Weekend
kleir
Bredase psycholoog
Cees de Wit adviseert over
opvang van kinderen in Bosnië
5
cc
N KLE
Heerkens C
5
076-5.31
„Vlielan<
Of toch E
DE STEM
„Met de adjunct-directeur van de pedagogische academie in Bihac,
ook een psycholoog, had ik veel contact. Zakelijk, over het project
voornamelijk. Terloops liet hij toch ineens een zinnetje vallen.
Ik heb het mijne ook wel gehad.' En in kleine, onopgesmukte
woorden vertelde hij over zijn zoon.
De jongen was student, medicijnen.
Aan de manier van spreken kon je horen dat de zoon de trots van de
familie was. Dat ze hun hoop, hun toekomst op hem gebouwd
hadden. Een briljante jonge dokter voor de volgende generatie.
Omgekomen. Zoals zovelen. En toen vroeg hij mij of ik ook
kinderen heb. Twee zei ik, de oudste even oud als die van mijn
collega. Op de vraag wat die doet, durfde ik, kon ik niet
antwoorden. In plaats van het echte medicijnen, heb ik techniek
gehakkeld. Het plan dat mijn jongere zoon heeft."
Training
Belangrijk
Contact
LU
O.
Te koop aange
Airconditio
ƒ1.995,- incl. B
beter per:
ZATERDAG 27 APRIL 1996 F4
Door Camiel Hamans
'Zijn wij
normaal?'
Dr. Cees de Wit (49), kinder-psy-
chotherapeut aan de Klokken-
bergkliniek De Mark te Breda en
universitair hoofddocent ontwikkelingspsy
chologie aan de Katholieke Universiteit van
Nijmegen, kijkt alsof hij reactie, begrip nodig
heeft om verder te vertellen. Het relaas moet
zakelijk blijven. Grote emoties en gruwelijke
details wil hij niet kwijt. Een afstandelijk
verhaal over zijn missie naar Bosnië is toerei
kend om de problemen van de na-burgeroor-
log-tijd zoals hij die gezien heeft, te schetsen.
De Wit, gepromoveerd op depressies bij kin
deren in de pre-puberteit, is als deskundige in
een Unicef-project betrokken. De Utrechtse
hoogleraar prof. Wolters, een specialist op het
gebied van psychotrauma's bij kinderen,
werkt veel voor Unicef, de Verenigde Naties
instelling voor kinderen. Wolters kreeg het
verzoek na te gaan wat er in Bosnië op zijn
terrein gedaan kon worden.
Samen met drs. H. Lodewijks, een psycholoog
uit Venlo die directeur is van een schoolad
viesdienst voor speciaal onderwijs en die ver
bonden is aan een ZMOK-school, is hij in no
vember vorig jaar afgereisd en heeft geïn-
venatriseerd wat er gebeuren moet. „Vervol
gens hebben ze mij erbij gehaald. In maart
zijn we veertien dagen in de streek rond Bihac
geweest, in mei gaan we weer en zo tot het
eind van het project in '97 of '98."
„We hebben nu onderwijzend personeel en
studenten van een pedagogische academie ge
traind, in mei gaan we met schoolpedagogen
en kindergeneeskundigen werken in Bihac' en
Sarajevo. Onze contacten lopen via een Cana
dese Caritas-organisatie die er al zat tijdens
de oorlog en waarvan de medewerkers de el
lende aan den lijve meegemaakt hebben. Op
him kantoor krijg je meteen een beeld van de
toestand. Een foto aan de muur van een gezin
van zes kinderen. Geen vader, geen moeder;
de oudste zus, ze zal 14/15 jaar zijn, speelt de
moeder, de Verantwoordelijke.
„Dat soort problemen kunnen wij niet oplos
sen. Wij komen niet met geld, goederen of
plaatsvervangende ouders. Het lukt ons zelfs
niet om de getraumatiseerde kinderen zelf te
behandelen. Het zijn er ten eerste te veel, ten
tweede is de taal een probleem en ten derde is
het zinvoller plaatselijke netwerken van on
derwijzers, deskundigen en ouders van infor
matie te voorzien. Niet dat die al niet fantas
tisch werk doen, maar ze zijn geen specialis
ten op dit voor hun nieuwe terrein en zij heb
ben vier jaar afgesneden gezeten van welk
nieuws dan ook. Met wat training van onze
kant en discussies over hoe de theorie op hun
eigen praktijk toe te passen, zijn zij in staat,
ook als wij weg zijn, een sfeer van veiligheid,
een systeem van ondersteuning en opvang te
bieden. Kinderen hebben stabiliteit, liefde en
warmte nodig. Permanent. Daarvoor zijn vol
wassenen nodig die begrijpen wat er met hun
gebeurd is, waar ze mee zitten, wat ze niet
kunnen of durven zeggen. Zo'n netwerk van
volwassenen met inzicht en therapeutische
vaardigheden proberen wij op te bouwen.
