DE STEM
Een nieuwe
kunst uit
ledigheid
rzande
titel
agenda
S KORT
niscompetitie
basketbal
badminton-
tennis -
Hendrik
Nicolaas
Werkman,
experimenterend
typograaf en
verzetsman, in
De Beyerd
week de topper tussen
el met de derde plaats
5-2 en nam daardoor
doelpunten waren van
Ronald de Visser (2x)
or Ratjetoe raak. Kop-
-f La Chouette/V-De-
ipt met 3-2 van Disco
De Pooter/Koole-Ge-
teelant in 4-1 en De
29, Primus/Pluym 13-28
ooter/Köole 12-23, Ge-
13-19, Disco Love 13-18
-10, Engelhard 11-4, Den
stoten
Terneuzen houdt vanaf
t kampioenschap vijfde
s-Vlaanderen. Deze ti-
1 van KOT, het Racket-
lgemeen gemiddelde 1,02,
r (GBC Groenendijk) 0^89
(SBC Sluiskil) 0,86, 6. f!
7. G. van Dorsselaer (De
Michielsen (De Smickel
C/De Troubadour Clinge)
3. A. Zegers (DOS Hoek)
van de landelijke voor-
feltennisseizoen hervat,
nde een kans op revan-
uws-Vlaamse ploeg ten-
aarbij en passant de sta-
mpioensgroep. De sterkste
en uit de A-klasse plaatsten
wel, zodat SAR met een
ere klasse te maken krijgt,
en score van 29 overwinnin-
in 30 partijen ondervond
i Schelfhout in de afgelo-
ompetitie al bijzonder wei-
genstand.
ijkt er op dat dit nu nog min-
ordt, zodat er voor Schelf-
aan dit seizoen weinig lol te'
en zal zijn. Aantrekkelijker
t voor Lindsey Boerdam, die
aan het eind van haar de-
tseizoen tot partijwinst
m. Voor Boerdam is deze klas
en kans de vorig seizoen op-
ne ervaring in meer over-
ningen om te zetten.
Nathalie van Wolffelaar mag
eens een hogere score dan de
g jaar bereikte 60 procent
acht worden. Dat moet voor
"oosterse meisjes voldoende
voor het kampioenschap. Op
ier zijn De Korenbeurs uit
iedam en TOGB uit Berkel
bij de voornaamste concur-
ten.
'e jongens C-klasse viert Rey-
rt 1 zijn heroptreden. Na de
aaide afdelingstitel mogen
ël Verdurmen, Mark Staal en
jamin de Maat het nu op lan-
ijk niveau proberen. Gelet op
dere ervaringen van afde-
gskampioenen gaat het Huls
trio het echter moeilijk krij-
n plaats in de onderste regio-
n lijkt voor Reynaert wegge
ld, maar de sterkte van de in-
ling kan veel uitmaken.
indeling
landelijk
mannen
eede divisie: Zand, Blue Star.
2, OKI, Heemstede, Cosmos/ïi-
erde divisie: SAB/De
ibbe, Spaarne, Hotak 2, De Spnn
osmos/TTW 3.
ierde divisie: Qutility/MZ Zand A
tibats, FVT 4, Shot 65, Kut»
mash, ic i
ongens C: Reynaert, Vice Versa
riendenschaar 2, kubo Smas
[eemstede, Perfection/Irene.
vrouwen
we ede divisie: Zand, Amstelveen,
■UOV, Pecos, Docos, Amsterdam (o
Jcrde divisie: Qutility/MZ, Umc
Vesta, Korenbeurs, ATC, De l°e
'ierde divisie: Qutility/MZ 2, DE®.
iTV, Tanaka, Vice Versa 51,
rum 2. „„wil
Weisjes A: SAR, vice _Vef£i 0.
"OGB, TOV, Korenbeurs, Treffers
Zaterdag 20 januari: Scheldesport
1-ELBC 1 (mannen rayon ov
sporthafS'te Zwaantje Terneuren,
aanvang 1
Zondag 21 januari: Terneuzen^
Astroïden 1, Terneuzen b- I -
4, beiden in sporthal Oud®
Terneuzen 10.00 en 14.00 u-
Zondag 21 januari: Zeeuwse^^
doorcompetitie mann.eni-wd 2-
klasse: Schouwen
Hulster Ambacht 1, f nr, uur;
trum Kapelle, aanvang i„=veiand
Souburg 1-Schouwen Dm
1, TSI-hal Goes, aanvang am
Animo 1-SluiskÜ 1,
trum Terneuzen, aaaS)i_Vrou-
uur; tweede klasse: SJbr jmist,
wenpolder 1, Den Dullae eje
aanvang 14.00 «ft*® Maantje
klasse: Kapelle 1- t Halve aan-
1, Racketcentrum KaPf: Ljasse:
vang 15.00 uur; vierdetruro
MLTC 8-SJEF 1, Raf„e0tC®r.
