De schamele wapenfeiten van literair Breda
töSTEM
'Zeer begeerlijke
verblijfplaats
voor s
vers
izicht
era!
Twee maal
literaire
wandeling
Wandelen langs
de literaire
monumenten van
Bergen op Zoom
>.995,-
452182
SCHAP
ER
?HT
1AKING
Charade.
wHans Rooseboom
®r de verzameltitel Wandel
jjteft de WV Breda een reeks
®>pte wandelroutes door het
tam van de stad uit. Reeds
H raor de somma van 2,50,
Mienen de deeltjes Wandel
Antiekroute, de Beelden-
de Groene Route, de Kroe-
taitè, de Winkeltjesroute en
nistonsche Kilometer.
daar is ook Wandel 'ns de Li-
*"e Route. De route leidt de
Wemar niet buiten de singels
""Ja en is binnen een uurtje
tart van de wandeling is op
rote Markt en zet al meteen
»n. Het is namelijk niet al te
dovend wat hier als literai-
jzonderheid wordt aange-
Zo wordt er verwezen
iet pand waar vroeger café
j! Was gevestigd en naar het
J» waar vroeger café De Fran-
«aner zat.
'taarom worden deze plaatsen
moreerd? Het eerste café
een keer genoemd in een
van de vergeten Bredase
«veschrijver Joop van den
net tweede etablissement
een voorbijgaand rolletje
roman van de Velpse au-
er rt" Relink. Het zegt iets
J bteraire grandeur van
Itiuo t twee van zu'ke arme-
feitjes in een literaire
ird«„r°Ute 0Pgenomen moeten
l en nog wel aan het be-
«een literair plekje op de Gro-
"nt widen we op de hoek
te ®.1'«marktstraat: het hui-
i: Wapenmagazijn Insulinde.
(rrta f zetelde gedurende
!2totnmfhn0ndejd jaar' van
1738, de rederijkerska
mer Vreuchdendal. De grote 17e-
eeuwse dichter Constantijn Huy-
gens schreef een lofzang op deze
literaire vereniging in Breda. Hij
begint zijn lofdicht als volgt:
1st mogelijk, Breda, dat ik u niet
en ken?
U, oorzaak dat ik leef? U, oorzaak
dat ik ben?
Dat is nogal een stevige uitspraak
van Huygens. Hoezo is de stad
Jacques Perk
Breda voor Constantijn Huygens
de 'oorzaak dat ik leef'. Wel, dat
komt omdat zijn moeder er gebo
ren werd. En zonder moeder geen
zoon, nietwaar? Alleen, dat feit
van die moeder vermeldt de WV-
folder niet, en dan valt het citaat
helaas in het water. Overigens
keert dezelfde Huygens nog een
keer terug tijdens de literaire
wandeling door Breda: namelijk
wanneer we de Kloosterkazerne
passeren. Vroeger (alweer) zat
daar de Latijnse school en daar
van was Huygens een aantal ja
ren curator.
Wilhelmus
De volgende beroemde naam uit
de Nederlandse literatuur vinden
we wanneer we de Veemarkstraat
verder inlopen, aan de linker
kant. Daar stond naar verluidt
het woonhuis van Marnix van
Sint Aldegonde, die eeuwige
roem verwierf als dichter van het
Wilhelmus. Marnix was een
Marga Minco
naaste medewerker van Wilhel
mus van Oranje, die regelmatig
op het Kasteel van Breda woon'
de.
Zodoende woonde ook medewer
ker Marnix hier. En wel op de
plek waar we nu de toegangs
poort naar de Lutherse kerk aan
treffen. Hoog in de gevel is een
steen aangebracht met de woor
den REPOS ALIEURS, Frans
voor 'rust is elders' (in de hemel
natuurlijk). Dat was de lijfspreuk
van Marnix.
