meert Unesco hekelt seksediscriminatie in wetenschap Natuur zit vol geurentaal Blindheid als verlossing 1 7 1 Karakter Afbreekbaar plastic uit aardappelzetmeel makkelijker te maken i fashjókdept tLKUSSENS EIKIEDEV Zindelijke vis legt uitwerpselen op stil plekje WETENSCHAP kort ag open. t/5 jaar garantie jjESTEM LIJF LEVEN Caravans/Kamp. 1 55 cm MEDION Poloshirt korte mouw ïn- :koop if 8 mei MARKT Baviaan Verleiden Landbouw E3 BUITENDIJK Meeroken heeft effect op foetus Wetenschappers ontrafelen genen gist Apeldoorn is 'zonneboilerstad' 996 X 52 T.k. CHATEAU LA CAR 430 en Gerjak voortent Bj.'89 11.000,- tel. 0115-608553 T.K. VOUWWAGEN Alpw Kreuzer 6-8 pers. g st vr.pr. 950,- 0114-345636 ALPËNKRBJZER Prestige bj.'91 kl. mint gr+grijs div acc. tel. 0168-483796 ig mderzoeksysteem on-screen display j intie - handmatige iner liening -100% katoen I- kraag van stof, corduroy of jeans - maten M t/m XXL - diverse kleuren en nddoe per doek uke dessins an 300Aldi-markten in Nederland parijs (ap) - Vrouwen worden buiten het laboratorium gehouden en veel landen besteden onvoldoende geld aan de ont- iiikkeling van de wetenschap en techno logie. Dat zijn de conclusies van het We- Jfldwetenschapsrapport, dat door de Unesco is uitgegeven. pe Unesco, de organisatie voor onder is, wetenschap en cultuur van de Ver enigde Naties, heeft berekend dat vrou- (telijke wetenschappers bijna in alle ge vallen minder verdienen dan hun man nelijke collega's. In veel landen hebben ze geen enkele invloed op het weten schapsbeleid. „Waar zijn de vrouwen in wetenschap en technologie in 1996? Iedereen kan zien dat er nauwelijks vrouwen in de natuur wetenschappen werkzaam zijn," aldus Sandra Harding en Elizabeth McGregor, twee van de auteurs van het rapport. Minder dan een op de drie Amerikanen met een doctorstitel is een vrouw. Bo vendien maken de vrouwen eerder een einde aan hun carrière dan mannen. „In natuurwetenschappelijke en techno logische kringen stuiten vrouwen op al lerlei openlijke en verborgen obstakels. Al met al is het een vrouwonvriendelijk klimaat," staat in het rapport. Verder is de Unesco van mening dat in het jaar 2000 alle landen minstens 0,4 procent van hun bruto nationaal pro duct (BNP) aan onderzoek en ontwikke ling van de wetenschap moeten beste den. Rijke landen zoals de Verenigde Staten, Japan en de EU-landen overschrijden die norm met gemak, maar ontwikke lingslanden blijven er ver onder. Juist daar is het hard nodig meer geld in we tenschappelijk onderzoek te stoppen omdat dit op langere termijn leidt tot meer banen en tot verbetering van de le vensstandaard, aldus het rapport. Rusland en de andere GOS-staten heb ben drastisch gekort op hun weten schapsbudget. Deze landen lopen hier door het gevaar hun overstap naar de vrijemarkteconomie te missen, waar schuwt het Unesco-rapport. Rusland was vanouds een van de belangrijkste wetenschapslanden, maar nu wordt er nog maar 0,8 procent van het BNP aan onderzoek uitgegeven, en in de andere GOS-staten is het nog minder. De Vere nigde Staten en Japan houden maar liefst 2,8 procent van hun BNP apart voor natuurwetenschappelijk onder zoek. poor Pieter Lomans Geuren als vorm van commu nicatie, of het nu om vlinders, vissen of zoogdieren gaat. Mensen hebben alleen hun taal, maar dieren zijn heel wat gevarieerder in hun mogelijk heden, zegt de schrijver Wi- liam Agosta. Een snoek is een zindelijke vis, die als een welopgevoede burger naar het toilet gaat. Voelt hij aandrang, dan zwemt hij keurig naar een waterig plekje ergens achteraf waar hij zijn uitwerpse len achterlaat. Daarna zwemt hij weer terug naar zijn dagelijkse woonomgeving. Canadese onderzoekers vroegen zich af waarom de snoek zich zo gedraagt want in de dierenwereld is dat uitzonderlijk. Sinds