Weekend
INDAAGDE
N I ER IN HET
BONNETJE.
ADIA
z
E4
EEN GEWONE AFDALING
KAN ALTIJD NOG.
NBBS REIZEN
i, opmerkelijk bescheiden,
tgeloof dat ik wel een aardige
rage heb geleverd", zegt hij
f. Sinds zijn emeritaat heeft
|is zich gestort op de geschied-
iijving van de natuurkunde.
Biografieën
Abraham Pais,
natuurkundige
en biograaf
van Einstein
Gekromde ruimte
Einstein
Wereldvreemd
Huwelijk
ot O/UCESTttp lA/CJR-Pb^vJ
loord Limburg, De Li
ZATERDAG 7 OKTOBER 1995
J in de Special van Reizen
leatie: alle aandacht voor
iter. Met een schat aan
|e-adressen, dagtochtjes
apjes. Dus tien tegen één
I nieuwe ideeën opdoet.
J skiën POLEN/
■nel. bus, lift, les,
lrillavond, extra
[er op dag vertr.
[echie, ontbijt bij
in NL. al v.a.
I groepen al v.a.
(Voor info/folder:
Tel.: 077-548884
All-in WINTERSPORtRi
vanaf 575,- inclusief gJ
busreis royal-class,SK|J
hp,2 pk,douche/wc. Verfl
in Slowakije, Hoge en l
Tatra geb. 70 km. ad
(730-2024m.) sneeuwzeil
Skiclub ONDERll
04108-12314.
kireizen, Chalets
l-service in o.a.
[Solden, Tignes,
1(F) 030-2340358
fcl-VOORDEELÜ!
al v.a./ 199
144255 anvr/sgr
FDAGTOCHTENI!
lurvival-oud Holl.
aoke-buffetten-
bestavonden-voor
fn bedrijven. BEL
0418-632887.
Tours naar de
Frankrijk, Oos-
plie en Tsjechië.
en skipas v.a.
el voor informatie
feoGo Tours 010-
ÈGR/ANVR.
pr VOORDELIGE
Ibrochure is uit.
I bus of trein naar
emmingen al v.a.
I incl. hotel l/o. Bel
ber Reizen 040-
fid ANVR/SGR.
skigebieden van
TSJECHIE! Voll.
[gse.busreizen v.a.
<rokusvak.) Auto-
li. 147,- p.wk. Bel
030-6377996
Ie WEEKENDSKI
lol-Dolomieten v.a.
|.p. incl. hotel, HP,
Ook met auto.
fours 073-5220033
590,- N-I-E-D-E-R-Al
nieuw htl naast lift! 10 c
reis incl. luxe en HP, vel
22-29 dec. 5-12-19-26 ji
2-9 feb. enz. v.a. 59{
REKRO REIZEN R'DJ
010-4142233 tot 22 u.S(J
vanaf
lVORIAZ RANKRIJK 345
wk, eigen vervoer, logies in appt. Pierre et Vacan-
es en skipas. Per bus v.a. 478; per trein v.a. 566
K1TOER IJSLAND 1975
wk, vlucht, transfers, verblijf op basis van l&o/vp
iTOCHT LANGS VULKANEN, GLETSJERS EN HEETWATERBRONNEN
Haal de W/ncerspartbrochure bij de NBBS Belwin
kels, NBBS Reisagenten of bij de reizenverkopende
Postkantoren en Rabobanken, of bel 06-8656 (40cpm)
GEWONE VAKANTIE KAN ALTIJD NO
gestaag groeiende organisatie die zich met nam<
hoogwaardige spuitgiettechnieken.
ue anticipeert op nieuwe ontwikkelingen,
3n onderdeel van de internationale Adia gr
'Politiek is veel
moeilijker dan
natuurkunde'
Uniek voor Nederlai
Skiën onder de Spai
zon op het dak van i
Pyreneeen. Duizenc
landgenoten gingen u voj
Profiteer ook van
SUPERLAGE prijzen,
pistes, 50 km. en 18 liftJ
10 daagse reis incl. ij
bus, htl en HP al vj
449,-! Skipas v.a. I2(f
les 92,- en huur 75]
Gratis grote PYRENEE?
wintersport krant! REKI
REIZEN ROTTERDAM ol
4142233 tot 22 uur. sj
Ook voor groepen!