Maar laat nu uitgerekend vorige
week bekend worden dat Marnix
van Sint Aldegonde helemaal
niet de auteur van het Wilhelmus
is. Dat is wetenschappelijk bewe
zen in een proefschrift. Pech voor
Breda dus, dat zich hiermee een
literair feit van de eerste orde
ontfutseld ziet, en het heeft er al
zo weinig. De gevelsteen zal wel
in de gevel blijven, hoewel het
ook verre van zeker is dat de gro
te man werkelijk in dit huis heeft
Joop van den Broek
foto's archief de stem
gewoond. Het volgende literaire
wapenfeit in de Bredase literaire
geschiedenis ligt volgens de VW-
wandeling op de hoek van de Bo
schstraat en de Vlaszak. Hier
stond vermoedelijkde legenda
rische herberg De Drie Hoefij
zers, waar rond 1700 ene Mary
Read gewerkt zou hebben. Deze
avontuurlijke dame is uiteinde
lijk nog goed terechtgekomen,
namelijk in de roman Rumeiland
van Simon Vestdijk. Van De Drie
Hoefijzers, bakermat van de
vrouwerij, is geen steen meer te
vinden. Alweer: het is allemaal
wel iets maar niet veel.
Voortwandelend passeren we de
Koninklijke Militaire Academie,
voorheen het Kasteel van Breda.
Die moet in dit verband genoemd
worden, omdat het docenten
corps van de KMA in de 19e eeuw
een aantal bescheiden literaire
talenten in z'n gelederen had. De
bekendste was wel ene Mark Pra-
ger Lindo, die onder het pseudo
niem 'De oude meneer Smits' in
de vergetelheid is geraakt.
Turfschip
Uiteindelijk belanden we aan het
onvermijdelijke Spanjaardsgat,
waar zich het verhaal afspeelde
dat iedere Nederlander kent: het
verhaal van het Turfschip van
Breda - Nederlands eigen Paard
van Troje. Bijgedragen aan de
populariteit van de heldendaad
van de turfschipper Adriaan van
Bergen heeft het patriottische ge
dicht van de Rotterdamse volks
dichter Hendrik Tollens (1813).
Heel beroemd is natuurlijk de
dichter Jacques Perk. Perks
naam heeft zelfs een mythisch
karakter, hij was de Johannes de
Doper van de Tachtigers. Jacques
REPOS ALIEURS, zinspreuk op de gevel van het vermeende
woonhuis van Marnix van Sint Aldegonde in Breda, de man die
het Wilhelmus niet schreef... foto de stem/joh an van gurp
Perk werd slechts 22 jaar, en vier
jaren van die 22 bracht hij door
in Breda. Hij woonde hier tussen
zijn negende en zijn dertiende
jaar (1868-1872). Pa Perk was
predikant van de Waalse kerk
aan de Catharinastraat.
Hasebroek
Een andere predikant was ds. J.
P. Hasebroek, die inde 19e eeuw
een van de vele vertegenwoordi
gers van het verschijnsel dich
ter/dominees. Hasebroek was van
1843 tot 1849 dominee van de
Bredase Grote Kerk.
De VVV-wandeling vermeldt
over hem: „Gedurende de tijd dat
hij in Heiloo woonde (in Heiloo!)
ontving hij in zijn pastorie vele
kunstenaars, waaronder (moet
zijn: onder wie) Beets, Van Len-
nep, Potgieter en Bakhuizen van
den Brink." Dat hij deze grote
namen ook in Breda ontving, dat
wil het gidsje kennelijk suggere
ren.
Overigens,, genoemde Jacob van
Lennep figureert nog elders tij
dens de wandeling door Breda.
De beroemde man maakte in
1823, toen hij een onbekende stu
dent van 22 jaar was, een reis
door heel Nederland. Hij deed tij-
Grot** Gids
DONDERDAG 25 APRIL 1996 DEEL
is niet helemaal eerlijk
K te vergelijken: delite-
wandeling door Bergen
i en die door Breda.
^o;e wandeling is neer-
jgdto een betrekkelijk
lldig samengesteld
aantrekkelijk vorm-
>ïén, onder auspiciën van
Noordbrabants Genoot-
tóap.
Iliteraire wandeling Breda
n aangeklede folder, uit-
■vén door de VW, welis-
p'r op basis van het veel
fcbreider boek 'Schrijvers
(torna, een literaire wan-
door Breda', maar
Jg en summier.
verschil tussen de beide
Hidelroutes is navenant:
jein Bergen op Zoom kost
(,95, die in Breda 2,50. We
in de wandelingen door
fe beide historische steden
j West-Brabant toch sa-
ji op deze pagina, al was
maar omdat het nog nét
ilWandelmaand is.
