Weekend
ust
DRicPT
ECLOEDl
I DE STEM
E4
Kuckuck
DIE SAUERLAND i
ANWB/AA-erkend I
Het is een afscheid zonder woorden geworden. Op 27 mei 1930 verlaat de 23-jarige Karei Bongenaar het ouderlijk huis in Tiel. Zijn moeder,
een weduwe, drukt hem de hand. Karei mag tussen een hoofdagent en een rechercheur in plaatsnemen op de achterbank van 'een auto met
chauffeur'. Psychiatrisch ziekenhuis Groot Graffel in Warnsveld, bij Zutphen, is het einddoel„U bent ziek en gaat pas weg, wanneer u gezond
bent," zegt de psychiater. Bongenaar: „Ze hebben me nooit genezen verklaard." In dagboeken legt hij de verwondering vanalledag vast. Aan
de hand van kranten maakt de 88-jarige Bongenaar een reconstructie van zijnlevensloop: „Een leedloze werkelijkheid."
G E N C
0-32.50.426.426.
»GENv
Gratis katalogus
CCES HOTEL****
hotel
ITÖÖBfr.
HOME
trading
VOOR UW
AKANTIE AAN Zfct
£:0S03fSS.«!h»i
Karei Bongenaar (88)
belicht zijn leven
na 65 jaar in
psychiatrisch ziekenhuis
'Als ik mijn thee en mijn
krantje maar krijg en in de
omgeving kan wandelen,
ben ik tevreden'
ZATERDAG 3 FEBRUARI 1996
Limb u r
9 e r I
/riendelijk, sfeervol!
ezierige ontspanne I
l Kamers, lift, groJ
i, kegelbaan, biliartl
ffet. Hoge kind.kortl
n HP v.a. DM 355.
berg/Hesborn.
ek. fax 573.
Winterberg), geffil.j
it do/wc, tel., ktvf
arr. HP DM 280
(vrij-zo) DM 180 -
illenberg.
2238.
FEL
4EIFEL. Verz. vak
rderij. Wandelen en
e, zwemmen, boot-
lan natuurbad Pu|.
Overd. zwembll
ochem.Bad Bertrich
es aan de Moezel1
andere mogelijkh. 2(
rak.won. tot 6 persi
/wc/ TV sat. Terrs
Folder: Tel.: 0049-
709. Fax:1835.
ENEMARKENl
part. vakantiehuize
emarken. Voordeel in
us! Bel NOVASOL
14022, sgr, anvr.
lijk DENEMARKEN
keuze in vak.huizen
camp. 072-5898876.
YPRUS
ESTUNT: 8 dgn bv,
,app.(4-p) v.a. 598,
LAN Holidays SGI
3-692.66.66
op vakantiegebied ii
EN EN RECREATII
aterdag in deze krant!
MET MEER DAN
VAKANTIEWONINGEN
Kerkstraat 37
8420 Wenduine
ur
op
MAAND
week
weekend
3 Vakantiewoningen te
luur voor kort of lang
•edijk 293 Middelkerke
el.: 00-32-5931.20.31
00-32-5930.29.05-
Blaten weinig verschillend van talloze leef-
'l'genoten. Maar is zo'n gedrag goed voor
:n enkeltje Groot Graffel?
aantekeningen uit het verpleegkundig
'ossier,
waarin het oordeel van de psychia-
(anno 1930) over Karei Bongenaar zeer
"t is weergegeven: 'Reden tot opname:
Behalve beïnvloedingswanen,
?iddeikerfeefweltendi *™eerde hjj zi3n gedachtengang was
J' soms bizar. Hij was autistisch. Hij
hfflasseerde. Hij was vaak apatisch; hij heeft
ooit medicijnen gehad.'
