In het grijze gebied in de zorg voor gehandicapten draait alles om respect
'Moeten we dan de onschuld op gaan sluiten omdat buiten het beest vrij rondloopt?'
'«S-ïï3n aM du
a-ara?'
ars-0*»heren en
DE STEM
BINNENLAND
DESTEM
9
MAANDAG 19 FEBRUARI 1996
Tussen seksueel misbruik
en intimiteit binnen de
zorg voor verstandelijk
gehandicapten bevindt
zich een groot grijs
gebied. Kinderlijke
gedachten in volwassen
lichamen, terwijl volwas
sen gevoelens door het
kind niet kunnen worden
geplaatst. Wanneer wordt
intimiteit seksueel mis
bruik, en hoe is het te
voorkomen?
Door Hans Rube
Nellie, Riet en Ellen. Drie ver
standelijk gehandicapte vrouwen
van 't Hooge Veer met een eigen
mening. Ze wonen in een zoge
naamde soeio-woning van de
Zwijsenstichting in Tilburg. Uit
de krant en van tv weten ze dat in
Udenhout in Huize Vincentius
vrouwen zoals zij 'seksueel mis
bruikt' zijn. „Dat mag niet, dat
past niet. De leiding mag niet op
ons verliefd worden. Dat willen
we niet hebben hoor. Het is niet
leuk als dat gebeurt. Ze moeten
voor ons zorgen, in plaats van
onze vader en moeder. Wat moe
ten die wel niet denken. Daar
worden ze heel verdrietig van."
Tussen intimiteit en seksualiteit
in de zorg aan verstandelijk
gehandicapten bevindt zich een
groot grijs gebied. Als in geen
ander beroep gaan mensen hier
lichamelijk met elkaar om.
Bewoners vragen van hun verzor
gers lichamelijke aandacht, een
knuffel of een aai over de bol.
Soms reikt het intieme contact
verder, van wassen en in bad
doen tot het samen 'snoezelen' in
een warm zwembad, lijf op lijf.
Net begonnen
Dat ook de verstandelijk gehan
dicapte een seksueel wezen is,
wordt nog niet zo heel lang
erkend. Veel instellingen zijn nog
maar net begonnen met het
opstellen van 'beleid'. „Helaas
vaak pas naar aanleiding van een
incident," zegt Melanie Ramae-
kers, directeur van de Rutgers
Stichting Zuid, in het kantoor te
Eindhoven bijgestaan door Marja
Michels (seksuele voorlichting)
en trainer Paulien van Doorn.
Ze spreken vanuit vijftien jaar
ervaring met seksuele hulp aan
verstandelijk gehandicapten en
hun verzorgers. Onwetendheid,
angst en gebrek aan deskundig
heid bepalen het beeld. „Een jon
gen van 21 jaar, bang van zijn
eigen lichaam omdat hij niet wist
wat een erectie was. Hij durfde er
niet aan te komen, want dat
mocht niet."
Meisjes moesten vroeger keurig
met hun handen boven de dekens
slapen. „Seks werd genegeerd,
ontkend en verontachtzaamd,"
zegt G. van Pelt, adjunct-direc
teur Zorg van de Zwijsenstich
ting. Tegenwoordig heeft de
instelling voor elke bewoner een
methodisch zorgplan, waarin alle
aspecten van het moderne leven
aan bod komen. Ook seksuele
vraagstukken.
Niet elke ouder wil de feiten over
de seksuele behoeften van zijn
kind kennen. „We stellen ons
voortdurend de vraag of we alles
moeten noteren. Is het nodig op te
schrijven dat een bewoner driem
aal per week masturbeert? Dan
raak je aan zijn privacy."
Vanaf 1990 is seksualiteit bij het
't Hooge Veer, onderdeel van de
Zwijsenstichting, in een ander
perspectief geplaatst, geeft alge
meen directeur J. Meiland aan.
Het Tilburgse instituut, van
oudsher alleen voor vrouwen en
meisjes, kreeg zoals de meeste
andere instellingen in ons land
ook mannelijke bewoners. Vele
ouders hadden het daar moeilijk
mee, zoals ze het eerder moeilijk
hadden met de komst van manne
lijke verzorgers.