ƒ698 Htl.P-A-C-H-M-AJ
in Uderns! Uitstekend
met zwembad! 10 dgsr
incl. luxe bus en HP, vd
22-29 dec., 5-12-19-26j|
2-9 feb. enz. v.a. ƒ69!
REKRO REIZEN R'D
010-4142233 tot 22 u.S(J
644,- R-A-M-S-A
am Dachtstein. Heerlijk I
aan de piste! 10 dgs
incl. luxe bus en HP, vel
22-29 dec. 5-12-19-26 j|
2-9 feb. enz. v.a. j f
REKRO REIZEN R'DH
010-4142233 tot 22 u.i
jam Pais is een grote naam
|ijemoderne natuurkunde.
Lzijn wetenschappelijke bij
len is de fysicus, die in 1946
Leerde naar de Verenigde
lee heeft hij zo mogelijk
jmeernaam gemaakt. On-
|gs was de emeritus-hoogle-
van de Princeton- en de
ckefeller-universiteit even in
ilandvoor een serie lezingen.
irMartijn Hover
k at de vermaarde geleerde al lange tijd
Leg is uit zijn geboorteland, wordt on-
middellijk duidelijk als hij ons in de
Ir van zijn Amsterdamse hotel begroet,
■baar verguld met de grote journalistieke
Bijstelling voor zijn persoon merkt hij op
[lij zojuist een journalist van het dagblad
pte woord heeft gestaan. „Bestaat dat ei-
llijk, het dagblad Trouw?", vraagt hij, enigs-
[prafessor Abraham Pais niet helemaal op
e is van het nationale dagbladenbe-
ad zij hem vergeven. Het komt in elk geval
K voort uit een gebrek aan belangstelling,
Itwekunnen pas aan ons gesprek beginnen
pt ik hem tamelijk omstandig heb moeten
gen wat VNU betekent - Verenigde Ne-
ladse Uitgeversbedrijven (onder meer uit-
pvan deze krant).
peet des te meer van de natuurkunde en
kfctorie. Hij is een grote naam in de fysi-
ndetwintigste eeuw. De inmiddels 77-ja-
Imeritus-hoogleraar van de Princeton- en
[Wefeller-universiteit in de Verenigde'
ja is geboren en getogen in Amsterdam. Na
S te hebben voltooid, studeerde hij na-
®de in zijn geboorteplaats en Utrecht.
Itotlog onderbrak zijn carrière: zoals zovele
Pt landgenoten bracht hij de oorlogsjaren
■vankeiijk ondergedoken en later in gevan-
jtlspdoor.
Pt reisde Pais naar Kopenhagen om daar
de persoonlijke assistent te worden van Niels
Bohr, de geestelijke vader van de quantumme-
chanica. Niet lang daarna vertrok hij naar de
Princeton-universiteit, waar hij in 1950 tot
hoogleraar werd benoemd. In 1963 verhuisde
hij naar de Rockefeller-universiteit in New
York, waaraan hij thans nog als emeritus
hoogleraar is verbonden.
„Ik heb er nog steeds een kantoor", vertelt
Pais. Het werken kan hij namelijk nog altijd
niet laten, zegt hij. „Ik heb zelfs vijf kantoren",
meldt hij zonder een spoor van valse beschei
denheid. „Één in mijn huis in New York, één op
de universiteit, één in mijn huis in Kopenhagen
en één in mijn landhuis in Denemarken en dan
nog één op het Niels-Bohrinstituut, ook in Ko
penhagen."
Van al die kantoren maakt Pais nog regelmatig
gebruik, zegt hij, want het reizen zit hem in het
bloed: „Ik voel me soms een soort zigeuner." Of
hem dat op zijn leeftijd niet af en toe opbreekt,
vraag ik. „Dat valt wel mee. Ik raak natuurlijk
wel eens doodop, maar dan doe ik een slaapje
en dan kan er weer tegen."
Natuurkundige arbeid verricht hij jn die kan
toren trouwens niet meer. „Ik volg de natuur
kunde nog wel op de voet, hoor", verzekert hij.