«verslag gaat verder: 'Na de dood van zijn
«werdpatiënt (zijn moeder noemt hem
anzelvig) opgenomen in de Psychiatrische
*siteitskliniek (2 tot 25 mei 1927) te
™t. Was eerste kind uit het tweede
van vader. Uit het eerste huwelijk
ten zeven kinderen geboren die het huis uit
toen patiënt twaalf jaar was. Bij zijn
lobilièfB de sint
ember CIB/FIABCI/BIV
^OOp!n/ofTE°HUUR ^"ewas ziin vader (driftig) 54 jaar Zijn
KOOP«rwas 45 jaar. School: kon goed leren:
_ploma; boekhouden, stenografie en
»m' i™ deroeP uitgeoefend. Godsdienst:
itTj^höliek, niet praktiserend. Seksuele
'™keling: sprak vaak over zedeloosheid.
relaties.'
ufe' Kasteel, zorgcoördinator op de
S Ruimzicht van Groot Graffel, ver-
Wet nadruk dat dit een visie is uit lang
jaren. Elk tijdperk heeft zijn mores.
:e eeuw is z°genaamd onaangepast
ii m s!ra^e wiize aangepakt. Het is heel
"gelijk dat Karei Bongenaar vandaag
„Smmmer zou zijn opgenomen met het
ïtrau uit de iaren twintig en dertig,
het zeggen? „Vox populi, de stem van
Kuuren/oi ic
3300 KNOKKE-HEIST i
Lippenslaan 201
(Resid. chateauneuf)
el.: 00-32.50.60.72.35
00-32.50.61.553
Van Iseghemlaan 21,
B-8400 OOSTENDE
el.: 00-32.59.80.40.82
ax 00-32.59.80.88/j9
HAALBAAR KOMFOH
overnachting met
intbijtbuffet
verzorgd avondm^
ratis sauna solan
ïn dub kar*
meent Bongenaar. „De tijd van
la» p„""sc ^nef heeft geschreven aan Rika
Sel'het meisje °p mulo ir
ita„„ staPel °P is geweest?
Door Paul Bolwerk
ypersomnie," noemt hij zijn
ziektebeeld. „Ik ben vaak
bedwelmd." Karei Johannes
Jngenaar, geboren 4 mei 1907 in Tiel, staat
het psychiatrisch ziekenhuis Groot Graffel
Warnsveld, bij Zutphen, te boek als een
"atiënt met een meer gangbare diagnose. Als
>n man met wanen. Bongenaar kan niets met
ii typering. Hij heeft gewoon veel last van
pakkingen'. Hij wordt dan meegevoerd
jr de maalstroom in zijn hoofd. Maar daar
jêeft hij zogezegd weinig last van.
mgenaar weet zich heel goed te redden. Hij
[kt er zelfs nog niet over om zijn baantje
hulp in de keuken op te geven. Al was het
leen maar om zijn dagelijkse maaltijden
aan te vullen. Om het nieuws van de dag
de voet te kunnen volgen, spelt hij de
:ant. Hij heeft het druk met lezen, want een
lens kan niet genoeg weten. Zonodig gaat hij
loor tot diep in de nacht. Betekenisvolle
spreuken knipt hij uit. Hij prent ze in.
)e meest waardevolle artikelen zitten in
ilastic boterhamzakken. Hij koestert ze. Ze
jvatten naar zijn inzicht verwijzingen naar
ajn persoonlijke situatie. Het zijn de sleutels
an zijn leven. Hij wijst op een foto van voet-
laller en televisiepresentator Hans Kraay
junior. „Ik heb in 1915 en 1916 bij zijn over-
lotvader in de klas gezeten op de lagere
in Tiel."
_t een column op tafel. Daarin staat, zo
lerzekerthij, een belangrijke zin. De letterlij-
ie tekst is: 'Mijn vader heeft altijd lopen te
Jazeker, dat slaat op de situatie bij
«vroeger thuis.
Heerlijk, een vrouw zonder neurosen', luidt
Ie kop boven een artikel aan de muur van
's slaapkamer op afdeling Ruim-
icht. Heeft u ooit zo'n vrouw ontmoet? Bon-
jenaar: „Ha, ha. Nee, nee. Nog steeds niet!"
Kennis en welvaart jaagt mensen uit de
;erkj meldt een scheursel op het prikbord.
,Zo is het," meent Bongenaar. Zijn blik valt
jp een foto van Karin Adelmund, PvdA-lid in
le Tweede Kamer en voormalige vice-voor
van de FNV. „Ik heb altijd op rooie
rouwen gestemd. Op Ina Brouwer (ex-
itoenLinks, ex-CPN) wel vier keer." Hij
1 een zwak voor sterke vrou-
n zijn doen en laten is Bongenaar, zoals zijn
inlijk begeleider Margriet Kasteel
een 'bijzonder mens'. Een man met
bovengemiddelde intelligentie en brede
iresse in maatschappelijke gebeurtenissen,
ij zondert zich graag af. Hij houdt niet van
':te. Als hij wat te vertellen heeft, zal hij
i. Zoniet, dan volgt een langdurig stil-
wijgen. Dan trekt Bongenaar een muur op.
Levenslang opgenomen
VRAAG ONZE )an hij met rust wor(}en gelaten. Kortom.
RATIS KATALO 8 nman met een gebruiksaanwijzing. In doen
Karei Bongenaar: „Ook hier schijnt de zon.
weer," weet Karei Bongenaar.
53g n°g steeds niet waarom hij in
Mat°pl>enomen- Hij blijft gissen. Is het
ierzii °Penlijk zijn beklag heeft gedaan
LIT,boosheid? Of omdat hij een al te
geschreven aan Rika
meisje op mulo in Tiel, waar
1i»dan'j'Vermoedt ze^ dat hij opgenomen
Sltkii ®een Passende dienstbetrekking
i, Ti Ijnetl rinden. „Ik heb te lang doelloos
„tij rondgeslenterd. En te vaak opge-
ijdecJrmijn werkloosheid (crisisjaren)
8670 ous i uu,7--a 29. Jtb«rea nj1,ssaris en inspecteurs op het poli-
Tel.: 00-32.58/51 -2®ó ogBndat ik':?iobenvaak erg boos geweest,
:ax 00-32.58/52.0 - in een uitzichtloze situatie terecht
aag onze gratis kata
ben gekomen, waar ik ook niet om heb
gevraagd."
Zijn levensloop heeft hij tot in de details in
zijn hoofd zitten. „Ik kan bij wijze van spre
ken wel een boek in mijn hersens stoppen. Ik
heb heel veel data van belangrijke dingen
onthouden." Karei Bongenaar heeft zijn
gedachtenwereld tot op zeer hoge leeftijd
voor de buitenwereld gesloten gehouden. Pas
na 65 jaar in Groot Graffel heeft hij 'dit boek'
opengeslagen.
Op verzoek van Margriet Kasteel, Minke van
Doorne en collega's heeft hij zijn belevenissen
en kijk op de wereld bladzijde voor bladzijde
prijsgegeven. Het Maandblad voor de Geeste
lijke Volksgezondheid, een periodiek voor de
psychiatrie, heeft zijn levensverhaal afgelo
pen maand voor het eerst naar buiten
gebracht. Een document van waarde, omdat
de ontwikkelingen in de psychiatrie door de
ogen van de patiënt zijn weergegeven.
Karei Bongenaar koestert het Maandblad
voor de Geestelijke Volksgezondheid, omdat
zijn verhaal zwart op wit staat. Daar kan nie
mand meer om heen. Bongenaar heeft een
grote behoefte om alles, wat hem beroert, vast
te leggen. In twee tassen, fluoriserend groen
en lila, draagt hij een deel van zijn leven in de
vorm van kranteknipsels en dagboeken met
zich mee. In zijn eenpersoons kamer op afde
ling Ruimzicht ligt het resterend deel keurig
opgeslagen in talloze koffers. Ze zijn hem
dierbaar.