Door Hans Rooseboom
Op een ongezellige plek in
Bergen op Zoom staat een rij
zige heer. Het is een man met
een grote kop, een forse neus
en een houding die geen te
genspraak duldt. 'Wie doet me
wat', is de houding die deze
man uitdrukt.
Hij heeft een brede grijns op
zijn gezicht, een regenjas over
de rechterarm en aan het uit
einde van de linkerarm een
forse hand met een uitnodi
gend gebaar. Je zou die hand
zó drukken.
Het is een man van de wereld die
daar staat, een krachtige figuur.
Maar hij is ook een dichter en ge
leerde. Hij is de beroemdste zoon
van Bergen op Zoom, Anton van
Duinkerken, iets meer dan le
vensgroot, uitgevoerd in brons.
Daar staat hij, op het trottoir
vlak naast het voortrazende ver
keer, gedoemd ten eeuwigen dage
Een van de weinige fraaie
voorbeelden in West-Brabant
van Amsterdamse School-ar-
chitectuur is het Moller Ly
ceum aan het Bolwerk in Ber
gen op Zoom, broedplaats van
veel literair talent. Gerard
Knuvelder gaf er les.
foto de stem/ben steffen
op deze kale nieuwbouw-locatie
te bivakkeren, met uitzicht op
Hema en C A.
Niemand leest hem meer, maar
Willem Asselbergs, alias Anton
van Duinkerken was en is de
trots' van de Markiezenstad.
Daarom is hij ook de centrale
schrijversfiguur in de Literaire
Wandelroute Bergen op Zoom die
onlangs is verschenen. Die route
voert langs het huis waar Van
Duinkerken in 1903 werd gebo
ren, in de Sint-Jozefstraat, langs
zijn lagere school in de Engelse
straat, en door het Anton van
Duinkerkenpark, het grote stads
park van Bergen op Zoom.
Wat is aardiger dan een wande
ling door een mooie stad, een dan
nog een wandeling met een doel.
Met het literaire gidsje in de hand
zie je alle hoeken en gaten van
oud-Bergen op Zoom.
Schimmen
Ook voor literaire analfabeten is
de tocht aardig genoeg. Op je ge
mak voortslenterend neemt de
onderneming een kleine twee uur
in beslag. Wie onderweg neer
strijkt in literair café Het Zwijns
hoofd aan de Moeregrebstraat
moet er natuurlijk iets meer tijd
voor rekenen.
Behalve Anton van Duinkerken
zijn er nog een paar literaire
schimmen die op verschillende
plaatsen in Bergen op Zoom spo
ken. Eerst is daar de Noordne
derlandse humorist Godfried Bo-
mans, die ooit Bergen op Zoom
uitkoos om er zijn carnavalsdoop
te ondergaan. Hij schreef er een
verhaal over in de bundel Buite
lingen.
De auteur van de Literaire Wan
delroute, Albert Hagenaars, heeft
uit dit Bomans-verhaal de nodige
gegevens geput. Omdat Bomans
met de trein arriveerde, wordt
ook het Bergse station een literai
re locatie, evenals de Stations
straat, die van de trein naar het
centrum voert. Op die manier
kun je alles wel een literaire sta
tus verlenen.
Overigens beschrijft Bomans zijn
aankomst met humor. Als ik in
Bergen op Zoom uit de trein stap,
is er nog niets aan de hand. De
mensen wandelen in hun gewone
buisjes over straat, slechts hier en
daar ziet men een eenzaam heer
op een toeter blazen, om het in
strument te proberen en ook: om
erin te komen.
Als het carnaval eenmaal is los
gebarsten beziet Bomans de meu
te vanaf het podium van zaal
Thalia, op de Parade achter de
Gertrudiskerk, hartje stad: Toen
ik 's avonds neerkeek op die ko
kende zee van zingende en bot
sende, springende en hotsende
mensen, die met wijd open ogen,
als in een extase van vreugde, om
hun as draaiden, de armen ge
spreid en het hoofd in de nek ge
worpen, toen begreep ik dat ik dit
of en nimmer halen zou...