Dan is er kans dat de kinderen weer kunnen
groeien."
„Maar het is niet eenvoudig zo'n vangnet te
creëren. De volwassenen hebben zelf genoeg
meegemaakt en moeten dat nog verwerken,
maar bij een aantal schoolhoofden leeft ook
een begrijpelijk gevoel van teleurstelling en
tegelijk trots. 'Waarom zijn jullie, het Westen,
niet veel eerder gekomen, toen wij moslims
jullie nodig hadden? Jarenlang hebben we het
alleen moeten opknappen. Nu daarom eigen
lijk liever ook.' Ze weten echter dat het niet
gaat. De problemen zijn te groot. Of zoals een
schooldirecteur me zei: 'Het is dat ik jullie
voor de kinderen van mijn school nodig heb.
Voor mezelf zou ik nooit hulp vragen.'"
„Het heeft iets van paternalisme. Bosnische
moslims zijn zelfbewuste mensen met een
groot eergevoel, die liever niet zitten te wach
ten op hulp en afhankelijkheid. Je moet ze dat
toch aandoen. Noodgedwongen stemmen ze
daarmee in. En anderzijds vraag je je af wat
voor een recht heb ik, wie ben ik dat ik zo in
de intimiteiten van deze fiere mensen wroet.
In de pauzes en in de groepsgesprekken ko
men namelijk de verhalen los en de vragen."
„Ze willen weten wat je van hun gedrag
vindt. Keer op keer komt de tolk met de vraag
'do we look normal?' Zijn onze reacties patho
logisch, moeten we naar de dokter? Zoals een
meisje van een jaar of twintig, een jonge lera
res. Ze heeft de vreselijkste dingen meege
maakt, midden in de grootste ellende gezeten
en die waarschijnlijk aan het eigen lijf erva
ren. Ze herinnert er zich niets van en dat be
angstigt haar. 'Heb ik nu ook nog een hersen
beschadiging opgelopen, ben ik ziek?' Dat die
De ravage in de school van Bosanksa Otoka.
»Dr. Cees de Wit met een tekening van een oorlogstafereel gemaakt door een elfjarig Bos-
nisch meisje. De tekening contrasteert hevig met die van Nederlandse kinderen op de ach
tergrond. FOTO DE STEM/JOHAN VAN GURP
verdringing op dit moment gewoon en zelfs
weldadig is, was een opluchting voor haar. De
waarschuwing dat het later terug kan komen,
natuurlijk niet."
„Het Westen heeft met vooroordelen gerea
geerd op de Joegoslavische burgeroorlog, in
elk geval de politici, is me herhaaldelijk voor
gehouden. Een directeur van een school vroeg
me: 'Vertel me eens eerlijk, hoe keek je tegen
ons aan, voor je hier kwam? Dachten jullie
dat wij van die mudjaheddin met grote zwar
te baarden waren en dat onze vrouwen er ge
sluierd bij liepen?' Veel ontkenning had hij
niet nodig, dat deed hij zelf. 'We zijn een heel
gewoon volk, normale mensen, geen Middel
eeuwen of barbarij, onze vrouwen zijn mo
derne, mooie vrouwen.' De suggestie die van
het late Westerse ingrijpen uitgegaan is, dat
er beter een hek om Bosnië gezet kon worden
waarbinnen de primitieve emoties maar van
zelf moesten uitrazen, heeft veel kwaad ge
daan. Het begaafde, humoristische, poëtische
moslimvolk dat in staat is tot heel creatieve
oplossingen, heeft een knauw opgelopen. Ze
twijfelen nu, volstrekt ten onrechte, ernstig
aan hun normaal zijn.'
„Oorlog is abnormaal, niet hun reacties daar
op. Ik was in Bosanska Otoka, een plaatsje 20
kilometer van Bihac dat drieëneenhalf jaar
door Serviërs beschoten is. De school staat
nog overeind, het staketsel tenminste. Het is
een van de 38 lagere scholen in het kanton,
naar verhouding een kleine, 300 a 400 leerlin
gen. Basisscholen met 1500 kinderen zijn
geen uitzondering."
„Drie lokalen zijn weer enigszins bruikbaar.
De ramen zijn met UNHCK-plastic afgeplakt,
de naam van de gulle gever goed zichtbaar er
op, een hoekje achterin is vrij voor een potka
chel en vooraan heeft de onderwijzer een paar
vierkante decimeter ruimte om te bewegen.
De leerlingen zitten van muur tot muur, 50 in
totaal en ze krijgen les in ploegendienst."
„De hele oorlog is de school doorgegaan. Als
het te gevaarlijk werd, in privé-huizen of in
kelders. Die onderwijzers, die school hebben
een levensfunctie vervuld in de veertig maan
den van verwoesting en dood. Iets wat nor
maal doorging, een zinvol dagprogramma.
Dat bood houvast. Iedereen was machteloos,
maar toch waren er leraren die zo gewoon
mogelijk het vaste patroon probeerden te
handhaven, kinderen probeerden dingen te
leren. Dat bood uitzicht om je ooit weer com
petent te voelen. En die verbondenheid tussen
leraren en leerlingen, die vertrouwensband,
dat is iets wat je kunt gebruiken bij het op
bouwen van een netwerk van veiligheid, sta
biliteit en warmte."
„Niet dat alle leraren er ongeschonden uitge
komen zijn. De directeur heeft, nadat zijn
huis opgeblazen was, drieëneenhalf jaar met
zijn broer en zijn moeder in een piepklein ka
mertje op school moeten bivakkeren. Hij is
een jaar of 45, maar ziet eruit als 70. Hij heeft
niet veel kracht meer, wel dagboeken, een
rugzak met 7 kilo dichtbeschreven schriftjes
uit de verschrikking. Hij is door de hel ge
gaan. De Bosnische Serviërs die zijn school
beschoten, waren zijn oud-leerlingen. Hij is
verbitterd. Desondanks probeert hij het weer.
Zijn zoon heeft zich aan de bibliotheek gezet.
De vroegere trots van de school, nu een reus
achtige berg door elkaar liggende kaften en
papier. Hij zoekt ze een voor een bij elkaar,
stoft ze af en doet zijn best ze weer bruikbaar
te maken."
„Scholen waren toen vreselijk belangrijk en
zijn het nu weer. In Bosanska Krupa, ook
midden in de frontlinie, ging de school even
eens door tijdens de oorlog. In het dorp werd
de strijd van huis tot huis uitgevochten. Toch
was er een jongen van een jaar of zeventien
die elke dag door de vuurlinies kroop om
maar naar school te kunnen komen. Op een
gegeven moment werd het te gevaarlijk, vond
de directeur. Hij zou een speciaal programma
voor hem maken, zodat hij nog maar eens per
tien dagen hoefde te komen. De rest kon hij
dan thuis doen. Zo groot en zo flink als hij
was, stortte de knaap in. Huilen: 'Doe me dat
niet aan. Ik loop liever het risico dat ze me ra
ken, dan dat ik niet meer komen mag. De
school is leven en overleven voor me.' Hij is
blijven komen. Tussen de granaatinslagen
door en de gevechten van man tot man."
„Scholen hebben geprobeerd het leven zo
goed mogelijk door te laten gaan. Niet alleen
met les, maar ook met ontspanning en ver
werking. Een school die uit haar gebouw ge
schoten was, kreeg onderdak in het huis van
de onderwijsinspecteur. Daar zat ook diens
gevluchte dochter, muziekstudente. Met de
kinderen heeft ze een musical gemaakt én uit
gevoerd, midden in het krijgsgewoel."
„Een school in Kulen Vakuf moest evacueren.
De directeur heeft de kinderen nu hun erva
ringen laten opschrijven en tekenen. Hij heeft
er een boekje van gemaakt. Op de laatste pa
gina's staan de namen van de 209 kinderen
van zijn school die omgekomen zijn. Zo doet
het onderwijs nu aan verwerking. En school is
vaak het enige dat kinderen hebben. In het
ziekenhuis van Bihac zitten een stuk of tien
kinderen in een zaaltje. Zonder ouders. Die
zijn waarschijnlijk niet dood, maar hebben
hun zoontjes en dochtertjes achter moeten la
ten. Die kinderen hebben niets, ze zijn volle
dig afhankelijk van internationale liefdadig
heid. Waar vader en moeder zijn, weet nie
mand. Lichamelijk mankeren de kinderen
niets. Het enige dat structuur geeft aan hun
dagen is de school."