Bongenaar verhaalt over een allesbepalende
gebeurtenis uit zijn leven. „Op 26 mei 1930 's
avonds om half zeven komt de rechercheur
van politie. Ik sta in de voorkamer. Ik zie hem
aankomen. Hij zet de fiets tegen ons tuinhek
en vraagt: is je moeder thuis?. Ik zeg: jawel. In
de gang hebben mijn moeder en hij een poos
staan praten. De volgende morgen om half
negen moet ik klaar staan. Dan zou hij vol
gens mijn moeder mij naar de dokter in
Utrecht brengen."
„Voor de deur staat een auto met chauffeur,
een hoofdagent. Mijn moeder zegt niets. Ze
geeft me een hand. Meer niet. Ze komt ook
niet in de deuropening staan. De buurvrouw
komt wel even kijken. Verder is er niemand te
zien."
„Ik moet achterin zitten tussen een hoofda
gent en een rechercheur. We gaan de verkeer
de kant op. We komen in het Binnengesticht
in Zutphen aan, maar dat zit vol. We gaan
verder. Precies om twaalf uur 's middags
komen we bij het Groot Graffel. Ze hebben
me daar op 23-jarige leeftijd afgeleverd."
Bongenaar komt in een wereld binnen, waar
in de drie R's centraal staan: rust, reinheid en
regelmaat. Bongenaar: „Dat moet zijn: rade
loos, redeloos en reddeloos." Hij moet bij bin
nenkomst ogenblikkelijk door naar de badka
mer, de kuip in. Dan moet hij naar bed, op een
zaal voor veertien patiënten, met slechts het
ondergoed van Groot Graffel aan.
„Alles hebben ze afgenomen. Mijn kleren,
mijn schoenen, mijn jas en mijn bril. Alles
hebben ze naar Tiel gestuurd, omdat ik het
zogenaamd niet meer nodig zou hebben. Pas
na veertien dagen mocht ik alleen op vaste tij
den 's middags uit bed."
De huisregels zijn eenvoudig: eenmaal op,
dan in de kleren. Theetijd om vier uur 's mid
dags. Om half zes brood en pap. Na het eten is
het tijd voor de wasbeurt van 'buikje en stuit
je'. Vervolgens is het weer tijd om naar bed te
gaan.
Bongenaar stelt in het beginperiode van zijn
opname kritische vragen, maar antwoorden
blijven uit. Lijdzaam moet hij het leven van
alledag ondergaan. Hij heeft naar eigen zeg
gen geen andere keus. „Als de deur op slot zit,
kun je toch niet weg?"
„In het begin is een officier van justitie naar
mij wezen kijken. Ik heb tegen hem gezegd:
het is niet zoals ik mij het leven heb voorge
steld om hier neergelegd te worden, maar ik
kan het hier uithouden."
In een brief naar het Tielse gemeenteraadslid
Jan van Hattem van de SDAP, voorloper van
|<oAA HIE1R, «1MD -
MAM IT /AUFIJD VtfETgüjk- G£-£ST[(5-
FOTO DO VISSER
de PvdA, doet hij zijn beklag over het
gedwongen verblijf in Groot Graffel. Het
haalt weinig uit. „Van Hattem schrijft terug
dat 'de tijd en de maatschappij nog niet
geschikt zijn voor terugkeer'. Daar moet je
het dan mee doen."
Zijn moeder is slechts eenmaal, december
1930, bij hem op bezoek geweest. Later heeft
ze hem nog enkele pakketten met jam, choco
la en Tielse Couranten gestuurd. Bongenaar
weet dat zijn moeder de Tweede Wereldoor
log heeft overleefd, maar niet wanneer en
waaraan ze is gestorven. Hij kan er niet om
treuren.
Hoe herinnert hij zich zijn ouders? Bongenaar
haalt zijn schouders op. „Ach, ze zullen in
hun tijd wel alles voor me hebben gedaan wat
in hun vermogen ligt." Daar wil hij het bij
laten.
Met de duur van zijn verblijf in Groot Graffel
nam het bezoek af. Bongenaar heeft zijn half
broers en -zusters overleefd. Het enige fami
lielid waar hij nu nog contact heeft, is een
nichtje. Het is de dochter van een van zijn
halfbroers. Hij geeft de indruk niet echt om
bezoek verlegen te zitten. Hij zit graag alleen.