Respect
De grote veranderingen volgden
op een periode waarin Nederland
op z'n kop stond, omdat instellin
gen het experiment aangingen.
Twee gehandicapten die samen
'Gezicht', geschilderd door Annelies van Zundert, Kunstgroep Zwijsenstichting.
Tussen knuffel en misbruik
'Wedstrijd', geschilderd door Riekie Donders, Kunstgroep Zwijsenstichting.
de liefde bedreven, geholpen door
hun verzorgers. Kon dat? Mag
dat? Het kan en het mag, maar
hoever een instelling gaat, heeft
altijd sterk afgehangen van de
eigen signatuur en historie,
gekoppeld aan de gemiddelde
leeftijd van het personeel en de
familie van de bewoners.
Binnen de muren van de Tilburg
se instelling zijn twee 'paren',
toevallig twee vrouwelijke stel
len, die samen een kamer hebben.
De bedden tegen elkaar gescho
ven. In de socio-woningen in de
stad wonen ook mannen en vrou
wen samen. Ze kunnen toe met
begeleiding op afstand.
Protocollen en beleidsplannen
moeten tegenwoordig in de
Nederlandse instellingen de rela
ties van bewoners met hun ver
zorgers en die van bewoners
onderling in strakke banen lei
den. 'Elk seksueel contact tussen
verzorger en bewoner is seksueel
misbruik' heet het in de meeste
handleidingen. Van Pelt, 25 jaar
werkzaam in de zorg, kan zich
persoonlijk niet voorstellen dat
hij een relatie met een aan hem
toevertrouwde pupil zou begin
nen. „Iemand die goed is in zijn
vak, doet dat niet."
Respect voor de medemens is het
sleutelwoord voor een goede ver
zorger, menen Ton van Gooi
(activiteitenbegeleider), Yvonne
Kruize (teamleidster), Jan Wou
ters (groepsbegeleider) en Harrie
Vrank (groepsbegeleider) van de
Zwijsenstichting. „En zelfre
spect, natuurlijk. Want hoe kun
je ooit met jezelf in het reine
komen, als je misbruik maakt van
iemand die beroepsmatig aan jou
is toevertrouwd?"
Lichamelijk contact is vaak de
enige manier om met zwaar
gehandicapte mensen te commu
niceren. „Dan ga je op je gevoel
af, vergelijk het met de manier
waarop je met je eigen kleine kin
deren omgaat. Als het voor bei
den goed voelt, dan ben je juist
bezig."
„Je werkt niet met dingen, niet
met voorwerpen. Onze bewoners
zijn mensen, die anders zijn dan
wij. Ze mogen hier anders zijn, en
hebben recht op ons respect.
Vaak krijgen wij opmerkingen in
de zin van 'goh, wat goed dat jul
lie dit werk kunnen'. Flauwekul.
We hebben een vak, er komt een
hoop professionaliteit bij kij
ken."
„Het ligt je of het ligt je niet om
deze mensen ondersteuning te
geven in hun leven. Op den duur
zie je zelfs hun handicap niet
meer. Wellicht zit daar het
gevaar, dan gaan grenzen verva
gen. Als je dan niet heel snel het
terrein afbakent, met collega's
gaat praten of de pedagoog erbij
roept, kan het fout lopen."
Hardnekkig
Van Pelt: „Natuurlijk worden ze
wel eens verliefd op je. Dat pro
beer ik persoonlijk te negeren,
zonder de bewoner af te stoten.
Gewoon, niet op die signalen
ingaan. Dan dooft het wel weer.
Eenmaal hebben we een vrouwe
lijke medewerkster moeten over
plaatsen. Een bewoner was heftig
verliefd, echt hardnekkig. Op
geen enkele manier in toom te
houden. Voor haar viel niet meer
te werken."
„Ervaren mensen merken direct
of een knuffel meer is dan een
spontane begroeting. Dat er een
bedoeling bij zit. Dan herken je
de motoriek van zo iemand, je
kent ze al jaren. Intimiteit, het
aanhalen van de mensen, gene
genheid: het is de meerwaarde
van ons vak."
