Weekend
Oudere Marokkanen en Turken worstelen met keuze voor de oude dag
P&OV'S
i
K
LeStem
European Ferries
IContract
Hun oude dag staat voor de
deur. Is eigenlijk al aangebro
ken, want een Marokkaan of een
Turk die vijfenvijftig is,
beschouwt zichzelf meer als een
oude man dan een Nederlander
van dezelfde leeftijd. De vraag
is: wat nu? Teruggaan naar het
vaderland zijn ze altijd al van
plan geweest, maar is er nooit
van gekomen. Nu betekent het
dat zij en hun vrouwen de kin
deren moeten achterlaten, die
meer aansluiting hebben gevon
den bij de Nederlandse samenle
ving. Hier blijven betekent
definitief niet teruggaan en in
de toekomst het Nederlandse
bejaardenhuis. Is er niet een tus
senweg mogelijk, vragen de dui
zenden zich af, die hun leven
grotendeels doorbrachten in een
land dat hun vreemd is geble
ven.
2
Z
Teruggaan niet reëel
Pendeldienst
Kennismaking
Aan de kant geschopt
Sterfgevallen
v vakantie beter. Informeer bij uw p
ADVERTENTIES in de ru-j
briek "Reizen en Recreatief
komen elke zaterdag onder
de ogen van zo'n 2 miljoei
geïnteresseerde lezers,
adviseren u graag over c.
advertentiemogelijkheden!
Inl.: Tel.: 073-6125225 Far
073-6157283.
a.
stel
ier-
ug-
ïfo:
384
DE RUBRIEK "Reizen
Recreatie" staat elke zater-j
dag in deze krant en bereik
ca. 2 MILJOEN LEZERS
Dat mag u niet missen! Inl.;
Tel.: 073-6125225 Fa
073-6157283.
pe-
ge-
>ro-
n.,
ten,
rak.
13
DE RUBRIEK "Reizen
Recreatie" staat elke zatei
dag in deze krant en bereik
ca. 2 MILJOEN LEZERS
Dat mag u niet missen!
Tel.: 073-6125225 Fa
073-6157283.
ilica
els.
'ertr
ïme
7
reis
ice,
nel.
dgn
HP
NA.
letië
\ïda
gids
84.
75,
ME/
I75,-
reis-
izen
■/R)
Aan Trasimenomeer tussr
Florence en Rome chalf
bungalows v.a. 82,- p.w]
p.p. Info: 026-3640F"
POLSKA TRAVEL (SGR)
CATTOLICA, 10 dgs re
per luxe bus naar het set
terende Cattolica incl. I
mooie htl. Linda"* 75 m v/j
strand! 14-21-28 jun, 5-1!
19-26 ju! etc. 10/17 dgvj
479! of voor jongere
camping tent aan z:
vertr. 14-21-28 jun, 5-1!
19-26 jul. 10/17 dg v.'
289/429. REKRO REIZE
010-4142233 tot 22 SC
VRIJ GEKOMEM: vak.wc
bij Caldonazzo-/Levicoms
6/7-27/7. T: 074-2777377.
Op zoek naar een idea
VAKANTIEBESTEMMING.
Lees de rubriek "REIZE
EN RECREATIE" elke
terdag in deze krant!
EAU-
HP
38
AUBERGE Koch (Müllerth
weekendarr. 125,- PP-
00352-878337/879020
>58,-.
;ht/tr.
-SGR
ADVERTEREN in de rubri
"Reizen en Recreatie in
Tel.: 073-6125225 Fa
073-6157283.
I am
;omf.
op
iNWB
3986
OOSTENRIJK! 7-dgs
vakanties v.a. 5=M'
incl.excurs. vertr. 2/ra.
8,15/7. WinnemuHer reiz
0488-468655 (SGR/ANWj
al v.a.
hotel
diner
koffie-
in NI.
ubriek
Hotels, pensions, hu.
v.a. ƒ80,- P-P-P-w'nH
reizen, fietsvak., reize.nw
vogelliefhebbers. y
busdienst naar 14 si
Vliegtickets Bel PER
de specialist.
