan moeten we nog
afwachten. Zou het chef-diri
gent Mare Soustrot zijn, die
zijn conflict met het orkest op
de valreep toch nog heeft heeft
bijgelegd?
Of zou Jaap van Zweden wel
licht aantreden in zijn nieuwe
functie van gast-dirigent van
Het Brabants Orkest - met be
hoorlijke inlevering van artis
tieke bevoegdheden ten be
hoeve van Mare Soustrot?
Hilversum (anp) - Een documentaire van het KRO-televisiepro-
gramma Brandpunt heeft tijdens een festival in de Canadese
plaats Banff een onderscheiding gekregen. Voor Ziekenhuis in
de frontlinie kregen verslaggever Peter Tetteroo en cameraman
Pieter Groeneveld de Rockie 1996.
De prijs werd toegekend in de ca
tegorie informatieve program
ma's. Er waren in totaal zeshon
derd inzendingen uit 35 landen.
In de documentaire volgen Tet
teroo en Groeneveld het werk van
twee medewerkers van Artsen
zonder Grenzen in Afghanistan
op het moment dat zij door hun
organisatie worden teruggehaald
uit het oorlogsgebied. Ziekenhuis
in de frontlinie kreeg eerder de
Zilveren Duif op het Festival van
Monte Carlo.
medische leiding geven, was het
wel verantwoord dat ze kinderen
kreeg, nieuwe mannen. En toe
kwam de lithium die orde
schiep, rust bracht, een gevoel
van controle schonk. En Kay be
sefte dat ze twee zaken de rest
van haar leven nooit kon missen:
de tabletten en de psychothera
pie.
Maar zoals zoveel patiënten
dacht ze lithium niet meer nodig
te hebben toen het beter ging. Ze
slikte of veel te veel, of veel te
weinig. Misselijkheid, braken,
vergiftigingsverschijnselen, de
manie waarin alles leek te kun
nen en de depressie daarna. „Ik
leefde als een lont naast het
vuur." Het ging pas beter toen ze
kleinere hoeveelheden lithium
tot zich nam.
Nu is er weer ordening. „Nu ik
lithium heb kan ik me de vraag
stellen of ik ervoor zou hebben
gekozen manisch depressief te
zijn.
Vreemd genoeg is dat zo. Een de
pressie is met geen pen te be
schrijven, ik hoop er nooit meer
een mee te maken. Het werkt als
een bloedzuiger op relaties.
Maar toch, ik heb meer dingen
dieper ervaren dan andere men
sen, meer liefgehad, meer ge
huild en daarom meer gelachen,
dankzij de winters de lentes
meer gewaardeerd, ik heb nu be
wuster geleefd, de mens in al
zijn fa?etten beter leren kennen.
Ik heb de lengte, breedte en
diepte van mijn eigen hart en
geest leren kennen en leren be
seffen hoe fragiel die zijn en hoe
onpeilbaar. Sommige hoekjes
van mijn geest en hart waren
adembenemend mooi, en er wa
ren gruwelijke beelden bij. Als
ik me normaal voel, kan ik me
niet voorstellen dat ik ooit ge
noeg van het leven zou kunnen
hebben"
I Kay Redfield Jamison: 'Een leven
met manisch depressiviteit'. Uitg.
Luitingh-Sijthoff, prijs 29,90
paul de Leeuw
FOTO ARCHIEF DE STEM
Hilversum (anp) - Paul de Leeuw wordt dagsluiter. Met ingang
van 1 januari brengt de cabaretier drie keer per week op de late
avond een praatprogramma. De Leeuw sluit daarmee het tv-
programma van Nederland 3 af.
Laat De Leeuwzoals de titel
van het programma luidt, zal
worden uitgezonden op dinsdag-
donderdag- en zaterdagavond
na Nova. Voor het programma,
dat ongeveer 40 minuten gaat
duren, wordt een eigen redactie
en technisch team samengesteld.
Het is de bedoeling dat Laat De
Leeuw tot en met mei 1997 zal
worden uitgezonden. Na De
Schreeuw die hij voor de VARA
maakte, heeft De Leeuw geruime
tijd afgezien van televisieactivi
teiten.
Vorig jaar maakte hij de bio
scoopfilm Filmpje! die veel pu-
biek trok.
-;T:
