5,- 5,- 5,- 95,- Over de vorming van het geweten Hoe ouders het beste kunnen reageren op onplezierige kanten van hun kind Helmondse kaakchirurg boekt wereldprimeur Amsterdamse GG GD: 'Meer mensen laten zich onderzoeken op aids' Dordrecht krijgt kliniek voor autistische jongeren DE STEM LIJF LEVEN E2 K PRODUKT INFORMATIE 'Minder vruchtbaar door koffie' Antibiotica bij breuken Palfium-experiment Commerciële cosmetische klinkiek Silicose-uitkering Motorrijles gehandicapten Ontsteking kaakbot niet bacteriologisch Dinosauriër broedde zelf eieren uit X 59 WOENSDAG 27 DECEMBER 1995 |ranaf f 15.995,- i ieders bereik r f 18.995,-. De F 20.995,-, en is ^bag. En - zoals in zuinigheid, budskosten. [trekkelijker dan Dr welke Suzuki in van Suzuld Rnandal Services. j meer inlichtingen In onze ztinzel- rweg 118 I Molenstraat 88 an 9.30 tot 18.00 uur XTRA KOOPDAC uur jbaan zuid 11 in 9.30 tot 18.00 uur EXTRA KOOPDAG Ouur s maatwerk m CRAT.S BE20RC|NC DORDRECHT, OROCENBOSCH «•- CHELEN (B), NIJMEGEN, PEER URG, UTRECHT, VENIO 'Nooit met ruzie slapen gaan' In de opvoeding van kin deren doen zich grappige maar ook moeilijke momenten voor. Kinde ren gedragen zich nu eenmaal niet altijd zoals ouders graag zouden wil len. Ze vertonen soms gedrag dat- vriendelijk gezegd - 'ongewenst' is. Hoe moet je daarop reageren? Wanneer is een waarschuwing op zijn plaats, wanneer een standje, wanneer een 'echte' straf? En hoe zwaar mag die zijn? Pedagoge Maria Panne bakker geeft tips aan ouders die aan de nood rem moeten trekken. Door John van Oppen Wat moet je doen als je kind als een biggetje loopt te krij sen in een supermarkt omdat het zijn zin niet krijgt? Wat te doen als een kind van acht nog regelmatig in bed plast? Zijn kleine broertje of zusje slaat? In gezelschap de tong uitsteekt tegen moeder? Een ander kind elke dag pest op het schoolplein? Tal van ouders weten het zo een- twee-drie niet. Ze willen niet blind varen op de lessen van oudere generaties en hebben behoefte aan goede raad als het gaat om de opvoeding van hun kinderen. Op consultatiebureaus voor kleuters, maar ook tijdens ouderavonden op basisscholen, komen de gesprekken altijd uit op de vraag hoe je als 'moderne' ouder moet omgaan met de min der plezierige gedragingen van de kinderen. Om die reden heeft Maria Panne bakker, werkzaam bij het Neder lands Instituut voor Zorg en Wel zijn (NIZW) in Utrecht, samen met Geraldien Blokland een the mapakket ontwikkeld voor ouderbijeenkomsten over het onderwerp straf. Niemand vindt straf leuk. Ouders niet en kinderen niet. Bovendien is straf lang niet altijd de beste methode om kinderen te leren wat wel en wat niet mag. Pedag ogen zeggen altijd dat het belo nen van gewenst gedrag een aan pak is die veel effectiever werkt. Pannebakker: „Terecht. Het bes te wat ouders kunnen doen, is let ten op wat hun kind goed doet in plaats van letten op wat het alle maal fout doet. Van compliment jes en aanmoedigingen leren kin deren vaak meer dan van straf. Kinderen die op een positieve manier aandacht krijgen van hun ouders, zullen minder negatief gedrag vertonen. Ouders met zo'n positieve benadering zullen mer ken dat ongewenst gedrag van zelf afneemt, dat het contact met hun kind een stuk plezieriger wordt en de sfeer in huis een stuk gezelliger." Maar dat neemt niet weg dat alle ouders wel eens pijnlijk worden geconfronteerd met ongewenst gedrag van hun kinderen. Dan vragen ze zich af: hoe kunnen we daar een einde aan maken? Is in dit geval straf niet op zijn plaats? Pannebakker: „Je kunt lang niet altijd simpel 'ja' of 'nee' zeggen na zo'n vraag. Het antwoord is afhankelijk van de situatie, het kind zelf en de omstandigheden waarin het dat gedrag vertoont." Maar rond één punt mag geen discussie te bestaan, vindt Pan nebakker: „Straf mag nooit te lang duren. Er moet een einde aan komen. Kinderen kunnen soms namokken over een bestraffing en ouders zijn ook niet altijd meteen weer in een goede stemming. Maar ouders moeten de verstandigste mensen zijn in zo'n situatie en het initia tief nemen om het goed te maken met hun kind. Een opmerking, knipoog of knuffel is al voldoen de om te laten merken dat de zaak is afgedaan en dat je het kind nog altijd even lief vindt." Ouders mogen het gedrag van hun kind afwijzen, maar niet het kind als persoon, stelt Pannebak ker. „Ze kunnen bijvoorbeeld zeggen 'ik vind het vervelend dat je steeds ruzie maakt' in plaats van 'ik vind je een vervelend kind' of 'mama vindt je niet meer lief'. Kinderen die vaak horen dat ze vervelend zijn, worden onzeker over zichzelf en daardoor juist lastig. Een kind dat dagenlang moet bedelen om weer in de gunst te komen van de ouders, voelt zich doodongelukkig. Het snakt naar een bevestiging dat alles weer goed is. 'Nooit met ruzie slapen gaan' is een stelregel die nog altijd opgaat. Ook in de rela tie tussen ouders en kinderen." Een voorbeeld uit de praktijk van alledag. Wat te doen als het kind een kleiner broertje of zusje slaat? „Hoe vervelend het ook is, waar kinderen met elkaar optrekken ontstaan conflicten. Dat hoort erbij en kinderen leren ervan conflicten zelf op te lossen. Om die reden is het soms beter als ouders zich er niet mee bemoeien. Dat geldt niet als er geslagen wordt en zeker niet als een ouder kind een jonger broertje of zusje te grazen neemt. Dan kunnen ouders beter snel ingrijpen en de kinderen uit elkaar halen. Een stevige uitbrander is hier op zijn plaats. Sommige ouders zullen het geven van een tik op de vin gers een goede reactie vinden. Dan voelt een kind tenminste zelf wat het bij een ander heeft Maria Pannebakker: „Wat er op televisie te zien is, is het twistpunt in het gezin van deze tijd - en niet alleen tussen kinderen. Wie de afstandsbediening in handen heeft, bezit de macht. foto erwin de leeuw gedaan. Daar zit wel iets in, maar het is voor kinderen een tegen strijdige boodschap. Zij mogen niet slaan, maar 'grote' ouders mogen dat wel?" Nadenken over de oorzaak is erg belangrijk in een situatie als deze. Pannebakker: „Misschien is er jaloezie in het spel. Wat extra aandacht kan helpen om die gevoelens onder controle te krij gen." De oorzaken van lastig en onge wenst gedrag zijn legio: aandacht trekken; erbij willen horen; zich vervelen; een moeilijk karakter gecombineerd met veel tempera ment; gevoelens van frustratie, woede of angst; inconsequent optreden van ouders; ouders die weinig kunnen verdragen; ouders die te weinig toezicht houden; slechte invloeden van buitenaf; het verkeren in een bepaalde ont wikkelingsfase; onduidelijke regels voor het kind; een omge ving die het kind teveel beperkin gen oplegt; een omgeving die het kind teveel prikkels geeft. Een kind komt binnen met mod derlaarzen over de zojuist gedweilde vloer en smijt de tas met natte sportkleren op de grond. Pannebakker: „Ouders kunnen hevig geïrriteerd raken als hun kind zo het huis binnen dendert. De