„Een onderwijzer vroeg me raad over het ge
val van een twaaljarig joch. Hij zit in een
miltair camouflagepak achter in de klas.
zegt niets, hij doet niets. Op een
ment vraagt een leraar hem weer eens
je doen?'. Plots geeft hij antwoord:
'Wat gooien?'. 'Bommen gooien, op allesenTe!
dereen'. Daarna weer niets, hij stopt
zwijgt. Een paar dagen later vindt een and.,,
leerkracht een bal en krijgt een ingeving. Hii
gaat met de jongen spelen: 'gooi maar, g0öj
maar'. En hij krijgt hem aan de praat. Vadp
is omgekomen, moeder is zo in de war
door, kan het rouwproces niet aan, dat i
meer voor haar zoon kan zorgen. Het jocïj
raakt aan het zwerven, leeft alleen en
slechts zo goed als woordeloos contact meti
ternationale hulpverleners."
„Veel advies had ik over deze jongen niet. De
intuïtie van de onderwijzer, het gooien met de
bal, was voldoende. Er is nu een beetje toe.
gang tot hem, misschien dat er daardoor*#
vertrouwen' komt ook. Daarvoor zijn onder,
wijzers bij uitstek de aangewezen figuren.
Vandaar dat wij ons op die mensen richten.
„Wat de kinderen, en natuurlijk de volwasse.
nen ook, meegemaakt hebben, is onvoorstel,
baar. We hebben de onmenselijke misdaden
op tv gezien, in de kranten gelezen,
niet herhalen, ik voel er niets voor
sensatieverhalen mooie sier te maken, ffi
hebben het meegemaakt, ik ben er om te hel
pen. Niet om hier het publiek van een gruwel
kabinet met ingehouden adem naat- mij te li-
ten luisteren."
„Wat ik wil benadrukken is dat het vooreen
heel groot gedeelte de scholen zijn,
nele pedagogen die kunnen helpen en die mj
dus moeten steunen en informeren. Die men
sen hebben zelf natuurlijk ook onnoemelijk
veel leed meegemaakt, maar een
van is door zijn beroepsmatige kwaliteit des
ondanks in staat de volgende generatie vont
nog meer trauma's te behoeden."
„Die scholen en onderwijzers willen contact
met scholen hier. Niet zozeer vanwege mate
riële hulp, dat mag natuurlijk altijd, ft
Stichting Ontwikkelingssamenwerking
da (SOB) heeft intussen al een subsidie toep
zegd voor de aanschaf van creatieve en sport-
materialen. Maar nog belangrijker is
Bosnische kinderen weer te laten ervaren ta
het is in de normale wereld. Brieven,
gen, verhalen, uitwisselingen van
dat soort zaken. De leerlingen daar zijn jan
afgesneden geweest van de rest van de we
reld. Ze zijn nieuwsgierig en ze willen weten
wat hier gewoon is." „Want dat het in Bos
nog lang niet gewoon zal zijn, is evident,
een van mijn cursussen verscheen bijvoor
beeld een schoolhoofd een halve dag te
Hij excuseerde zich uitvoerig, maar hij
die ochtend twee kinderen van zijn school ta-
graven die in vredestijd op een mijn waren
gelopen." „En de problemen waarmeekinde
ren, ouders en leerkrachten geconfronteerd
worden, zijn zelfs voor door de wol
specialisten niet normaal. Een leerkracht ver
telt me dat hij een jongetje in zijn klas heelt,
die tijdens de oorlog van zijn ouders iets
moest gaan brengen naar zijn oom in het vol
gende dorp. Hij vroeg zijn vriendje of die mee
ging. Die had geen zin, maar toen hij'i
dags in het veld liep en omkeek, zag hij zijn
vriendje toch achter hem aan komen hollen.