Het Bergse carnaval is dan ook
een uniek en met niets te vergelij
ken spektakel.
Rosenboom
Er is een ander literair werk dat
tijdens de wandeling voordurend
opduikt, een veel recenter werk,
namelijk de roman Gewassen
vlees van Thomas Rosenboom,
winnaar van de Librisprijs 1995.
Deze vuistdikke historische ro
man speelt voor een belangrijk
deel in Bergen op Zoom en al
voortwandelend lezen we be
schrijvingen van Het Markiezen
hof, het Groot Arsenaal en de Ge
vangenpoort.
En dan is er de schim van de gro
te Lodewijk van Deyssel, de be
roemde Tachtiger die om duistere
redenen (het gidsje zegt niet
waarom) drie jaar op Bergse bo
venhuizen heeft gewoond ('be
trekkelijk miserabel'). Deze Am
sterdamse jongen was pas 26
jaar, maar al een beroemd auteur,
toen hij in 1890 in de Brabantse
provincie arriveerde. Het was
overduidelijk dat de arrogante
dandy Van Deyssel hier niet op
zijn plaats was.
Ik kan, god-verdomme, waarde
Amice-Vriend, U bij alle bliksems
mededelen dat ik nu weer met
mijn beroerde kont op een Bergen
op Zooms bovenhuis, Jezus, Ma
ria, Jozef, ben aangeland. Van
Deyssels vriend en collega Fre-
derik van Eeden vond Bergen op
Zoom een 'zeer begeerlijke ver
blijfplaats'.
Katholiek
Lodewijk van Deyssel, hoewel
niet op z'n plaats in Brabant, was
overigens wel katholiek, hij was
zelfs de zoon van de kampioen
van het katholieke volksdeel in
de 19e eeuw, A.J. Alberdingk
Thijm. De zoon schreef in Bergen
Het standbeeld van Anton van Duinkerken op een onpoëtische plaats in de hedendaagse drukte van
Bergen op Zoom. foto de stem/ben steffen
op Zoom zijn vaders biografie.
Het aardige is dat de verdere
emancipatie der katholieken in
de jaren '20 en '30 geschiedde on
der leiding van de reeds gememo
reerde Bergenaar Anton van
Duinkerken. En ook bijvoorbeeld
door een Gerard Knuvelder) die
leraar Nederlands was aan het
Moller Lyceum aan het Bolwerk
te Bergen op Zoom. De wande
ling voert ook langs deze school,
een prachtvoorbeeld van archi
tectuur uit de Amsterdamse
School.
Het is in deze laatstgenoemde
hoek van de stad dat we ook een
indruk krijgen van de indruk
wekkende wijze waarop de sin
gel- en bolwerkengordel van Ber
gen op Zoom tot stand is geko
men en bewaard is gebleven.
Voorwaar een stad met groot
steedse allure.
En dan de laatste schrijver die we
hier kiezen uit het Bergse literai
re aanbod. Het is de tragische Sa
muel (Sam) van der Vijgh. Een
begaafde jongen die een van de
grote schrijvers van Nederland
had kunnen worden. Hij zat hon
derd jaar geleden op de Rijks
HBS te Bergen op Zoom, werd
gegrepen door het leed der arbei
ders, ging in de suikerfabriek
werken, maakte daar een val van
Anton van Duinkerken
Lodewijk van Deyssel
Gerard Knuvelder
foto's archief de stem
een hoge zolder, schreef sociale
romans en verhalen, voegde zich
bij de idealistenkolonie Walden
van Frederik van Eeden in het
Gooi, en pleegde daar in 1899
zelfmoord. Hij was 21 jaar.
Samuel van der Vijgh woonde in
Bergen op Zoom in de deftige
Stationsstraat nr. 22. Het patri
ciërshuis staat momenteel te
koop. Een Van der Vijgh Museum
zou er niet misstaan.
Zeehaven
Zijn sociale bewogenheid blijkt
uit Van der Vijghs verhaal De los
sers, over de bedrijvigheid in de
Bergse haven van destijds. De ha
ven die er nu zo doods en ge
dempt bijligt, zij het in histori
sche schoonheid, was voorheen
een drukke zeehaven.