een kan er laconiek onder blijven, de ander tolereert het gewoon niet. De opvattingen over wat belangrijk is in de opvoeding en over welk gedrag duldbaar is, zijn dus niet bij alle ouders het zelfde. Die opvattingen worden bepaald door de manier waarop de ouders zelf zijn opgevoed, maar ook door zaken als oplei ding, levenservaring en vrienden kring. Hoe meer ouders gesteld zijn op 'netjes en schoon', hoe heftiger ze reageren op een kind met modderlaarzen." „Een corrigerende maatregel die voor de hand ligt: er iets van zeg gen en het kind de schade laten herstellen. Het kan bijvoorbeeld meehelpen om de gang weer schoon te maken. Bij kinderen die hardnekkig hun spullen laten rondslingeren, kan het geen kwaad om de voetbalbroek maar eens een keertje niet te wassen. Dat is een les die ze niet snel zul len vergeten, al vinden ouders het héél moeilijk om het zo ver te laten komen." Het kind heeft weer in bed geplast. „De meeste kinderen die ouder zijn dan een' jaar of vijf, lijden er zelf onder en willen niets liever dan 'groot' zijn. Een kind straf geven of belachelijk maken, helpt dan ook niet. Maar je hoeft het als ouder ook niet te negeren. Het kan effectief zijn om het kind te confronteren met de gevolgen van zijn bedplassen. Bijvoorbeeld door het mee te laten helpen het bed te verschonen en de natte spullen in de wasmand te gooien. Een mogelijkheid is ook om samen met het kind een kalender te maken waarop elk droge nacht met een zonnetje wordt beloond. Bij een bepaald aantal zonnetjes past dan een beloning. Zo stimu leer je het goede gedrag." Het kind maakt ruzie met broer tje of zus om de afstandsbedie ning. „Het gezin is een oefenplaats voor conflicten en ouders moeten dikwijls optreden als scheids rechter. Wat er op televisie is en wie wat wil zien, is het twistpunt in het gezin van deze tijd - en niet alleen tussen kinderen. De afstandsbediening is daarbij een begerenswaardig attribuut. Wie dat apparaat in handen heeft, bezit de, macht. Als zo'n conflict zich afspeelt tussen broers of zus jes, is bemiddelen voor ouders een ondankbare taak. De beste remedie is waarschijnlijk om de afstandsbediening buiten hand bereik te brengen. Als zulke ruzies zich dagelijks afspelen, kunnen er het beste vaste afspra ken worden gemaakt over wie waar naar mag kijken." Wie zelf een vraag heeft over straffen of het gedrag van zijn kind, kan bellen naar de landelij ke opvoedtelefoon: 06-8212205. Niet-rokende vrouwen die meer dan drie koppen koffie per dag drinken, raken wellicht minder gauw zwanger dan andere vrou wen. Dit wordt aangevoerd in een artikel in de American Journal of Epidemiology, dat is gebaseerd op onderzoek verricht aan de John Hopkins Universiteit. De consumptie van meer dan 300 mil ligram cafeïne per dag - ruwweg het equivalent van drie koppen koffie - vermindert de maandelijkse kans op bevruchting met 26 procent, aldus het onderzoek. Minder dan 300 milligram had geen invloed op de conceptie. Patiënten met een botbreuk of een heupprothese hebben baat bij vroegtijdig gebruik van antibiotica. Penicilline halveert de kans op wondinfecties. Dit stelt de ongevalchirug H. Boxma van het Zuiderziekenhuis Rotterdam in het AMC-Magazine van januari. Hij stelt dat wondinfecties bij breukoperaties veel vaker voorko men dan aangenomen. Volgens Boxma loopt 8 procent in plaats van 1 tot 2 procent van de patiënten een wondinfectie op als zij niet voortijdig antibiotica krijgen. Preventief penicilline toedie nen heeft alleen effect bij zogeheten gesloten fracturen, breuken waarbij geen wonden zijn. Driekwart van de deelnemers aan het kleinschalige palfium- experiment dat Amsterdam in maart 1995 startte, vaart daar wel bij. Uit een interim-rapportage blijkt dat het medicijn bij een kwart van de bijna dertig deelnemende drugverslaafden geen enkel effect had. Bij nog eens een kwart ontwikkelde het leven van de verslaafde zich tot 'een bijna ideale situatie', zegt Ch. van Brussel, het hoofd van de drugsafdeling van de Amsterdamse GG&GD. In de helft van de gevallen bleven de deelnemers ande re drugs, zoals heroïne, cocaïne of amfetaminen bijgebruiken, maar hielp het regelmatig gebruik van palfium hen een stabieler leven te leiden. Ze verzorgden zichzelf beter en werden rustiger. Er gaat echter niets boven heroïne, zo vonden nagenoeg alle proefkonijnen. De roes die heroïne geeft blijft bij het gebruik van palfium achterwege. In een bijgebouw van het Catharina-ziekenhuis in Eindhoven gaat per 1 januari een commerciële cosmetische kliniek van start. De kliniek Perfect Skin staat onder medische leiding van de aan het ziekenhuis verbonden dermatoloog dr. P. Beretty. In de kli niek wordt met behulp van een computergestuurde laser, bediend door speciaal getrainde artsen, een behandeling voor huidverjon ging toegepast. Daarbij verdwijnen of verminderen rimpels en andere oneffenheden zonder littekens achter te laten. Anders dan bij de face-lift vertekent de laser-methode het gelaat niet. „Er is geen nieuwe pasfoto nodig," aldus het ziekenhuis. Benadrukt wordt dat het niet gaat om een geneeskundige, maar om een zui ver cosmetische ingreep. Klanten moeten de kosten zelf betalen en kunnen deze niet verhalen op de algemene ziektekostenverze kering. De koppeling van de kliniek aan het ziekenhuis, waarvoor wordt betaald, past in de ontwikkeling waarin ziekenhuizen trachten aan extra budget te komen. Een behandeling in Perfect Skin kost tussen de achthonderd en een paar duizend gulden. De Limburgse stichting 'Silicose oud-mijnwerkers' heeft terecht een peildatum ingesteld voor het toekennen van een speciale uit kering aan weduwen van oud-mijnwerkers die aan silicose zijn overleden. Dat heeft de Raad van State bepaald. De stichting meent dat alleen vrouwen voor de uitkering van 20.000 gulden in aanmerking komen als hun man na 16 december 1992 aan deze ernstige longziekte is overleden. De vermeende 'discriminatie' op grond van deze datum is al geruime tijd inzet van ernstige con flicten. Mensen met een lichamelijke handicap kunnen binnenkort motorrijbewijs halen. Dat is te danken aan een initiatief van oud motorcoureur Rob Janssen uit Assen. Hij heeft samen met ver schillende instanties een speciale motor ontwikkeld. Het Centraal Bureau Rijvaardigheidsbewijzen (CBR), dat deelneemt aan het initiatief, heeft de motor goedgekeurd. Inmiddels krijgen gehan dicapten in Assen al enkele maanden les. De motor kan aan aller lei handicaps worden aangepast. Zelfs aan een handicap aan de onderarm. STE- 5CARANTIE Van onze verslaggever Helmond - Zo'n tachtig patiënten in Nederland kampen dagelijks met een chronische ontsteking van het kaakbot. De pijn mani festeert zich in de vorm van een hevige kiespijn, twee a drie weken achtereen. Vervolgens verdwijnt de pijn even, om daar na weer in volle hevigheid terug te keren. Pijnstillers of andere methoden helpen niet. De oor zaak is zonder succes gezocht in een bacteriologische ontsteking in het kaakbot. Volgens Robert Groot (33), kaak chirurg in het Helmondse Elker- liekziekenhuis, wordt een chroni sche kaakontsteking echter niet veroorzaakt door een ontsteking maar door een verhoogde, onbe wuste spanning van de kauw spieren. Die wordt veroorzaakt door stress, hyperactiviteit en mogelijk een afwijking in het centrale zenuwstelsel. Patiënten zijn volgens Groot gediend met een therapie om de kaakspieren te ontspannen door behandeling van fysio- of psychotherapie. »he kaakchirurgen kunnen dit Probleem inderdaad niet behan gen," zegt Groot, die onlangs in Amsterdam promoveerde op een Proefschrift over 'Diffuse sclero- serende osteomyelitis van de I haak'. Reeds gepubliceerde ^a-delen uit dat proefschrift I hebben in binnen- en buitenland I grote aandacht getrokken. I ;"oorop gesteld: het heeft niets I e maken met eten of de manier I Van eten, maar om een onbewust I mechanisme dat zich misschien m de hersgnen afspeelt. Tot voor hert dacht iedereen dat de oor zaak van de ziekte afkomstig was Jan een bacteriologische afwij- mng in het kaakbot, omdat het otvlies werd geprikkeld en uaardoor ontstoken raakte. Bij I ®0m®ige patiënten werd daarom clfs een deel van de kaak verwij fd. Dat hielp voor even, daarna fWam de hevige pijn toch weer terug", zegt Groot. Een vanaf 1985 gepleegd onder zoek onder 43 patiënten in het AMC in Amsterdam wees echter uit dat het hier gaat om een ont steking zonder infectie waarop het kaakbot reageert door nieuw bot te gaan vormen. „Veel mensen hebben bijvoor beeld last van hoofdpijn, veroor zaakt door stress. Iets dergelijks manifesteert zich nu bij enkele mensen in de kaak. De afwijking was bekend, het vinden van de oorzaak en het aangeven van een therapie is echter nieuw," zegt Groot. „Bij de proefpersonen in het AMC hebben we aantoonbaar resultaat geboekt. In Amerika wordt nog altijd gedacht dat het om een bacteriologische ontste king gaat en heeft men geen suc ces. Ja, je mag rustig zeggen dat het hier om een Helmondse wereldprimeur gaat. Daar zijn we in het Elkerliek best een beet je trots op." Londen (dpa/anp) - Dinosauriërs van de oviraptor-familie hebben eieren uitgebroed zoals moderne vogels. Een spectaculaire vondst in de Aziatische Gobi-woestijn lijkt het jongste bewijs te vormen voor de theorie dat de uitgestor ven dieren de voorloper van de huidige vogel zijn. In het Britse tijdschrift Nature meldden Amerikaanse en Mon goolse onderzoekers de vondst van de fossiele resten van een volwassen oviraptor, zittend op een nest eieren. Het dier heeft dezelfde houding als veel broe dende vogels, aldus Mark Norell van de universiteit in Washing ton. De zeer goed bewaard geble ven oviraptor-fossielen uit Mongolië vormen het tot heden hardste bewijs dat de dinosauriër broedde zoals een vogel. Dordrecht (anp) - In Dordrecht wordt volgend jaar begon nen met de bouw van een kliniek voor 36 autistische jonge ren. Initiatiefnemer is het Algemeen Psychiatrisch Zieken huis De Grote Rivieren in Dordrecht. De kliniek is bedoeld om te voldoen aan de toenemende vraag naar behandelplaatsen voor autistische jongeren, aldus een woordvoerder van het APZ. In Oosterbeek is al dertig jaar een kli niek voor autisten. Het gebouw komt te staan in een nieuwe Dordtse woonwijk. De kliniek gaat De Steiger heten. Volgens mevrouw M. Verhoeven, locatiemanager van APZ De Grote Rivieren, wordt De Steiger