Voor HUISJES, culW
en actieve ocxoê
bus of auto: 026-36
POLSKA TRAVEL (SGR)
Gratis
Reizen
■46.36.
i.SPR.
BRIEK
1 staat
lingen.
l'Uit Denizli." Er glijdt een glimlach over de
Irobuuste gelaatstrekken van Ramazan Inang
Iffanneer hij de naam van zijn geboortestreek
it. Hij heeft reden het woord met welge-
|vallenuit te spreken, want het geneeskrachti-
i water heeft de zuidwestelijke provincie
Ifcrazli nationale faam bezorgd in Turkije.
I.Denizli, heerlijk, warmwaterbronnen,"
■klinkt het tegelijk uit de monden van Osman
In Mustafa. Ze knikken vriendelijk naar Ra-
Ijazan die nog tevredener gaat kijken bij deze
|ttemmg door zijn landgenoten uit Izmir en
toch ook niet de minste plaatsen.
lEriséén probleem. Ramazan is niet in Deniz-
maar in Utrecht. Niks warme bronnen.
■Buiten staan de betonnen kolossen van Hoog
JCatharijne en er waait een koude voorjaars-
Ites door de winkelstraten van Lombok.
■Voor een Turk van eenenvijftig jaar die niet
[«eer aan het arbeidsproces deelneemt en ui-
llffst gebrekkig Nederlands spreekt, is de si-
[tiatie verre van ideaal.
|üet is precies zoals Osman het zegt. Osman
die al 59 is en afkomstig uit Izmir aan
Ie Egeïsche Zee, komt bijna niet uit zijn
porden van de opwinding wanneer hij zegt:
[„Dat mooie klimaat was zo goed voor ons
|oen we een klein baby'tje waren. Daar heb-
iwe ook behoefte aan nu we oud zijn. Als
Ie oud bent wil je terug naar je eigen cultuur."
|amazan zou graag naar zijn geboortegrond
jmigkeren. Wat zou de milde lucht van het
Middellandse-Zeegebied zijn ouder worden-
|de botten goed doen. Maar er is nog een pro-
Heem. Wanneer hij gebruik zou maken van
pe terugkeerregeling met behoud van uitke-
voor werkloze buitenlanders van boven
|devrjftig jaar, mag hij niet meer naar Neder-
terugkomen. En dat is onvoorstelbaar
Nor Ramazan. Zo hoeft het voor hem niet.
pjn kinderen blijven in Nederland. Hij en
zijn vrouw gaan natuurlijk niet naar Turkije
[tag als daardoor een eind komt aan de mo-
plijkheid geregeld hun kinderen en kleinkin
deren om zich heen te hebben.
miazan, Osman en Mustafa zijn oudere mi-
Jranten. Samen met enkele tienduizenden an-
pere Turken en Marokkanen kwamen ze in de
pen zestig naar Nederland, als contractar
beiders geworven door het Nederlandse be-
kijfsleven. Velen kwamen met de gedachte
|m na een jaar of drie vier naar hun vader-
pid terug te keren en met het verdiende geld
N huis te bouwen of een bedrijf voor zich
tte beginnen. Enkelen lukte het, maar bij
P-meesten is het er niet van gekomen.
Tornmigen trouwden tijdens een vakantie in
•et vaderland, kochten hier een woning en
lieten vervolgens hun vrouw overkomen om
SLOWAKIJE
lNTIEWOIMINGEN
I!
LOW
ikjes
zei-gids:
.a25
80 Bo-
J1928
al v.a.
hotel
tafel bij
Folder:
548884
'S, HUIZEN EN CHALETS
'Volop Keus" All-iniPLj
070-35.033.09jhdggS
r Praag
215,
)17.
i Hoge
I,- HP
2,26/7
slechts
14/6,12
359,-
16,30/6!
REIZEN
eNVR)
G 5dg
avonds)
jr) 046-
Door Ivo Postma
in Nederland een gezin te stichten.