Op dat moment beginnen er beschietingen
Het vriendje raakt zwaar gewond en overlijdt
later. Het jongetje komt er niet uit,
huizenhoog schuldgevoel. Hij voelt zich ver
antwoordelijk voor de dood van zijn vriend
De onderwijzer weet zich niet goed raad met
het kind en diens probleem en besluit naarde
ouders van het omgekomen jongetje te
Misschien dat er op die manier iets op telos
sen valt." „Daar blijkt de vader van het jochie
met een zelfde torenhoog schuldgevoel te hl-
ten. Hij heeft zijn zoon achter diens
noot aangestuurd. Alleen zou de tocht te ge
vaarlijk zijn. Wat hier aan de hand was, ista
kend in de theorie. Het heet de 'conspiracy»'
silence', een poging om elkaar te bescherm®
door te zwijgen. Maar in een zo dramatist
vorm is voor mij ook ongehoord."
Scholen of individuen die op de oproep van
dr. De Wit willen reageren, kunnen contact
opnemen met de redactie van De Stem, post
bus 3229 4800 MB Breda.
UI
m
Z
CC
UI
/kH DOMtNE-E^ALS IK A4É- PAfll^ IETF VAN AAN
MOÉST TOEKXEN--EA HfAAT J20VÉÉ4- IN OE- BtjBEL
ZATERDAG 27 APRIL 1996
8^
Fax: 076-5.312.340, afd. Rubrieks
Postadres: De Stem, Antwoordnur
4800 VB Breda, afd. Rubrieksadve
(geen postzegel nodig).
Rubrieken
66 Audio/TVA/ideo
34 Auto ABC
32 Auto's
59 Baby en kleuter
56 Contacten
73 Boeken/literatuur
39 (Brom)fietsen
49 Caravan/kamperen/
campers
65 Computers (spel)
80 Diversen
70 Foto/film
28 Geldzaken
23 Gereedschap/
bouwmat.
09 Gezondheid/welzijn
22 Haardhout
26 Hobby/doe 't zelf
51 Fluisdieren
67 Huishoudelijke app.
20 Kamers
53 In en om de tuin
74 Kunst en antiek
30 Landbouw en veeteelt
58 Mo
38 Mc
69 Mu
08 On
54 Op
13 Op
04 Per
82 Pri\
57 Rel
47 Sp<
71 Teli
78 Te
79 Te
83 To-
77 Uit
01 Va
48 Val
15 Vei
02 Vei
72 Vei
62 Wc
18 Wc
14 Zoi
40 Zoi
29 Zal
Fotokleintje
Een Kleintje met foto/logo en/of af
van foto/logo en/of afbeelding 20 c
1 of 2 kolommen.
Kleurkleintje
Een kleintje met kleur in de Kleintje
onder de rubrieken: Te koop aang-
roerend goed/Caravans/Kamperer
Brieven onder nummer
Als u wilt reageren op een adverte
nummer, vermeldt dan het briefnui
en stuur deze naar: De Stem, Post
Breda t.a.v. afd. Brieven onder nur
Afsluittijden
2 Dagen voor plaatsing 17.00 uur.
zaterdag: donderdag 16.30 uur.
Tarieven
Voor particuliere rubrieksadvertent
bon elders in deze Kleintjeskrant.
brieksadvertenties: tariefkaart op i
vertenties onder nummer is de toe
B.T.W. De rubrieken 18 Woningruï
Privé/Clubs/06 en 84 Escortservici
gen contante betaling en/of met Ie
plaatst. Na plaatsing ontvangt u de
betaling is mogelijk d.m.v. een Eur
kaart of een éénmalige machtiging
Bij 3 ongewijzigde plaatsingen bini
van deze drie plaatsingen (niet de
gratis.
VOETENf&L
CREATIEVE BEST
grote showtuin aa
zeer ruime sortering sie
gratis thuisbezorgd, creatief ontwe
upeningstijden: wo.-, do.- en vrij.
zaterdag van 9.00
Voor afspraak: 076-561491
Jjantoor: Mastland 19, Showtuin:
Bezorgd en geplaatst, 7
j Tel. 076-5422115 of 06'
Voor al uw binnen- buit
M.(. 80 modellen in onze
Zl2jnenessestr.414834 EA Breda.
r,1
Ook al zo'n last van de
Kom dan maar eens kijkl
WATERBALLEN
zwerfkeien, molenstene,
c
sf" heer sierlijke e\
tra ting nog meer
Nwe Bredasebaan 8
open ma-vrij 08:00-17:30
telefoon 076.