Van de schepen droegen zeven
ploegen van vier en twintig man
elk suikerbieten de kade op. In de
scheepsruimten vulden meiden
de manden, en gaven ze de dra
gers op, die de ladders beklom
men, armzwaaiend gingen over
de loopplanken, het hoofd neer
onder de last. Als kettinggangers
gingen ze schepen in en uit, da
lend langs laddertjes in de holen
der ruimen, spoedig weer rijzend
boven de luiken, gebukt onder
een hooggeladen mand. Het was
een klein leger van werkers, dat
hier dagelijks zwoegde van 's
morgens zes tot 's avonds.
Eén bekende schrijver is de grote
afwezige in de routebeschrijving.
Dat is A. M. de Jong, geboren in
het naburige Nieuw-Vossemeer
en voordat hij naar 'Holland' ver
huisde woonachtig in Bergen op
Zoom. Maar, aldus samensteller
Albert Hagenaars, het huis van
A.M. de Jong lag zo ver buiten het
centrum dat het niet in deze wan
deling kon worden opgenomen.
„Je hoeft hier niet geboren te zijn
om hier vandaan te willen ko
men," aldus de hedendaagse
dichter Bert Bevers in zijn ge
dicht Bergen op Zoom. En inder
daad, de Literaire Wandelroute
Bergen op Zoom leidt ons door
een stad met grote allure, vol lite
raire en andere wetenswaardig
heden. Koningin Beatrix zal er
geen spijt van hebben dat zij vol
gende week dinsdag hier haar
verjaardag komt vieren. Naar het
schijnt duurt haar bezoek ander
half uur. Als ze stevig doorstapt
kan ze precies de hele Literaire
Wandelroute volbrengen.
Ie verplichte verwijderingsbijdrage. SE&O.
etioneel.
9, tel. 0164-234254.
537. ETTEN LEUR,
jtobedrijf Jan Dekkers,
drijven, Rijksstraatweg1
aan 10, tel. 0165-536666.
3115-681200.
=g 24, tel. 0111-652018.
l, tel. 0168-412306.
dens die lange reis bekant alle
steden en dorpen aan en noteerde
plaats en tijd van doortocht in
een dagboek. Ook Breda reed hij
binnen, waar hij at, dronk en
sliep, alvorens de stad 's anderen
daags door de tegenoverliggende
poort te verlaten.
„In Breda gekomen namen wij
onzen intrek in het logement Ho
tel de Flandre", in de Cathari
nastraat. Dat is alles wat Van
Lennep met Breda verbindt.
Maar zo is Van Lennep in onge
veer alle literaire wandelroutes
van Nederlandse steden terecht
gekomen. De postkoets van Van
Lennep komt overal opdraven.
Winkelmagazijn
In de 20e eeuw treffen we in Bre
da het schrijvers-echtpaar Marga
Minco en Bert Voeten aan. Bei
den waren werkzaam als journa
list, voor De Bredasche Courant
en het Dagblad voor Noord-Bra
bant (De Stem). In haar bekend
ste boek Het bittere kruid be
schrijft Minco bijvoorbeeld hoe
zij als kind speelde in het deftige
winkelmagazijn van Haas en Van
Buren aan de Cathrinastraat. En
Bert Voeten: „Schuin tegenover
het Bisschoppelijk Paleis kocht
ik mijn eerste plaat van King Oli
ver met Jazz terwijl de Bisschop
in zijn hoge Renault uitreed op
een golf van roomse blijdschap."
Toch mag het duidelijk zijn: voor
een echte literaire wandeling
hoef je niet speciaal naar Breda
te komen. Dan is de Kroegenrou
te of de Winkeltjesroute te prefe
reren. Of de Historische Kilome
ter, want laat er geen misver
stand over bestaan: een mooie
historische stad is Breda natuur
lijk wel.
uur.
liet waterschap Hulster
het bepaalde in artikel
vet bekend dat vanaf
Iken voor eenieder ter
^chap, Hogeweg 6 te
ooruren ter inzage ligt
Jrgadering op 22 april
waterschap Hulster
van kosten is een af-
Vende de termijn van
belanghebbenden te-s
eur beroep instellen bijT
an Zeeland, Postbus
jur voornoemd,
t d'Escury, dijkgraaf,
i Ekenstein, secretaris.
L