„Maar sinds mijn emeritaat houd ik mij eigen
lijk vooral bezig met de geschiedenis van de
natuurkunde."
Uit die geschiedkundige arbeid zijn twee veel
geprezen biografieën voortgekomen: van Niels
Bohr en Albert Einstein. Beiden heeft Pais per
soonlijk goed gekend. Bohr en Einstein zijn de
fysici die min of meer eigenhandig het gezicht
van de twintigste-eeuwse natuurkunde hebben
bepaald: Einstein met zijn relativiteitstheorie
en Bohr als grondlegger van de quantumme-
chanica, de tak van de natuurkunde die zich
bezighoudt met de studie van elementaire deel
tjes, de bouwstenen waaruit alle materie in het
universum is opgebouwd.
Waar de naam van Einstein echter haast my
thische proporties heeft aangenomen, is die
van Bohr bij het brede
publiek nauwelijks be-
kend. Pais zelf had als
natuurkundige aanvan
kelijk nauwelijks in de
gaten dat er zo'n ver
schil bestond, geeft hij
toe. „Pas nadat ik mijn
biografie over Einstein
had gepubliceerd, is mij
duidelijk geworden hoe
groot de belangstelling
voor de persoon van
Einstein nog altijd is bij
een breed publiek. Hoe
dat komt?"
De professor denkt er even over na. „De oor
zaak weet ik niet precies, maar ik weet wel hoe
en wanneer het begonnen is", zegt hij dan.
„Dat was in november 1919. Er was in dat jaar
een expeditie georganiseerd om tijdens een
zonsverduistering de buiging van het sterren-
lorbil
er door de gerealiseerde groei bij aansprekende!
ikkelingen in marktgroei, momenteel een vacature v
:oek naar kandidaten die minimaal over een opleidt
evuld met het diploma KB2.
i een meer dan modale kennis van spuitgieten, i
pal 3 jaar ervaring in een leidinggevende functie o
e-omgeving, waarbij u aantoonbare successen
ing. Overtuigingskracht, zelfverzekerdheid en
n nature bij u. U bent een harmonieus leider die zicj
fsdoelstellingen, waarbij samenwerking en teamg
e ontwikkeling vertaalt zich onder andere in een g
kkingsvaardigheid, waardoor uw onderhandeling
etrokken voelt tot deze vacature, zien wij uw schrifteli'l
tegemoet. U kunt uw brief,
eld zal worden, sturen naar
3 Werving en Selectie,
|n. m -
Dwel mannen als vrouwen. PERSONEELSD j
NJ*inzegt Pais: „Van nature was hij altijd al een erg informele man die zich met
llJk volstrekt niet bezig hield. Zo is het een feit dat hij nooit sokken droeg.
FOTO AP
licht door de zwaartekracht van de zon te me
ten. Op dat moment waren er daaromtrent
twee voorspellingen: één van Newton, de grote
natuurkundige uit de zeventiende eeuw, en één
van Einstein."
Het was een soort krachtmeting tussen twee
tijdperken in de fysica, vertelt Pais, en zo werd
het door de pers ook opgevat. „Nadat de metin
gen het gelijk van Einstein haden bewezen,
schreef The Times in Londen dat 'Newton om
vergeworpen' was. Daarmee was Einsteins re
putatie in één klap gevestigd in brede kring."
Een andere reden dat Einstein bij het gros van
de niet-natuurkundigen bekender is dan Bohr,
heeft volgens Pais te maken met de aard van
hun respectievelijke theorieën. „Einsteins rela
tiviteitstheorie is eigenlijk helemaal niet zo in
gewikkeld", zegt hij. „In feite kun je haar heel
goed in woorden uitleggen. Bij een uitdrukking
als: 'de ruimte is gekromd' kun je je in elk ge
val iets voorstellen, ook al begrijp je niet pre
cies hoe het in elkaar zit of waarom dat zo is.
Met de quantummechanica is dat onmogelijk.
De wiskunde die eraan ten grondslag ligt, leidt
tot allerlei conclusies die in strijd lijken met
het gezonde verstand."