„Een begeleider moet een warm
hart hebben voor de bewoner.
Gehandicaptenzorg is een vorm
van betaalde liefde. Heb je dat
warme gevoel niet, dan ontstaan
juist die gevaarlijke situaties. Als
je niet echt van de mensen houdt,
is misbruik van macht nabij. Dan
verlies je het respect voor die
ander. Dan kan intimiteit ontaar
den."
Kader
Persoonlijke inschattingen van
het personeel bepalen te vaak hoe
instellingen met seksuele vraag
stukken omgaan, geloven de
medewerksters van de Rutgers
Stichting. „Ze worden aan zich
zelf overgelaten." Hoe gaat een
verzorger om met zijn eigen ero
tische prikkels? „Je schaamt je op
dat moment, weet niet wat er met
jou gaat gebeuren als je met het
verhaal naar buiten treedt. Wij
willen dat de instellingen een
kader scheppen waarbinnen het
personeel zich veilig voelt." In de
opleidingen voor verplegend per
soneel, of dat nu ziekenhuis of
zwakzinnigenzorg is, bestaat te
weinig aandacht voor de seksuele
hulpvraag, zeggen zowel de ver
zorgers van de Zwijsenstichting
als de deskundigen van de Rut
gers Stichting. „We krijgen men
sen van zeventien jaar in oplei
ding die zelf niet klaar zijn met
hun seksualiteit. Meisjes die nog
rooie oortjes krijgen bij het was
sen van een volwassen man of
vrouw," verklaren de vier bege
leiders in Tilburg. „Wij bieden
blokuren aan voor opleidingen in
de gezondheidszorg en voor
bewoners in instellingen. Sommi
gen weten nauwelijks iets over
een vrouwenlichaam," vullen de
medewerkers van de Rutgers
Stichting aan.
Op tafel liggen boeken, video
banden en ander cursusmateri
aal. Expliciete plaatjes van licha
men en geslachtsdelen naast een
basistraining voor groepsleiders
die willen weten hoe zij hun
pupillen kunnen leren
met seksualiteit. Zelfbevredi
ging, een condoom omdoen, pil-
gebruik, of vragen over menstru-
atie, maandverband- en tampon- j
gebruik. „Ook seksueel misbruik
komt ter sprake. We leren men- j
sen om te gaan met gewenste inti
miteiten en met ongewenst sek-1
sueel gedrag. Leren ze grensover-1
schrijdende situaties herkennen j
en hoe die te bespreken met
bewoners en collega's." Voor j
instellingen is een handboek
beschikbaar dat kan helpen bij
het opstellen van een protocol
'seksualiteit en seksueel misbruik
van verstandelijk gehandicap- J
ten'.
Ga als instelling nooit zover i
jij een bewoner leert zichzelf tc I
bevredigen, is een motto. „Huur
mensen van buitenaf in, want de
volgende dag moet jij de bewoner
weer terecht kunnen wijzen."
Ook ouders komen aan bod.
„Krijgen we te horen dat wes
pende honden wakker maken, I
Fout. Je kunt bij verstandelijk
gehandicapten geen
opwekken die er niet zijn. Som-1
migen kennen totaal geen seksu-
ele beleving. Anderen ontsporen j
omdat ze hun gevoelens niet kun
nen plaatsen. Die hebben bege
leiding nodig, soms hun hele
leven.
Rollenspel
Op straat lopen de vrouwen het
meeste gevaar, moest 't Hooge
Veer onlangs ervaren nadat een
van de bewoonsters in de nabije j
omgeving werd verkracht toen ze
was gaan wandelen. De verzor-,
gers: „Mensen zeggen wel eens
'zet een hek om het tehuis. Want
als je ze los laat lopen, vraag je
om moeilijkheden." Van Pelt:
„Maar moeten wij dan de
onschuld opsluiten omdat het
beest vrij rond loopt?"
Ook daar duikt weer het grijze
gebied op. Wanneer worden sek
suele contacten met mensen van
buiten de instelling seksueel mis
bruik. De Rutgers Stichting pro
beert verstandelijk gehandicap
ten via een rollenspel aan te leren i
wat ongewenste intimiteiten zijn.