Anderen trouwden ook in het vaderland maar
verwekten hun kinderen tijdens de jaarlijkse
vakanties om na een aantal jaren moeder met
de hele bubs te laten overkomen in het kader
van de gezinshereniging.
De definitieve terugkeer werd per levensfase
uitgesteld, maar is al die mannen tot op de
dag van vandaag door het hoofd blijven spe
len. Omgang met Nederlanders zochten ze
niet. De taal leerden ze niet. Zij zouden im
mers teruggaan zodra ze geld genoeg hadden
om zich als vermogend man te vestigen in hun
geboortestreek.
Maar de kansen namen af. Naarmate de in
dustrie de handarbeiders niet meer nodig
had, werden ze werkloos, voorzover ze al niet
in de wao waren terechtgekomen.
„Wij, handarbeiders, zijn de slachtoffers van
de automatisering," roept Osman die nog
steeds niet goed raad weet met de formulieren
van de sociale dienst die hij iedere maand
moet invullen.
„De meeste Marokkanen en Turken van bo
ven de vijftig zijn nu in de ww of in de wao.
Voor hen zijn de deuren van de arbeidsmarkt
definitief dichtgegaan. Boven de vijftig heb je
gewoon geen werk en vind je ook niets
nieuws," zegt Mustafa Karaköse (52), die zelf
tot de kleine groep gealfabetiseerde gastar-
NOORWEGEN SU?
VOORDEEL!
,6/7 .n 20/8.
reizen, u^°°
(SGR/ANVR1
l/l
cc
m
PRAAG is onzesPf^j
Diverse reizen 5/b/»
va/ 249,- incl. n.01 J
en excur. Vertr®„he|
woensd. en zat. g
door. B.v.nog rnog-
mei,1,5 juni. Mot»A
organiseren y")jsPre
Vraag onze gratisi
bij MOT, Middle CWFJ
Tours (SGR) 0ÜL-—
"Reizen en ReH
Dewew!&i
vakantierub«eK|ad
Brabants Dag" J
Eindhovens Dag
De Stem
DeGelt?riesen^!
Barneveldse*
De Limbufg^'
Dagblad voor Nrh^
Elke zaterdag111V
Inl.: Tel.: 073-61
Fax: 073-6157/°"
tyfU 31 SI/VAAS"A-ppeL- NU OF
ZATERDAG 18 MEI 1996
Nachts
Caravan
gratis
nachts* overvaart, hoeft u voor uw can.
voor een auto met 2 personen en caravan
CO van uw oveisteek een ware minicruise,
Hier de kinderen,
ginds het vaderland
Oudere Turken in de Utrechtse wijk Lombok. Tweede van links Mustafa Karaköse, derde van links Osman Tonga.
FOTO TON MINNEN, 'T STICHT
ge naar Nederland kwam, denkt al aan men
sen van vijftig jaar wanneer hij spreekt over
de oudere Marokkaan. Bij de Stichting Wel
zijnswerk Ouderen Nijmegen (SWON) leidt
hij een project dat speciaal is gericht op de
oudere Marokkanen.
„De stichting heeft officieel de mensen vanaf
65 jaar tot doelgroep, maar wij houden voor
de Marokkaanse groep de leeftijd van vijfen
veertig, vijftig aan. Uit onderzoek blijkt dat
de meeste Marokkanen de vijfenzeventig niet
zullen halen.
Hoewel de meeste gastarbeiders al dertig jaar
of langer onder Nederlandse omstandigheden
leven, blijft Azzouz van de Marokkaanse le
vensverwachting uitgaan. „Ze hebben allen
hun jeugd in Marokko doorgebracht en heb
ben als kind hard moeten werken onder
slechte omstandigheden. Dat blijft toch bepa
lend," meent hij.
Azzouz denkt dat de meeste oudere Marokka
nen in Nederland zich niet zo gelukkig voe
len. Meer dan onder het oud worden zelf lij
den ze onder de omstandigheden waaronder
het proces zich hier aan hen voltrekt.