Als hij behoefte heeft aan een praatje, stapt
hij wel naar de drie dames van het naaiate
lier, de portier, de mevrouw van de computer.
Bongenaar heeft in de omgang een uitgespro
ken voorkeur voor enkele vrouwen. Met man
nen heeft hij weinig op.
Als hij geen contact wil, sluit hij zich in zich
zelf op. Dan zit hij bewegingsloos op een
stoel. Alsof hij in trance is. Om ineens een
teken van leven te geven bij een intrigerende
vraag. Heeft hij nooit de behoefte gevoeld om
net als zijn leeftijdgenoten te trouwen en een
gezin te stichten?
Bongenaar helt een beetje naar achteren, het
hoofd gaat een stukje omhoog, waarna van
onder de wenkbrauwen enkele ogen opflikke
ren. Dan wordt het stilzwijgen doorbroken.
„Trouwen? Ha, ha. Met twee vrouwen heb ik
heel goed kunnen vinden, maar ze zijn met
een ander heengegaan. Trouwen heb ik wel
gewild, maar kinderen krijgen niet."
Waarom niet? Bongenaar schudt het hoofd.
hNee, nee. Geen kinderen. Ik ben een voor
stander van kinderloze huwelijken. Mijn
moeder (een weduwe-redactie) heeft me altijd
voorgehouden: ik ben liever een alleenstaan
de met een lieve duit op zak, dan een arme
getrouwde vrouw."
Eenmaal in Groot Graffel is de kans om de
vrouw van zijn leven te ontmoeten toch
behoorlijk afgenomen? „Welnee, juist toege
nomen. Hier heb ik ontzettend veel vrouwen
om me heen. Ik heb alleen nog niet de ware
getroffen." Hij houdt het daarom maar op
platonische liefdes,
Bongenaar heeft tijdens de beginperiode in
Groot Graffel een sterk vertrouwen gehad in
een spoedige terugkeer naar de maatschappij.
Na enkele jaren heeft hij die hoop moeten
laten schieten. Om het verblijf draaglijk te
maken, is Bongenaar begonnen te werken.
„Op 5 juni 1931, een jaar na binnenkomst in
Groot Graffel, ben ik in opdracht van zuster
K. begonnen met bedden opmaken, de vloer
aanvegen en de boenwas uitwrijven met een
lange stok. Ook heb ik na het eten vaak mee
moeten helpen met afdrogen."
Bongenaar, uitgekiend als hij is, bezorgt zich
zelf al' vrij snel een baantje in de keuken.
Aangenaam werk en altijd goed om het dage
lijks portie aan te vullen met extra's, bijvoor
beeld jus of pap. Een builtje tabak voor de
rokers en een zakje suiker voor de niet-rokers
zijn in die tijd de geschenken van de week.
In de oorlogsjaren, waarin de voedselschaars
te zich nadrukkelijk laat voelen, belandt hij
in juni '42 in de keuken van het Binnenge
sticht in Zutphen. Een gedeelte van de
patiënten van Groot Graffel moet namelijk
plaatsmaken voor de evacuées uit het psy
chiatrisch ziekenhuis Santpoort. Levend in
een afgesloten wereld gaat de oorlog aan Bon
genaar grotendeels voorbij. Herfst '44 mag hij
alweer terugkeren naar Groot Graffel.
Op 5 mei 1945 komt een verpleger 'flauwtjes'
melden: „De oorlog is afgelopen." Met extra
pap is bevrijdingsdag luister bijgezet. De vol
gende dag hebben de bewoners een 'buil
snoepgoed' gekregen. Een tractatie om nooit
te vergeten.