kort denken ze echter het antwoord op die vraag te weten. Het toiletge drag van de snoek is waarschijn lijk terug te voeren op de witvis- sen die hij als prooi naar binnen- werkt. Een witvis die door een snoek wordt aangevallen scheidt een chemisch geurstofje uit, dat werkt als een alarmsignaal voor de andere witvissen. Dankzij dat stofje, ook wel feromoon ge noemd, weten ze dat ze op de hoede moeten zijn voor een rond zwemmende, vraatzuchtige snoek. De snoek zelf eet met de witvis ook het alarmferomoon en het is zeer waarschijnlijk dat juist daar zijn opmerkelijke toiletgedrag op berust. De onderzoekers ontdek ten namelijk dat de darmen van de snoek niet in staat zijn om de alarmstof af te breken. Elke snoek die een witvis heeft verschalkt, lanceert al toilet erend dus een alarmerende walm. Bellen beginnen luid te rinkelen, lelie knipperlichten springen aan en elke verstandige witvis maakt zich meteen uit de voeten. Om zijn prooi niet te verjagen, gaat de snoek dus ergens achteraf naar het toilet. De natuur zit vol van dergelijke sterke staaltjes geurentaal. Van gist tot geit, van bacterie tot ba viaan en van mier tot mens; ze zenden allemaal chemische bood schappen uit. In het rijk geïllus- teerde boek Geurentaal heeft de 'Amerikaanse organisch-chemi- cus William Agosta een mooie se- De snoek gaat als een welopgevoede burger naar het toilet. lectie uit de wereld van de chemi sche communicatie op een rijtje gezet. Daaruit blijkt bijvoorbeeld dat de snoek er nog helemaal niet zo slecht van af komt. Door een aan passing van zijn toiletgedrag kan hij tenminste nog voorkomen dat hij zijn eigen alarmbel blijft. Ver geleken met de snoek heeft de zeenaaktslak Aeolidia papillosa, die graag knabbelt van de zeea nemoon Anthopleura elegantissi- ma, het duidelijk een stuk moei lijker. Het lichaam van de zeeanemoon bevat namelijk het alarm-fero moon anthopleurine. De zeeslak die van de zeeanemoon eet krijgt dus ook die alarmstof binnen. Tot overmaat van ramp slaat de slak die alarmstof op in haar eigen lichaamsweefsel. Gedurende vijf dagen lekt die stof vanuit de slak weer langzaam in het zeewater, waardoor ze haar komst al ruim van tevoren aankondigt. Zo krij gen de anemonen voldoende tijd om hun verdediging in stelling te brengen voordat de slak toeslaat. Na elk lekker anemonehapje wordt een zeeslak dus veroor deeld tot een soort vijfdaagse vastenactie. Agosta schrijft niet alleen over alarmstoffen, maar ook over geu rige stoffen die verleiden en aan trekken, stoffen die oproepen tot seks of oorlog, stoffen die een ter ritorium afbakenen en stoffen die veranderingen oproepen in het lichaam. Een van de mooiste voorbeelden van geurige communicatie komt naar voren in de manier waarop de danaïden, een bepaalde groep vlinders, elkaar het hof maken. Agosta: „De mannetjes hebben twee borstelachtige structuren, haarpenseeltjes, die normaal in getrokken liggen, achteraan het onderlijf. Bij de hofmakerij ko men ze naar buiten, en het man netje borstelt ermee over het wijfje. Als zij dit niet als een on gewenste intimiteit beschouwt, betekent het dat ze paringsbereid is." foto de stem/ben steffen Onderzoek toonde aan dat er feromoon op de borstelharen van de mannetjes zat. Tijdens de hof makerij werd dat overgebracht op de antennes van de wijfjes, waardoor de wijfjes opgewonden raakten. Vlindermannetjes die hetzelfde gedrag vertoonden maar in een laboratorium waren opgekweekt, konden de wijfjes echter niet op winden. Waar kwam het verschil vandaan? Waarom waren de la boratoriummannetjes seksueel gehandicapt en hun 'wilde' broe ders niet? Omdat het sekse-fero moon van de mannetjes gemaakt werd van plantengif waar alleen de wilde exemplaren toegang toe hadden. De vlinders gebruiken het plan tengif niet alleen als een seks- parfum dat noodzakelijk is voor de voortplanting, maar ze gebrui ken het ook nog om hun nage slacht te beschermen. Wanneer het mannetje met het vrouwtje paart, geeft hij het plantengif aan haar door. Het vrouwtje stopt het plantengif vervolgens in haar eie ren, waardoor roofdieren er min der happig op zijn. Waar wordt gegeurd wordt ge sproken, zo maakt Agosta duide lijk. De natuur behelpt zich niet zozeer met het gesproken woord, zoals de mens bij voorkeur doet, maar met geurentaal. Menig dier communiceert vooral via pias praat, okselspreuk of een andere geurtje. Een beter inzicht in de chemische communicatie kan met name in de land- en tuinbouw van groot belang zijn. Alarmstoffen kunnen bijvoorbeeld worden ingezet om schadelijke dieren te verjagen. Andersom kunnen insecten en andere boosdoeners ook met lok- stoffen in kooitjes worden gevan gen en onschadelijk worden ge maakt. Om deze vorm van biologische bestrijding uit te voeren zullen we de chemische codes moeten kraken en de betekenis van tallo ze luchtjes moeten achterhalen. Pas dan kunnen we de dieren met hun eigen taal verjagen of in de val lokken. Die aanpak is overigens niet ty pisch menselijk. In de dierenwe reld wordt al veel langer met val se tong, of beter nog, met ver momde geur gesproken. Agosta noemt de Zuid-Amerikaanse bo- la-spin als voorbeeld. Deze spin bouwt geen nest, maar maakt van het spinrag een kleverige bol. Als een volleerde lassowerper mikt de spin de bol tegen voorbijvlie gende motten, die eraan blijven kleven en daarna door de spin worden opgegeten. Om de motten ook daadwerkelijk voorbij te laten vliegen, bootst de spin de seksuele lokstof van een wijfjesmot na. In de veronder stelling dat er een aantrekkelijke partner zit te wachten, fladdert de mot recht in de klauwen van de hongerige spin. Ten prooi ge vallen aan geurige leugens. William C. Agosta - 'Geurentaal', Uitgeverij Natuur Techniek, Prijs: 76,50 Door Bavo Hofstee Zien lijkt zo simpel. Als je 's mor gens wakker wordt, sla je je ogen op en ligt de wereld om je heen aanschouwelijk voor je open. Toch is het niet zo eenvoudig. We binnen alleen maar zien, omdat we dat hebben geleerd. Ogen zijn niet voldoende. De hersenschors die zorgt voor de verwerking van visuele prikkels, moet ook mee werken. Als je ogen na jarenlange blind heid weer functioneren, ben je riet in staat om het zichtbare op 'e pakken zoals anderen dat zien. loanna Tutu, een Roemeens meis je dat de eerste zes jaar van haar even blind was geweest en on langs met succes in Rotterdam werd geopereerd, is daar een voorbeeld van. «We hebben bij haar het gordijn opengetrokken," aldus oogarts Tjerk de Faber, gespecialeerd in het behandelen van lensvertroe- beling (staar). Hij voegt er direct aan toe dat er meer moet gebeu ren. De hersenschors die tot taak heeft visuele prikkels te verwer ken, heeft tijd nodig om dat te le ren, Evenals andere onderdelen van het lichaam die geruime tijd weinig of niet zijn gebruikt, wordt het visuele hersencentrum •ui.' Alleen door flinke training kan de hersenschors weer func tioneren zoals het moet. Een sprekend geval van de voor INFORMATIE Wie nadere informatie wil omtrent artikelen in deze bijlage, kan tijdens kantooruren bellen naar: 076-5312344 of 076-5312272. Schriftelijk reageren kan ook. Het adres daarvoor is: De Stem, redactie Lijf Leven, postbus 3229,4800 MB Breda. Eindredactie: René van der Velden. zienden onvoorstelbare proble men die zich voordoen, als je na vele jaren blindheid het licht in je ogen terugkrijgt, beschrijft de Amerikaanse psycholoog Oliver Sacks in zijn boekje 'Wel en niet zien.' Virgil is vanaf zijn zesde blind als gevolg van grauwe staar. De art sen houden vol dat hij geen bruikbare netvliesfunctie meer heeft. Vrigil raakt gewend aan zijn situatie, wordt masseur en leidt tot voorbij zijn vijftigste een rustig en stabiel vrijgezellenbe staan. Dan kruist een vrouw zijn pad. Die vriendin, Amy, dringt aan op nieuw onderzoek. Nu blijkt een operatie wel degelijk een kans van slagen te hebben. Virgil gaat onder het mes. Als het verband van zijn ogen is gehaald, begint voor hem de grote verwar ring. Hij weet niet wat hij ziet. Licht, vormen, bewegingen, vooral ondefinieerbare kleuren, allemaal door elkaar heen, zon der enige betekenis. Een groot wazig geheel. Het bezorgt hem een emotionele schok. Alsof hij een geweldige klap op zijn hoofd heeft gekregen. Na thuiskomst moet hij voorzich tig kennismaken met elke kamer, elk meubel, elk voorwerp. Met de hulp van Amy worden lijnen uit gezet, van waaruit hij stapje voor stapje de kamers verder kan ont dekken om niet totaal gedeso riënteerd te raken. Het lopen gaat nog onzekerder dan kort na de operatie. Virgil raakt van slag door allerlei niet thuis te brengen gewaarwor dingen. Alleen al zijn eigen scha duw brengt hem in verwarring. Trappen ziet hij als een kluwen van door elkaar lopende lijnen, zonder diepte en afstand. Als hij zijn poes bekijkt, ziet hij kop, oren, staart en poten, maar het lukt hem niet om het allemaal aan elkaar te plakken en als een afgerond geheel te zien. Terwijl Virgil visueel als een stuurloos scheepje ronddrijft, komt Oliver Sacks in contact met de man die zich nog steeds ge draagt als een blinde. Sacks: „Wij leven in ruimte en tijd. Een blinde leeft alleen in tijd. Ruimte is onbegrijpelijk voor een blinde." Hij citeert de schrijver John Huil: 'Voor blin den zijn mensen er niet, tenzij ze spreken. Ze komen uit het niet en verdwijnen weer in het niet.' Virgil herkent personen en din gen op foto's niet. Hij raakt in verwarring als het geluid van de televisie uitgaat en hij alleen moet afgaan op zijn gezichtsver mogen. Hij ziet kleuren, lichtst repen en bewegingen zonder enig verband. Hij raakt ook de kluts kwijt bij snelle veranderingen op iemands gezicht. Als hem ge vraagd wordt wat te tekenen, stuurt hij de hand waarmee hij het potlood vasthoudt, met zijn vrije hand. Na weken heeft hij nog steeds de behoefte om voorwerpen waarop hij zijn aandacht richt, te betas ten. In een dierentuin beseft hij niet hoe een gorilla waar hij voorstaat, er uitziet, totdat hij uitkomt bij een bronzen beeld van een gorilla, dat hij kan be voelen. Eten met mes en vork kost hem moeite. Hij geeft er de voorkeur aan met zijn handen te eten, zoals hij als blinde gewend was. Het lukt hem niet zich met behulp van een spiegel te scheren. Ten slotte keert hij zich af van de spiegel, doet het licht uit en maakt het karweitje soepel op zijn gevoel af. Sacks: „Al die buitensporige prikkels die je niet gewend bent, maken je steeds vermoeider. Je kunt er zelfs enige tijd psychisch Als je ogen na jarenlange blindheid weer functioneren, ben je niet in staat om het zichtbare op te pakken zoals anderen dat zien. foto jacques peeters blind door raken. Als je na jaren van blindheid je ogen ineens weer moet gebruiken, breekt er een verschrikkelijke overgangsperio de aan. Een blinde moet een beet je sterven om te worden herboren als ziende." Een gevaarlijke longontsteking velt Virgil. Zijn labiele geestesge steldheid van dat moment draagt in combinatie met zijn zwaarlij vigheid bij tot zijn totale uitput ting. Hij zweeft op de rand van dood. Hij haalt het, maar zijn ge zichtsvermogen holt achteruit. Uiteindelijk glijdt hij terug in een toestand van vrijwel volslagen blindheid. Virgil ziet zijn nieuwe blindheid als een ontsnapping aan de verwarrende wereld van schel licht en duizelingwekkende ruimte, waarin hij diep ongeluk kig was. Hij keert terug naar de beschutte overzichtelijke wereld, waarin andere zintuigen een be langrijke rol spelen. Een veilig wereldje, waarin hij zich al bijna vijftig jaar thuis heeft gevoeld. Blindheid als verlossing. Oliver Sacks: 'Wel en niet zien'; uitgeverij J. M. Meulenhoff, Amsterdam. WOENSDAG 1 MEI 1996 Door Mariëtte Mulkens 'Niet doen!,' roept onze bijna twee-jarige dochter momenteel te pas en te onpas.' De peuterpuberteit (zo heet dat tegenwoordig) woedt hevig bij haar. 