Als je geen kusje wil, zeg het dan.
Zit je in de bus naast iemand die
een hand op jouw schoot
reageer er op.
Soms vinden bewoners seks I
gewoon leuk, of genieten ze van
de aandacht, weten hun vaste j
begeleiders. Van Pelt: „Over som
mige bewoners praten we, J""r
weten we van dat ze bep
behoeften hebben. Maar als et31
man een vrouw van ons mee
neemt naar huis, en daar gebeu
ren dingen, dan is dat in nu]n
optiek al gauw misbruik, omw
je in die verhouding niet van
gelijkwaardigheid kunt spre- -
ken."
Meestal gaat het als bij J'P
Janneke, samen op een bankje,
armen om elkaar. Spelen dat j
eeuwig verliefd zult blijven.
tatiegedrag, zegt directeur hc
land.
Het lichaam van een
man of vrouw, de geest
altijd die van een kind.
suele gevoelens zijn echter
van een volwassene," weet r j
lien van Doorn. Nellie, Rie
Ellen zijn ook wel eens verl
De een heeft al tien jaar een v
vriend. Hij geeft haar bloem°'i
voor Valentijn, ze gaan sam
vakantie en vieren samen ca j
val.
NEDERLAND 1
16 00 Journaal
t605 De week van,
gesprekken
,r 35 peak Practice, serie
,731 cosby Show, comedy
18.00 Boggle, spelletje
,329 (ZW)Laurel»Hardy,
slapstick
,8 57 spreekkamer,
medisch magazine
,9.26 Waku Waku, spelletje
20 00 Journaal
20*30 Blik op de weg, ver-
keersmagazine met de
verborgen camera
20.59 Zo vader zo zoon,
spelletje
21.29 Hier en Nu, actualitei
ten
22.04 Verborgen talenten
22 58 Dokument: Toverij
langs de snelweg,
zwarte vrachtwagen
chauffeurs die offers
brengen aan de god
van de weg
23.44 Cheers, comedy
00.09 Miniatuur (tot 00.14)
NEDERLAND 2 <Jf.
,0.00 Huisje boompje na een korte j
beestje (tot 10.20) foto kippa
1030 Weer en klimaat (tot
10.50) 16.391
11.00 Bio-bits onderbouw (tot 11.20) 17.03
16.05 Little Women, tekenfilm 18.0(j
16.35 Skippy, jeugdserie
1701 De troon van Koning Kunstge
bit 18.19
17.29 2Vandaag, actualiteiten, 17.30 en 18.3(1
18.00 Journaal, 18.43 Sportjournaal 18.40
en -18.51 Hoofdpunten uit het 19.od
nieuws 19.3(5
19.01 Hoe is het mogelijk, magazine 20.0(|
19.31 Dr. Quinn: Medicine Woman,
serie
20.20 AC-tv, reportage 21.02|
i 20.53 Studio Sport
121.37 The Secret Life of Plants, natuur- 22,OJ
documentaire 22.1f
122.30 Het elfde uur, talkshow 22.31
23.30 Journaal 23.0Z
123.38 Antenne: Gemerkt voor het 23.2]
leven, documentaire over vrou
wenbesnijdenis (tot 00.13)
NEDERLAND 3
O? o|
07.00 Journaal
07.07 Klokhuis 07.11
07.22 Een verhaal dat groeit 07.1'
07.29 Ontbijt-TV met elk half uur Jour- 08.01
naai en 8.10 NOS-Sportjournaal 08.31
09.00 Journaal 09.3]
09.05 (PP): Groen Links
i Kook tv 10.01
09.29 Studio Sport 11.0]
11.05 Deweekvan 11.41
11.31 Boggle 12.31
11.59 MiddagEditie met Journaal, 12.15 13.0f
Den Haag en 12.30 NOS-Sportjour- 14.30
naai I5.ijf
13.00 Journaal 16.C
13.08 Kassa 16.1B
13.40 Kookgek 17.0,
14.06 Studio Sport 17.lf
14.51 De wereld van Boudewijn Büch
15.31 Twaalf steden, dertien onge- 18.3]
lukken 19.0I
16.00 Journaal 19.3I
16.07 Lopende zaken, actualiteiten 20.01
BELGIË FRANS 1
11.25 Vacaturebank 11.45 lei Bla-Bla, kin
derprogramma 12.45 Nieuws 13.00 Reach
for the Sky, Canadese film-komedie uit
1991 van Elisabeta Bostan met Izabela Mol-
dovan, Alina Izvoranu en Carmen Galin
14.35 Lenny Kravitz Special 15.35 Ciné-
I moi, filmmagazine 16.40 Neighbours, soap
117.05 La bande a Carlos, magazine 17.35
Die Schwarzwaldklinik, serie 18.30
J Regions soir 18.50 Cartes sur table, maga
zine 19.10 Le quotidien des sports 19.30
Nieuws 20.10 L'écran témoin: Neuf mois,
j franse film-komedie uit 1994 van Patrick
raoudé met Patrick Bouchitey, Philippine
Leroy-Beaulieu en Catherine Jacob. Aansl.