„In Marokko ben je als oudere gerespec
teerd," vervolgt de welzijnswerker. „Veel van
de mensen die hierheen kwamen zijn zelf
standig geweest op hun eigen grond. De men
sen zijn daar langer actief en genieten daarom
tot op hoge leeftijd respect. De kinderen blij
ven langer afhankelijk van je en je blijft de
belangrijke persoon in je gezin. Hier in Ne
derland valt dat weg. Het is heel moeilijk om
het gezag waaraan je gewend bent, het res
pect van je kinderen, kwijt te raken."
Meer nog dan de Turken, die Europeanen
zijn, zonderen de oudere Marokkanen zich af
van de Nederlandse samenleving. De meesten
zijn analfabeet. Nu ze ouder zijn voelen ze er
al helemaal niets meer voor om nog Neder
lands te leren.
„Zelf vind ik dat je nooit te oud bent om de
taal te leren, maar hun idee is dat dat nou
geen zin meer heeft. Hun leven speelt zich
voor een groot deel rond de moskee af," aldus
Azzouz. „Als je ouder wordt ga je meer met je
geloof doen. De Marokkanen zijn eigenlijk de
hele dag bezig met naar de moskee te gaan.
De moskee is het middelpunt. Men wil de ge
bedstijden niet missen. En men wil elkaar
ontmoeten, samen praten over het leven in
Marokko, over vroeger, over de dingen in Ne
derland die voor hen belangrijk zijn."
Azzouz denkt dat er in de steden waar veel
Marokkanen wonen andere voorzieningen
moeten komen buiten de moskeeën. Hij denkt
aan de oprichting van een Marokkaans, of
tenminste een islamitisch, ontmoetingscen
trum inclusief gebedsruimte. Dat is volgens
hem nodig, omdat er over enkele jaren grote
aantallen van Marokkanen van rond de zestig
zullen zijn.
„Heel veel oudere Marokkanen zullen een be
roep op zorgvoorzieningen gaan doen. Deze
mensen zullen hun kinderen niet tot last wil
len zijn. De overheden moeten daarom gaan
nadenken over de inrichting van islamitische
bejaardenhuizen, of bejaardenhuizen met
voorzieningen voor moslims."
Deze wens van de welzijnswerker berust op
zijn overtuiging dat teruggaan naar Marokko
geen reële gedachte is. „De mensen die zijn
teruggegaan met een op de levenstandaard
afgestemde uitkering - voor Marokko is dat
duizendtachtig gulden-, blijken daar lang
niet mee uit te komen. Meestal gaat het om
Marokkanen wier gezin in Marokko is geble
ven. Die hebben nu spijt als haren op hun
hoofd, want ze kunnen niet meer terugkomen
naar Nederland."
„Het is duidelijk dat mensen die die verhalen
horen minder zin krijgen om ook te gaan,"
vervolgt hij. „Wij van de SWON zeggen tegen
de mensen: wees je ervan bewust dat je hier
gaat blijven. Jullie gaan niet terug. Daarom
moeten jullie de handen ineenslaan. Als jullie
voorzieningen voor islamitische bejaarden
willen hebben, zullen jullie daar zelf voor
moeten pleiten."
Azzouz weet dat het vooral de mannen zijn
die naar Marokko terug willen. „De vrouwen
zijn zich er meer van bewust dat ze daarach
ter eenzaam en onverzorgd zullen zijn, omdat
er geen kinderen en geen sociale voorzienin
gen zullen zijn waar ze een beroep op kunnen
doen."
Azzouz: „Ik bereik in mijn werk alleen de
mannen, maar ik vind het belangrijk te weten
hoe de vrouwen erover denken. Daarom pro
beer ik hen ook te bereiken. Ofwel via hun
man, ofwel via organisaties van vrouwen."
Vrouwen hebben meer dan een reden om
voorzichtig te zijn met terugkeren. De huidi
ge terugkeerregeling houdt in dat bij een
eventuele scheiding in het land van herkomst
de vrouw niets van de uitkering krijgt. Daar
staat tegenover dat de remigratie van het he
le gezin niet doorgaat wanneer de vrouw niet
mee tekent voor terugkeer. Vertrekt de man
alleen, dan ontvangt zij hier de helft van de
uitkering. D66 wil dat ook de naar Marokko
teruggekeerde vrouw na een scheiding haar
deel van de uitkering ontvangt. Azzouz hoopt
dat dit idee in de nieuwe wet wordt opgeno
men.