opgezet om jonge autisten uit heel West-Nederland op te vangen. „Het gaat om jongeren tussen de 13 en 21 jaar die thuis niet meer kunnen functioneren. Er is een steeds grotere behoefte om autisten klinisch te behandelen. De ziekte wordt tegenwoordig wel vaker en sneller gediagnosti- seerd," vertelt Verhoeven. Eind volgend jaar gaat de eerste paal de grond in voor De Steiger, waar zo'n veertig mensen komen te werken. In 1997 moet de kli niek gereed zijn. Amsterdam (anp) - Steeds meer mensen laten zich onderzoe ken op aids. In vergelijking met voorgaande jaren steeg het aantal testen in Amsterdam vorig jaar met tien procent, wat neerkomt op bijna duizend onderzoeken. Dat meldt de GG GD van de hoofdstad in het jaarverslag Infectieziekten over 1994. Elf mannen bleken besmet te zijn met hiv, het virus dat aids kan veroorzaken. Bij de ruim vier honderd geteste vrouwen reageerde niemand positief. Vooral personen in de leeftijd 20 tot 39 jaar ondergingen een onderzoek. Als belangrijkste redenen hiervoor noemt de gezondheidsdienst dat mensen zekerheid willen bij het begin van een nieuwe vaste relatie of omdat ze steeds wisselende sek suele contacten hebben. In 1994 liepen in Amsterdam 33 patiënten acute hepatitis B op. Een daling met bijna de helft, waarvoor de GG GD geen ver klaring heeft. Besmettingen met hepatitis A namen, na een terug val in '93, vorig jaar wel toe, van 126 naar 147 personen. Vooral homoseksuele mannen lijden aan hepatitis A, onder meer ten gevolge van risicovol seksueel gedrag. Het aantal patiënten met buikty- fus nam van 10 toe tot 21. Ze doen de infectie doorgaans op in Aziatische landen. Ook de stij gende trend in het aantal geval len van malaria zette door (van 78 in 1993 naar 88 vorig jaar). Meestal gaat het daarbij om in Afrikaanse landen besmette per sonen. Het aantal gevallen van tuberculose nam toe van 223 naar 305. In 1992 lag het aantal tbc- gevallen overigens ook vrij hoog: 294. Geslachtsziekten zoals syfi lis en gonorroe kwamen in 1994 minder voor. Met grote regelmaat kunnen we in kranten berichten lezen waarbij de rechter een verdach te veroordeelt tot het volgen van een therapie die bedoeld is om het geweten van de verdachte te herstellen, dan wel te vormen. Een voorbeeld daarvan is de zogenaamde incestdader-thera- pie. Of de therapie waarbij de verkrachter in contact gebracht wordt met zijn slachtoffer. Het doel van dergelijke therapieën lijkt te zijn de dader van incest of verkrachting duidelijk te maken, te laten voelen, wat hij zijn slachtoffer heeft aange daan. De vraag of dergelijke thera pieën iets uithalen lijkt echter gerechtvaardigd. Het is name lijk maar de vraag of, en zo ja, in hoeverre het mogelijk is mensen op latere leeftijd een geweten, een moreel besef, 'aan te leren'. Afleren is in ieder geval geen probleem, zoals we elke dag kunnen zien. Freud wees er al op dat het geweten zich in de regel ontwik kelt tussen het vierde en zeven de levensjaar. Deze periode kunnen we opvatten als de zoge noemde kritieke periode voor de ontwikkeling van het morele besef. 