Na de oorlog is de gang van zaken in Groot
Graffel volgens Karei Bongenaar drastisch
gewijzigd. Hij spreekt van de 'humanisering
in de psychiatrie', hetgeen neerkomt op beter
eten, mooiere kleding, meer bewegingsvrij
heid en zakgeld (drie kwartjes per week). Het
is een periode, waarin de patiënten na jaren
lange opsluiting een ommetje mogen maken
op het ziekenhuisterrein. Met de kaart in de
hand. Rode banden op de bomen zorgen voor
de afbakening van het wandelgebied.
Januari 1958 wordt de rechtelijke machtiging
voor de gedwongen opname van Bongenaar in
Groot Graffel ingetrokken. „Ze hebben me
dat nooit officieel verteld," houdt Bongenaar
stellig vol. Hij mag gaan, maar blijft. In jar
gon heet het dat Bongenaar gehospitaliseerd
is. Hij heeft te lang in een inrichting gezeten
om daarbuiten een draaglijk leven te kunnen
leiden. Bongenaar is het daar van harte mee
eens.
„Dat zeggen ze ook wel eens van beestjes die
te lang gevangen hebben gezeten in een kooi.
Ach, ik heb hier een hele schoonmaakploeg
tot mijn beschikking. Dat krijg ik nergens
anders meer. Er wordt hier goed voor mij
gezorgd."
Het bereiken van de pensioengerechtigde
leeftijd (4 mei 1972) heeft een doorbraak in
het leven van Bongenaar veroorzaakt. Het
heeft namelijk 42 jaar geduurd, voordat Bon
genaar zich zelfstandig buiten de poorten van
het psychiatrisch ziekenhuis heeft durven te
begeven. In het begin is nog een leerling-ver
pleegkundige met hem meegegaan om hem in
Zutphen wegwijs te maken. Met haar kocht
hij een scheerapparaat, een kostuum, een
radio en een plattegrond. „Voor 198 gulden."
Karei Bongenaar voelt zich een rijk man. Hij
krijgt aow.
Hij ervaart dat als een godsgeschenk. „In Tiel
zeggen ze dat het het beste medicijn is als je
werk hebt en dus geld verdient. Ik heb geld op
mijn rekening. Ik ben dus genezen," lacht
Bongenaar. Tot op de dag van vandaag kan
hij daar niet over uit.
Op 20 april 1974 gaat hij voor het eerst van
zijn leven helemaal alleen op pad. „In vijf
kwartier ben ik van Warnsveld naar Zutphen
gelopen,"
Voor 'vijfenveertig jaar trouwe dienst' in de
keuken van Groot Graffel krijgt Karei Bonge
naar in '93 van zuster Sacha een oorkonde.
Het zijn gedenkwaardige momenten uit het
leven van Karei Bongenaar. Vanaf 1950
tekent hij alles op in zakagenda's, zijn dag
boeken.
Werken, lezen en schrijven. Dat zijn de pijlers
van zijn bestaan. Televisie kijken doet hij
vanaf de geboorte van prins Willem-Alexan-
der (september 1967) niet meer. Bongenaar
heeft zich die dag 's avonds verheugd op de
Miss Holland-verkiezing, maar helaas. De
komst van de Oranje-telg zorgt voor een pro
gramma-onderbreking. Wel beelden van
Oranje-feesten, maar geen mooie vrouwen.
Daarover heeft hij zo de pest in dat hij besluit
om nooit meer naar de buis te kijken. Maar
goed ook, zegt hij, want hij komt tijd te kort.
Iedereen die hem wil spreken, moet voor een
bezoek ook een afspraak maken.
Bongenaar is naar zijn zeggen een tevreden
mens. Heeft hij toch niet het verlangen om
zelfstandig te wonen? Bongenaar: „Waarom?
Ik heb een eigen kamer, licht, stromend
water, warm en koud. Ik heb nog voldoende
werk in de keuken. Als ik mijn kopje thee en
mijn krantje maar krijg en de paden in de
omgeving kan belopen, ben ik een tevreden
mens.
Waarom zou ik dan verhuizen? Het is hier
rustiger dan in de stad. En, ook hier schijnt de
zon. Net zoveel als bij u."