Terneuzen, aanvang ll-u
Grote G id
VRIJDAG 19 JANUARI 1996 DEEL I
Poor Camiel Hamans
'Een kleine man in een grijze
stofjas, met wat ongemakkelijk
jgende zware wenkbrauwen,
maar met vriendelijke ogen.'
Een drukkersbaas van weinig
woorden, bescheiden, terugge
trokken en aanvankelijk wan
trouwend'. Dat was de Gronin-
Hendrik Nicolaas Werkman
(1882-1945), schrijven latere
herdenkers.
Tegelijkertijd was hij ook 'de
drukker van het Paradijs', een
kunstenaar die 'uit kasten en
onder bedden vandaan porte
feuilles tevoorschijn trok met
die een bonte wereld van
kleuren en vormen lieten zien.'
Experimentator en ambachts
man in een.
Werkman is bijna synoniem aan Gro-
Degelijk en stug, maar ander
zijds vol bohème. Een stad, waarin nog
steeds twee pettenwinkeis weten te
'overleven en waar een centraal gele-
i, vooroorlogs vormgegeven heren-
lingeriezaak geen strings of tanga's in
de uitstalkast heeft, maar keurige sta-
lange jaegeronderbroeken en
grauwwitte, koudewerende borstrok
maar waar tegelijk des morgens
om half vijf de spaarzame toeristen in
seminariebedjes wakker schrik-
door onrustbarende kotsgeluiden
van nachtbrakende studenten. Zo twee
in een borst huisden er ook in
Hendrik Nicolaas Werkman. Drukker-
nkenman van professie, artiest qua
talent.
Werkman, zoon en kleinzoon van een
veearts uit het Hogelander Leens,
niet de kans de familietraditie
voor te zetten. Zijn vader en grootva
der stierven in hetzelfde jaar, moeder
Werkman bleef met drie zoontjes en te
weinig geld achter. Na een moeizame
HBS-opieiding in Groningen-Stad en
een enkele poging in de journalistiek
werd de jonge Hendrik drukker en met
succes. Binnen een paar jaar had hij
meer dan twintig man personeel.
Zolderetage
Het leven bleef hem echter niet toela-
Hij verloor zijn vrouw, raakte in
zakelijke problemen en sloot een moei
zaam verstandshuwelijk. Met één
medewerker begon hij in 1923
opnieuw, op een zolderetage aan de
Kade van het Lage der A. In een voor
woningse begrippen van die tijd wol-
Kfflkrabberachtig gebouw, de voorma-
'•So Oranjeboombrouwerij. Daar
wachtte de 41-jarige ambachtsman
patroon op klanten.
het kantoortje stond een ouder
wets cilinderbureau en een schrijfma
chine met blikken kap," schrijft Ate
«uthoff, vriend en informeel compag
non in een iaterej clandestiene onder
uit de bezettingstijd. „Op het
u stond een omslagkalender, de
■"Mujes waren bekrabbeld met vul-
Ponschetsjes, ontwerpen voor druk-
ffl. Bij honderden zijn ze teruggevon-
De bron van creatieve fantasie
loeide rijkelijk en leverde meer mate-
zaal dan kon worden gerealiseerd met
lil i en sjablonen tot een uiteinde-
J 'uuk- Op de schetsen was soms de
w« aangegeven. Blijkbaar stond
otfanan het hele beeld voor ogen en
c°nceptie dus al geschied voor-
prent werd gemaakt. De over-
tussen schets en prent is
""Mgaans treffend."
Uniek
Zrithofis beschrijving maakt al duide-
riL,?', Werkman meer maakte dan
i-i,- Handelsdrukwerk. Als hij- op
msten zat te wachten, speelde hij
kip1.-V?£men' drukkersmateriaal en
strmri' u-1' verveMng en ledigheid ont-
sels' 3 r een nieuwe kunst- 'Druk"
unioi - internationaal nog steeds
2 |k zijn.
een iCJfeef hii daarover in 1941 aan
heboiM re ™en<i en medevennoot in
August Lnfeiga\-UitgeVeriitie ds'
Ul .^enkels; „Dit is de enige wol
van Groningen, is wel
maar 's middags hangt hier
k^ngekende rust om de dingen. Dat
Wea™ u°u constateren en
- n' ik heb hier veel drukken
geïnspireerd door de
seho(Trct„ e omgevingi allereerst de
rende wv,nen' de duiven, voorbijva-
'n de diepte, het trap-
doolhof van gangen en
deuren, de gekke combinaties van bal
ken en beschotten. Bijna twintig jaar
heb ik hier huis gehouden met lief en
leed, heb er gewerkt, gesuft en
gezwoegd, beroerdigheid meegemaakt
en volmaakt geluk gekend. Dat alles is
hier blijven hangen."