'Kritieke periode' wil zeg gen dat als het geweten niet in deze periode wordt gevormd, het later ook niet meer tot ont wikkeling kan komen. Met andere woorden: mensen die om wat voor reden dan ook een stoornis hebben opgelopen in de vorming van het geweten, kun nen deze stoornis later op geen enkele manier weer ongedaan maken. Dat zou betekenen dat thera pieën zoals de incestdader-the- rapie of welke vorm van thera pie waarbij het moreel besef ontwikkelt moet worden geen enkel nut kunnen hebben. Het enige nut dat ze hebben is dan veeleer gelegen in het feit dat 'men' (justitie, de maatschappij) het idee heeft dat er in ieder geval iets gedaan wordt. Een psycholoog die zich uitge breid heeft beziggehouden met de ontwikkeling van het gewe ten (het moreel besef) bij de mens is de Amerikaan Lawrence Kohlberg geweest. Kohlberg gaat er vanuit dat de invloed van het milieu, zeg maar de sociale context waarin het kind opgroeit, van groot belang is. Hij onderscheidt drie niveaus in de ontwikkeling van het geweten, waarbij elk niveau weer twee fasen heeft. In het totaal zijn er dus zes verschil lende fasen. Het eerste niveau noemt Kohl berg het preconventionele niveau. Dit niveau loopt onge veer tot het zevende levensjaar en bestaat zoals gezegd uit twee ontwikkelingsfa sen. In de eerste fase gehoorzaamt het kind eigenlijk alleen maar om straf te ontlopen of om een beloning te krijgen. Een vrij egocentrische manier van gehoor zaamheid dus. In de tweede fase rede neert het kind op een 'voor wat hoort wat' manier, een soort ruilhandel dus. Het tweede niveau is het conventionele niveau, wat de meeste kinderen rond het dertiende jaar bereiken. Op dit niveau past het kind zich aan aan de verwachtingen die het gezin van hem heeft. Het kind heeft nu een besef van de sociale rangorde. In de derde fase zien we dat het kind zich gaat gedragen op een .manier die door anderen als juist wordt beoordeeld. Het gaat zich iets aan trekken van het oordeel dat anderen over hem hebben. Het kind gaat ook letten op de bedoelingen van gedragin gen en het gedraagt zich tegenover anderen op een manier om hun goedkeuring te krijgen. In de vierde fase krijgt het kind inzicht in de algemeen geldende regels en wetten. Het krijgt als het ware een plichtsgevoel. Het kind gehoorzaamt om conflicten Het geweten ontwikkelt zich tussen het vierde en zevende levensjaar. foto archief de stem met autoriteiten te vermijden. Uit bovenstaande wordt duide lijk dat bij elke fase een accent verschuiving optreedt met betrekking tot de motivatie om gewetensvol te handelen. Niet alle mensen bereiken vol gens Kohlberg het derde en hoogste gewetensniveau. Dit derde niveau noemt hij het post- conventionele niveau. Het gedrag van iemand die dit niveau heeft bereikt wordt gestuurd door ethische princi pes. Zaken als mensenrechten en menselijke waardigheid gaan hier een rol spelen. We zagen zojuist dat volgens Kohlberg de omgeving waarin een kind opgroeit van groot belang is bij het tot stand komen van het morele besef. Dat is ech ter nog niet alles. Want volgens Kohlberg is de intelligentie min stens zo belangrijk. Volgens hem verlopen de morele ontwikkeling en de cognitieve ontwik keling zelfs hand in hand. Domme men sen zouden volgens hem dan ook maar een matig ontwik kelde moraal heb ben, en slimme men sen een goede. Als zowel Freud als Kohlberg gelijk heb ben, dan is de vor ming van het gewe ten afhankelijk van factoren waarover het individu geen enkele zeggenschap heeft: leeftijd, milieu en intelligentie. Dat zou ons inderdaad tot de sombere con clusie brengen dat het morele besef (het geweten) iets is wat je wel hebt of niet hebt. En dat thera pieën die bedoeld zijn om het geweten alsnog te vormen, inderdaad verspilde tijd en energie zijn.

Krantenbank Zeeland

de Stem | 1995 | | pagina 25