De meeste oudere Turken die Mustafa Ka
raköse kent zijn voorstander van een soort
pendeldienst tussen Nederland en Turkije.
„Ik weet zeker dat dertig procent van de eer
ste generatie Turken zou terugkeren wanneer
die definitieve hefboom er niet meer zou zijn.
Alleen het idee al dat het voor altijd is,
schrikt de mensen af om de stap te wagen. Als
de mensen mogen pendelen, zullen ze in Ne
derland niet zo vaak meer naar de dokter hoe
ven. Dan zie je ze niet meer met een tas vol
medicijnen van de apotheek naar huis wande
len. Allerlei kwaaltjes zullen dan automatisch
genezen."
Volgens Karaköse wordt in Europees verband
gesproken over het idee bejaardencentra voor
buitenlandse werknemers te stichten in de
landen van herkomst. Naar zijn mening ech
ter zullen de meesten ervoor kiezen in Neder
land te blijven wanneer over een aantal jaren
dan de echte ouderdom aanbreekt.
Met het oog op deze nabije toekomst heeft hij
onlangs met een groep leeftijdgenoten enkele
bejaardencentra in Nederland bezocht. Ze
bezochten onder meer een multicultureel be
jaardencentrum in Den Haag, dat een sympa
thieke indruk maakte.
„De kennismaking met het verschijnsel be
jaardencentrum viel de deelnemers niet te
gen," zegt hij. „Sommigen die aanvankelijk
tegen' het idee waren om later in een bejaar
denhuis in Nederland te gaan zitten, zijn nu
voorstander."
Dat wil niet zeggen dat ze door elkaar met
Nederlandse bejaarden in een centrum willen
wonen. Ook een islamitisch bejaardencen
trum, waar Marokkanen en Turken naast el
kaar zouden leven, kunnen ze zich moeilijk
voorstellen. „Er zijn toch wel grote culturele
verschillen," zegt Karaköse.
Een Turks bejaardenhuis dan? Volgens Kara
köse is dat wat de achterban het liefst zou
zien. „Mensen die ouder worden keren nu
eenmaal graag terug naar de wortels van hun
bestaan. Ze willen in hun eigen taal spreken
met mensen uit hun eigen land." Maar ook
een Turkse afdeling in een algemeen bejaar
dencentrum lijkt hem niet slecht.
„Als er maar ruimte is voor onze eetgewoon
ten, onze cultuur en en uitoefenen van onze
godsdienst, dan vind ik dat een prettige op
lossing," zegt Osman Tonga. Hij moet er niet
aan denken dat hij op zijn oude dag niet onge
stoord Ramadan zou kunnen vieren zonder
anderen te ergeren.
beste op het gebied van voorzieningen en
beiders behoort. Als een der weinigen heeft
hij vloeiend Nederlands leren spreken.
Mustafa bezat als achttienjarige een eigen
confectieatelier in Karaman. Toen dit tot de
grond toe afbrandde, besloot hij als contract
arbeider naar Nederland te gaan. Dat is nu
tweeëndertig jaar geleden. „Ik hoorde bij de
voorhoede van de eerste generatie," zegt hij
met een zekere trots. Hij werkte vier jaar in
een fabriek en leidde geruime tijd het beruch
te gastarbeidersleven in een pension met sta
pelbedden.
„De instanties waren in die tijd niet in ons
geïnteresseerd. Alleen de werkgevers. Oh, als
ik me toen verstaanbaar had kunnen maken,"
verzucht hij. Maar hij deed er wel iets aan. Hij
knipte foto's uit kranten en reclamefolders en
vroeg zijn Nederlandse collega's er het Ne
derlandse woord bij te zetten. Nu is hij vraag
baak en bemiddelaar voor zijn lotgenoten die
destijds niet wilden meedoen aan zijn pogin
gen de taal te leren.