discussie 23.25 Nieuws 23.55 Javas 00.05
u pensee et les hommes, filosofisch maga
zine (tot 00.15)
08.'
De ander valt voor een
„Het is mijn vriend. &J hee J
een vriendin, maar toch
ook zijn vriendin." Straks 1 0 .1
bij hem in de kleedkamer g
in Kaatsheuvel optieedt. t
worden op de leiding js
bij. „Als ze vragen wiei M
leukste vind dan hou ik^
wil hes'
BELGIË FRANS 2
17.05 Top motos 17.30 Zwemgala Bastog-
18.00 Bla bla carnaval 19.00 Neigh-
IsoaP 19-30 Nieuws 20.00 Javas, cul-
Wle agenda 20.08 La musique habite au
Werken van Beethoven, Strauss/Dohna-
en Jongen 21.10 Tenuto 1995: Piano
s'1, van Prokofjev 22.00 Nieuws.
X )eu des ieux 22,25 Javas 22-35
DUITSLAND 1
X ^ar9enmagazin 09.00 Tagesschau
ML Mona Lisa 09.45 Rückenschule
10oiw ,?rossen Bah 10'°° Tagesschau
land ft «-«RechtinDeutsch-
Taoewh Fall~Jedem sein Recht! 11.00
methVT uVl Rosenmontag am Rhein
bereirlin rePortage over de voor-
1130 4, 1juP 'Rosenmontag' in Keulen
Main,- y Typisch Kölsch 12-30 Aus
nach M .0lrimt 'm bunten Narrenkleid
C&Ur 5' Jahreszait «-SS Aus
'simi5l5 A6r L?',015"5 Eiert' Düaeldorf
I ^geSSChanlT^n TypiSCh kÖlSCh "-00
Hotene i k Bnsant' ma93zine 17.55
wie 18 m a LSe.rie 18,25 Marienhof,
28-00 Ta„„ l bei,erem Himmel, serie
grote vo?ctSSChaU 20-15 Karneval in Köln,
123-30 Tatort"21^'-"9 23,00 Ta9esthemen
I Sarin 01 an ;,?,°iltleserie 01-00 Nachtma-
Lf Tonk. ^ClarkGab'e-cyc'«s: Hon-
CspS 3'00(zw)ADayat,he
071
Ne|
Cal
cua
Niq
wil
141
151
mezelf. Kunnen ze
liefd op me worden. Ik
Duitsland 2
LwKskiLUi,Slaïd 1 09,45 sPort Extra
manche- rnrrÜ?171 slalom dames, 1e
een echte vriend, maar -- pie I
die helemaal van meze ]fa[een
van de leiding hebben ze
vrouw en kindjes.
--".luiiioiie-siaiom dames, ie
3,55 Heut» ia »n es' 2e manche
Piaessinm,,l?0.,Main2bl^tMainz,
bie es sinnt 1, Mainz bleib*
,alsProqrammU" comPilatie
hfc'l 7-0» A1*ndmagazin
te< misdaadserie 19.00 Heute
carna-