'Nee' is haar andere stopwoordje. Haar oudere zus was en is een tamelijk gelijkmatig en voorzichtig typetje en rolde, achteraf bekeken, vrij simpel door die periode heen. Haar jongere zusje is echter gezegend met een uitbundig en temperamentvol karakter. Bij haar zijn de pieken hoog en de da len diep. In alles. Ze is een voortdurende wervelwind in ons huis. Kan hartver scheurend huilen, maar ook schaterlachen. Ze krijgt bij het in el kaar zetten van een puzzel drie woede-aanvallen omdat het niet meteen lukt, maar houdt desondanks koppig vol totdat alle stuk jes op zijn plaats zitten. Ze klimt overal op en valt er net zo snel weer af. Ze is nergens bang voor, wil alles doen, maar kijkt nooit uit en zit daarom voortdurend onder de blauwe plekken, builen, schrammen en snijwonden. Wij schamen ons vaak dood om met haar ergens naar toe te gaan. Het lijkt wel of het kind mishandeld wordt. Laatst had ze een blauwe plek onder haar ene oog (de punt van een schommel in gekregen), een groengele buil op haar voorhoofd (gestruikeld en tegen de tafelrand gevallen), een grote korst op haar andere ooglid (tak in haar oog) en drie lelijke opengekrabde bulten in haar gezicht (iets verkeerds gegeten?). Ze liep vervol gens de tuin in, klom de trap op naar de glijbaan en sodemieterde van de bovenste tree naar beneden. Even niet goed opgelet. De schade viel gelukkig mee: een scheur in haar broek en een kras op haar been. Diezelfde middag stopte ze nog een vinger tussen een deur en een hand onder de hete kraan. Toen ze nog in mijn buik zat, voelde ik het al: dit kind is veel drukker dan mijn eerste. Niet dat onze oudste zo'n watje is, maar die doet het vooral met woorden. Die is zeer zelfbewust en eigen wijs. Dat kan ook behoorlijk op je zenuwen werken, maar het is wel minder gevaarlijk. De tweede zegt amper iets, maar doet des te meer. Met alle gevolgen vandien. Het is zo verbazingwekkend om het verschil tussen die twee te zien. Ze hebben allebei dezelfde vader en moeder en we gaan met allebei hetzelfde om. Nou ja, met een tweede ben je wat makkelij ker, maar in principe maakt het niet veel uit. Bij onze eerste had ik nog het idee dat ik invloed zou kunnen heb ben op haar karakter. Bij haar heb ik nog een voorzichtige poging gewaagd om haar op te voeden. Nu steeds duidelijker wordt dat onze tweede dochter, ondanks vergelijkbare omstandigheden, een totaal ander kind is, begin ik me steeds minder illusies te maken over de resultaten van mijn werk. Ik heb nu het gevoel dat ik blij mag zijn als ik hier en daar de scherpe kantjes eraf kan schaven en af en toe een duwtje in de goede richting mag geven. Kortom, ik kom er steeds meer achter dat mijn taak vooral bestaat uit heel veel liefde en aandacht geven en dan maar hopen dat het goed gaat. Amerikaanse onderzoekers hebben de effecten van passief meero ken opgespoord bij ongeboren kinderen. Volgens wetenschappers van de universiteit van Louisville heeft niet alleen het roken van sigaretten door de aanstaande moeder, maar ook door mensen in haar omgeving gevolgen voor de foetus, zo liet de universiteit in de Amerikaanse deelstaat Kansas weten. Uit het onderzoek, dat onlangs openbaar is gemaakt, blijkt dat de belasting voor het na geslacht toeneemt met het aantal gerookte sigaretten. De foetus neemt de schadelijke chemische stoffen van