De Ploeg
Dat Werkman zijn tijd niet vulde met
patiencen en dat hij al experimente
rend op iets uitkwam dat meer met
kunst dan mét het klassieke drukkers
vak van doen heeft, is niet echt verba
zingwekkend. Werkman was al enige
jaren lid van het modernistisch
georienteerde Groninger schildersge
nootschap De Ploeg. Hij werd door
'zijn bentgenoten weliswaar als een
buitenbeentje gezien, een deftige
ondernemer die op zondag een schilde
rijtje penseelde, door zijn contacten
met Ploegleden als Job Hansen, Jan
Wiegers, Jan Altink en Ekke Kleima
raakte hij echter op de hoogte van en
betrokken bij. de eigentijdse, vooral
expressionistische en constructivisti
sche ontwikkelingen.
Werkmans eerste proeven van experi
menteerkunst, zijn programmatische
periodiek The Next Call waarmee hij
in 1923 startte, was aanvankelijk niet
veel meer dan een poging tot 'kritiek
en opbouw' binnen Ploegverband. Hij
schreef het zelf grotendeels vol, gaf het
met abstraet-geomterische en typo
grafische composities vorm en drukte
het op de handpers.
Enthousiast
Vanaf het vijfde nummer, toen een
enkel exemplaar al in handen van
anderen gevallen was en daar waarde
ring ondervonden had, werd Werk
mans 'periodiek' steeds meer een mid
del om contact te leggen en te onder
houden met de internationale avant-
garde. Hij stuurde het toe aan gelijk
gestemden in binnen- en buitenland.
Stijlgrootmeester Theo van Doesburg
betoonde zich opgetogen. Zijn Belgi
sche collega Michel Seuphor was zo
enthousiast dat hij Werkman overal
pousseerde. Op een in 1927 door Seup
hor georganiseerde tentoonstelling in
de Parijse galerie Sacre du Printemps
werden een dertigtal Werkmannen
geëxposeerd. Drie jaar later waren er
door Seuphors bemiddeling in Parijs
weer twee te zien en in 1931 een in de
Poolse textielmetropool Lodz.
Over buitenlandse erkenning voor zijn
toen nog typografisch te noemen druk
sels had Werkman niet echt te klagen,
desondanks verloor hij door zijn
terughoudendheid het contact met de
internationale vernieuwers en sloeg hij
tastend en zoekend nieuwe wegen in.
Niet langer de ook door tijdgenoten
gepractiseerde compositietechnieken
met letters, cijfers, vlakken en symbo
len, maar de slechts van kleuterschool
en fröbelclubjes bekende sjablone- en
stempelmethodes.
Grafisch
Als een nieuwe Gutenberg sloeg Werk
man aan het uitproberen, sneed sja
blonen met een scheermesje, schilder
de erover heen met de drukkersrol en
bestempelde de restruimte met letters,
ornamenten en zijkanten. Zijn werk is
niet langer typografisch, maar gra
fisch. Zijn nieuwe series en prenten
zijn in feite unica, niet langer op de
handpers vermenigvuldigd, maar elk
werk apart en met de hand vervaar
digd.
Hot Printing (1934-1936), een toespe-
'The Next Call', oktober-november
1924, is een voorbeeld van Werkmans
vroegste experimenten. Die sluiten
nog aan bij het werk van de toenma
lige avant-garde.
Werkmans omslag van de laatste, veertigste uitgave van De Blauwe
Schuit: P.C. Boutens' 'Reizang van burgers terugkeerend uit de ballingschap'
(1944).
Werkmans allerlaatste druksel: het geboortekaartje voor Margrietha Geer-
truida Wilhelmina Zuithoff. De dochter van 'Blauwe Schuitschipper' Ate
Zuithoff werd op 25 maart 1945 geboren. Werkman zat toen echter al vast. De
voorkant van het kaartje was begin maart gereed 'ondanks de door de kou
onhandelbare materialen, de taaie inkt, de harde rollen die geen inkt aanne
men en de half verkleumde drukker'. Het binnenwerk is door Werkmans
arrestatie door een ander afgewerkt moeten worden.
ling op de toen populaire hot jazz, ,is
Werkmans eerste grote, vrolijke en
speelsgekleurde, productie met deze
nieuwe werkwijze. Ritmisch als was
het muziek in herhaling van vormen en
kleuren.