„Ach," zegt hij. „Zij kwamen hier als con
tractanten om een boterham te verdienen. Het
was een tijd van werken, thuiskomen in het
pension, boodschappen doen, eten koken, de
afwas doen, kleren wassen, slapen. Ze hadden
geen tijd om zich met de Nederlanders te be
moeien.
Na afloop van zijn contract bij de fabriek
werkte Mustafa nog enkele jaren in een con
fectieatelier in Utrecht. Hij kocht een woning
en begin jaren zeventig kwam zijn vrouw
over. In 1974 kreeg hij een baan bij een bank.
Begin dit jaar ging daar de deur voor hem
dicht. Een reorganisatie. „Ik voel me als een
beest aan de kant geschopt. Ik heb thuis zit
ten huilen."
„De eerste generatie heeft keihard gewerkt,"
zegt Mustafa. „Als vrijgezellen waren we al
tijd bereid over te werken. Osman en Rama
zan vallen hem vurig bij. „Zo is het."
Nu zijn ze oud en de droom is voorgoed voor
bij. De gouden bergen die zij zichzelf en hun
meisje beloofd hadden, zijn niet verrezen.
Van hun inkomen ging verplicht een deel naar
de ouders in het geboortedorp. De rest moest
worden besteed in een maatschappij waar ze
nooit echt voor gekozen hebben, maar waar
ze hoe langer hoe meer in verstrikt zijn ge
raakt.
Met hun grauwe jassen en hun traditionele
hoofddeksels zijn zij een vast element gewor
den in het beeld van de oude stadswijken. „De
hele dag bezig met naar de moskee te gaan,"
zoals een Marokkaanse welzijnswerker het
uitdrukt. Oude mannén die in veel gevallen
hun kinderen hebben teleurgesteld. De op
groeiende kinderen die overkwamen voor de
gezinshereniging, ontdekten dat vader niet in
een paradijs woonde, zoals ze gedacht had
den. En vader zag het respect dat zij hem ver
schuldigd waren, ineenschrompelen.
Nu ze oud zijn weten ze dat de tijd is gekomen
om een keus te maken. Het is: hier blijven met
in het verschiet het bejaardentehuis of naar
het geboorteland vertrekken waar het kli
maat weldadig is maar de kinderen ontbre
ken.
Een keus die moeilijker is dan ze ooit hadden
kunnen denken. Geen wonder dat velen niet
willen kiezen maar hopen op de mogelijkheid
van pendelen: een half jaar hier en een half
jaar daar. Een mogelijkheid die wel eens ge
stalte zou kunnen krijgen in een wetsvoorstel
dat minister Dijkstal nog voor de zomer aan
de Tweede Kamer zal sturen. Een meerder
heid in de Kamer wil dat de nieuwe wet aan
remigranten die van de terugkeerregeling ge
bruik maken nog enkele jaren het recht geeft
op terugkeer naar Nederland.
Turkse en Marokkaanse gastarbeiders van
rond de vijftig beschouwen zichzelf als oude
mensen. Anders dan Nederlanders van de
zelfde leeftijd vormen zij geen clubjes om sa
men door de bossen te fietsen of musea te be
zoeken met de Rail Aktiefkaart. Zij hebben
zichzelf ingeprent dat de eindfase van hun le
ven is aangebroken en beleven het oud zijn
met overgave.
Een houding die samenhangt met de levens
verwachting in het vaderland. Tot voor kort
waren Turken na een dienstverband van
vijfentwintig jaar al pensioengerechtigd. Ge
zien de verbeterde levensverwachtging heeft
de Turkse staat de pensioengerechtigde leef
tijd opgetrokken naar 55 jaar.
„De vijfenzestig halen we niet," zegt Mustafa
en hij klinkt niet eens mistroostig. „De cijfers
wijzen het gewoon uit. Vorig jaar zijn alleen
in de stad Utrecht al elf Turken in de leeftijd
van 53 tot 59 overleden. In heel Nederland
260."
Mhand Azzouz, die in 1966 als zeventienjari-