tabaksrook ook op als de moeder zelf niet rookt. Een aantal laboratoria in de hele wereld is erin geslaagd het erfe lijk materiaal van gist volledig te ontrafelen. Volgens weten schappers gaat het om 'een doorbraak' die het onderzoek naar menselijke ziekten een heel eind vooruit kan helpen. Europese on derzoekers spraken in Brussel over een wetenschappelijke we reldpremière. Voor de eerste keer is de totaliteit van het erfelijk materiaal van een complex levend organisme blootgelegd. De me dische wereld is enthousiast. Een groot deel van het erfelijk mate riaal van gist - volgens de onderzoekers zo'n 20 tot 30 procent - vertoont immers veel gelijkenissen met de menselijke genen. De ontdekking van de precieze functie van elk van de genen van gist, zou licht kunnen werpen op het ontstaan en het verloop van een veertigtal ziekten bij de mens, waaronder een groot aantal vor men van kanker. Het ministerie van Economische Zaken heeft Apeldoorn uitgeroe pen tot zonneboilerstad. De Veluwse gemeente krijgt die eretitel voor haar voortvarende aanpak bij het stimuleren van zonne- energie. Apeldoorn timmert al jaren aan de weg bij het grootscha lig toepassen van deze vorm van energie in de woningbouw. Begin jaren negentig startte de gemeente samen met het energiebedrijf Nuon met de plaatsing van duizend zonneboilers in de nieuw bouwwijk Woudhuis, Het plaatsen van zoveel apparaten leidde ertoe dat de aanschafprijs omlaag kon. De aanpak van Apeldoorn heeft inmiddels navolging gekregen in nieuwbouwhuizen in on der meer Amersfoort, Vleuten-De Meern en IJsselstein. Groningen (anp) - Afbreekbaar plastic uit aardappelzetmeel is nu gemakkelijker te maken. De Groningse onderzoeker drs. R. de Graaf heeft een nieuwe methode ontwikkeld. Deze is veel minder tijdrovend dan de nu gangbare bewerkingen; er zijn bovendien minder water en andere reactie- stoffen voor nodig. Vrijdag pro moveert De Graaf aan de Gro ningse universiteit op zijn onder zoek. In principe is het al wel mogelijk een soort plastic uit aardappel zetmeel te maken. Deze plastic soort lijkt sterk op het polystyr een waarvan koffiebekertjes ge maakt worden. Het grote verschil is echter dat zetmeelplastic af breekbaar is en dus veel minder milieuvervuiling oplevert. Bo vendien kan door het gebruik van dit plastic de uitstoot van kooldi oxide worden teruggedrongen. De modificatie die noodzakelijk is om plastic uit zetmeel te kun nen maken, was echter tot nu toe een moeizaam proces.' Dat komt doordat zetmeel nogal stroperig is, waardoor het maar moeilijk mengt met de benodigde chemi caliën. Tot nu toe worden deze problemen opgelost door veel water toe te voegen. Het nadeel is dus een grote waterverspilling en een traag verloop van het proces. Bovendien komen er bijproduc ten vrij die weer verwijderd moe ten worden. De methode die De Graaf heeft onderzocht, maakt gebruik van een zogenoemde 'extruder'. Dat is een schroef met een omhulsel. De werking is vergelijkbaar met een worstmachine. De 'extruder' kan het zetmeel transporteren. Tijdens dit transport wordt het zetmeel opgewarmd, onder druk gezet en gemengd met de voor het modificeren noodzakelijke stof fen. Hierbij vindt de reactie plaats tussen de stoffen en het zetmeel. Er is nu veel minder water nodig dan bij de gangbare methode en er zijn minder chemische stoffen nodig om de modificatie tot stand te brengen. Het proces duurt nu soms wel dertig uur, maar met de nieuwe methode is de klus soms in drie minuten gepiept. Volgens De Graaf is het nu moge lijk aardappelzetmeelplastic te produceren als bio-afbreekbaar verpakkingsmateriaal. De pro movendus verwacht dat de be langstelling voor zetmeelplastic vanzelf toeneemt wanneer de olieprijs gaat stijgen.

Krantenbank Zeeland

de Stem | 1996 | | pagina 23