Jan Wiegers, Ploeglid, maar toen
wonend te Amsterdam, toonde de
nieuwe Werkman aan Sandberg, con
servator van het Stedelijk Museum:
„Het zal in 1938 geweest zijn. Op zeke
re dag staat Jan Wiegers voor mij met
een grote map; de map gaat open en te
voorschijn komen zes grote kleurige
drukken, sommige abstract, andere
met menselijke gestalten. De map
blijft mij gezelschap houden en telkens
als ik bezoekers heb, spreiden we ze
uit en dan vraag ik: waar komen deze
prenten vandaan? De bezoeker raadt:
Parijs, het Zuiden, tot eindelijk een
jonge schilder de spijker op de kop
slaat: 'Uit Groningen'."
Aftastend
Sandberg wilde de maker leren ken
nen en reisde daarom naar Groningen:
„Er was verwondering en misschien
wel enig wantrouwen zoals bij mensen
die zich erin hebben geschikt om een
zaam te zijn. Hij spraak eenvoudig, de
bezoeker wat aftastend. Achter een
simpele faijade bespeurde men een rijk
leven. Het duurde een poos voor hij er
toe kon komen zijn werk te laten zien.
Toen kwamen de mappen, grote en
kleine met bonte en zwarte bladen,
voor de dag: mensen in exotische land
schappen, vreemde gewassen, eenvou
dige geometrische composities opge
bouwd uit zetmateriaal."
Sandberg regelde een expositie in
kunstzaal Heieen Spoor in Amster
dam. Najaar 1939 kwam die, de pers
was nieuwsgierig en recenseerde:
'Deze handpersdrukken verdienen
hier bekend te worden.' Daar kwam
het niet meer van. De Duitse inval
maakte een eind aan de net begonnen
waardering, diezelfde Duitse bezetting
gaf echter ook de'stoot tot Werkmans
beste werk. En deze keer was de aan
leiding niet gebrek aan werk en ledig
heid, maar een betrekkelijk normale
drukopdracht.
Nijhoff
August Henkels, predikant te Win
schoten en voormalig redacteur van
het Groningse studentenblaadje Der
Clercke Cronique, wond zich op over
de maatregelen van de Duitse bezetter.
Hij wilde zich verzetten en iets onder
nemen. Hij sprak erover met Ate Zuit
hoff, vriend uit zijn Groninger jaren en
mede-uitgever van een bundeltje
opgewekte studentenzomerkamplie-
deren, en met Adri Buning, lesgevende
overbuurvrouw te Winschoten. Die
was bij het opruimen van een kast een
kranteknipsel uit 1934 tegengekomen
met een gedicht van Martinus Nijhoff:
Het jaar 1572. Een vers tegen de
Spaanse onderdrukker van indertijd,
maar even goed bruikbaar voor de
actualiteit van 1940.
„We kwamen ineens op de gedachte,"
schrijft Zuithoff 55 jaar later, „om er
een rijmprent van te maken." En om
die als opbeurend signaal rond de
jaarwisseling aan vrienden, magen en
bekenden te zenden. „Over de versie
ring waren we het snel eens; het moest
een houtsnede worden. En wie kon dat
beter dan Jan Wiegers? Lid van de
Ploeg, de vereniging van moderne
schilders in Groningen. Hij woonde nu
in Amsterdam en ik had zijn adres bij
de hand want er stond bij ons een map
met etsen van hem in commissie. De
vraag wie de rijmprent zou moeten
drukken viel veel moeilijker te beant
woorden. Eerst dachten we aan de
drukker van onze kampliederenbun
del. Maar toen kwanten we allebei
ineens op Werkman; die was drukker
maar schilderde ook, en was Ploeg-lid.
Was hij politiek betrouwbaar?"
Vertrouwen
Dat Werkman naast zijn schildershob
by en zijn ambachtelijke drukkersbe
zigheden erpstig in de weer was met
grafische experimenten wisten de drie
initiatiefnemers niet. Ze zochten hem
aan als vaderlandslievend en goed, in
meerdere betekenissen van het woord,
vakman. Maar Werkman kon meer dan
de nette uitvoering van een drukop
dracht garanderen. Het enthousiasme
van de jonge verzetters wekte Werk
mans vertrouwen. Hij liet hun zijn
eigen grafisch werk zien en dat stimu
leerde het trio tot verdere plannen. Het
clandestiene gezelschap 'De Blauwe
Schuit' ontstond, met aan het roer de
drie initiatiefnemers plus Hendrik
Nicolaas Werkman. Een veertigtal, nu
onbetaalbaar dure, boekjes, plaquettes
en prentenseries was het gevolg.
Werkman was de grote vormgever.
Zijn voor Hot Printing ontwikkelde
technieken bereikten een hoogtepunt.
Kleurig, ritmisch, beeldend en vols
trekt onorthodox. Niet gericht op ver
antwoorde boekverzorging of prachti
ge, exclusieve typografie, maar op een
eigen vormentaal. Werkman was niet
tevreden met superieure ambachte
lijkheid of esthetische perfectie, want
daarin was voor hem geen lol of creati
viteit te herkennen. Zijn Amsterdamse
verspreider en collega in het illegale
bedrijf A.A. Balkema kon dan wel op
zijn sympathie rekenen, voordiens
typografisch volmaakte, clandestiene
uitgaven had hij nauwelijks waarde
ring.
„Hij stuurde me de beide laatste edi
ties van de 5 Ponden Pers en het was of
ik de producten van lettergieterijen in
handen had. Wat is dat allemaal onbe
rispelijk van uitvoering en wat is dat
van uiterlijk en innerlijk weergaloos
select. Je slaat je handen van verba
zing ineen als je zoiets ziet in deze tijd.
In déze tijd waarin je haast geen vel
goed papier machtig kunt worden.
Maar is dat niet allemaal een beetje te
mooi? Veel te mooi, hoewel de inhoud
het verdient dat moet ik eerlijk zeggen.
Wil je wel gelooven dat ik nooit zooiets
voor mijn plezier zou maken? Dat is
gewoon gesublimeerd vakmans-druk
kers-werk zonder een grein artistici
teit of zelfs van persoonlijkheid. Het
zou op den duur saai zijn daarvan veel
in de boekenkast te hebben."
Exotisch
Saai is Werkman nooit. Elke uitgave
van De Blauwe Schuit, of van het
andere werk uit dezelfde oorlogsjaren,
is anders. Hoewel meteen herkenbaar.
Of het nu gaat om een geboortekaartje
voor een der kinderen van een Blauwe
Schuitschipper, zijn exotische, Gau
guin en Matisse overtreffende, polyne-
sisch aandoende serie Vrouweneiland,
waaraan hij zijn bijnaam de 'drukker
van het Paradijs' overgehouden heeft
of om zijn wereldberoemde Baal-
schemmappen.
Werkman voelde zich gesteund en uit
gedaagd door het kleine gezelschapje
actieve gelijkgestemden om zich heen
en kwam zodoende, ondanks alle
beperkingen van die tijd, tot een
immense productie. Henkels gaf hem
Martin Bubers Chassidische Legenden
in handen, Werkman las ze en ver
werkte ze tot twee indrukwekkende
Baalschemsuites. Tweemaal een serie
van tien prenten, een uit 1942, de vol
gende van een jaar later. Nu per map
minstens honderdduizend gulden
waard.
Werkmans 'goudader' bleek aange
boord. Een groot deel van deze laatste
uit honderden druksels bestaande pro
ductie valt echter niet meer te zien. 13
Maart 1945 werd Werkman om nim
mer opgehelderde reden door de
Ausenstelle des Sicherhietsdienstes
und der Sicherheitspolizei gearres
teerd. Zijn werkplaats en huis werden
leeggehaald en het drukwerk afge
voerd naar het Groningse bezettings
hoofdkwartier, het Scholtenhuis.
Werkman haalde de bevrijding niet.
Op 10 april 1945 is hij met negen voor
hem onbekende lotgenoten op het
Mandeveld bij Bakkeveen geëxecu
teerd. Zijn werk werd drie dagen later
bij de ontzeting van Groningen een
prooi der verwoestende vlammen. Het
paradijs ging verloren in een helle
vuur.
Hendrik Nicolaas Werkman (1882-
1945): 'Uit innerlijke noodzaak gebo
ren'. Tentoonstelling in samenwerking
met het Groninger Museum, in De Bey-
erd. Boschstraat 22, Breda. Van 21 janu-
ari-3 maart, dinsdag t/m vrijdag 10-17
uur, zaterdag en zondag 13-17 uur.
Opening zaterdag 20 januari om 16 uur
door Jacques Wallage, voorzitter van de
PvdA-fractie in de Tweede Kamer.
In de jaren '30 ontwikkelde Werkman een eigen stijl en techniek. Voor zijn
serie 'Hot Printing' gebruikte hij voor het eerst sjablones. Dit druksel stamt
uit 1935.