Pais erkent dat het een steeds groter probleem
wordt om de ontdekkingen van de moderne na
tuurkunde bij het grote publiek bekend te ma
ken. „Moderne wetenschappers denken vol
strekt anders over de werkelijkheid en onze in
terpretatie ervan dan aan het begin van de
eeuw, toen Einstein op het toneel verscheen",
legt hij uit. „Maar helaas is daarvan slechts
zeer weinig doorgedrongen in brede kringen
van de samenleving. Op zich is dat niet ver
wonderlijk, want het heeft ook eeuwen ge
duurd voor de ideeën van Newton algemeen
bekend en geaccepteerd waren."
Desondanks kan de professor zich niet onttrek
ken aan de indruk dat de afstand tussen de we
tenschap en het 'dagelijks leven' steeds groter
begint te worden. „Op zich is dat wel veront
rustend. Er is maar één antwoord op: voed de
jeugd goed op. Stel je
voor dat er iemand naar
je toekomt die perfect
Chinees kent en die zegt:
ik heb me toch een
prachtig Chinees ge
dicht. Dat kan hij je ver
volgens laten zien, maar
als je geen Chinees kent,
kun je de schoonheid
van dat gedicht nooit
waarderen. Zo is het ook
met de natuurkunde: je
moet de taal van de wis
kunde begrijpen om de
schoonheid van de fysica te kunnen vatten."
Toch zegt Pais blij te zijn 'dat er bepaalde din
gen zijn waarbij de wiskunde geen hulp biedt'.
„Plato meende dat de wereld het beste af was
als ze werd geregeerd door filosofen, zeg maar
wetenschapsmensen. Misschien had hij gelijk.
Maar misschien had ook Einstein wel gelijk
toen hem gevraagd werd waarom de raadselen
van de natuur wel te doorgronden zijn, terwijl
de problemen van de mensheid vaak onoplos
baar lijken. Dat komt, zei hij, doordat politiek
nu eenmaal veel moeilijker is dan natuurkun
de."
Waar je het met Pais ook over hebt, vroeg of
laat duikt Einstein op. Wat was de grote fysi
cus eigenlijk voor iemand? „Einstein was een
zeer beminnelijk man met wie ik een zeer
vriendelijke verhouding had", zegt zijn bio
graaf. „Maar ik kan niet zeggen dat we echte
vrienden waren. Hij leek altijd oprecht blij me
te zien, maar hij bleef ook altijd een zekere af
stand bewaren. Dat gold voor al zijn relaties
met anderen. Zijn echtgenotes bijvoorbeeld
heeft hij meer gekozen omdat ze convenient
waren, goed van pas kwamen, dan uit 'liefde'.
Een zin voor op een persoon gerichte 'liefde'
kende hij niet."
Waarmee niet gezegd wil zijn dat de grote na
tuurkundige een onaangenaam of asociaal
mens zou zijn geweest. „Verre van dat. Hij was
juist heel beminnelijk en hij heeft bijvoorbeeld
ook veel gedaan voor de joodse zaak, maar de
liefde die hij koesterde was meer op de mens
heid als geheel dan individueel gericht. Wat
dat betreft verschilde hij nogal van Bohr. Die
had juist een heel diepe en warme band met
zijn vrouw en zijn gezin."
Zijn populariteit bij een groot publiek had Ein
stein vermoedelijk deels te danken aan zijn op
vallende uiterlijk, veronderstel ik. Daar is Pais
het maar ten dele mee eens. „Het imago van de
wat wereldvreemde, slordig geklede en gekap
te wetenschapper met lak aan sociale conven
ties dat Einstein op latere leeftijd verwierf, was
in eerste instantie niet doorslaggevend voor
zijn roem. In de tijd dat hij zijn belangrijkste
natuurkundige werk verrichtte, was Einstein
zelfs helemaal nog niet zo fotogeniek", weet
hij. „Hij droeg altijd keurige, wat stijve pakken
en zag er over het algemeen heel netjes uit. Een
beetje saai, zelfs."
Einsteins imago-verandering kwam pas op
gang met het overlijden van zijn eerste vrouw.
„Maar dat was zeker geen bewust streven",
Abraham Pais: „Je moet de taal van de
wiskunde begrijpen om de schoonheid van
de fysica te kunnen vatten."
FOTO KLAAS KOPPE
meent Pais. „Eerder was het zo dat zijn vrouw,
een bourgeoise van het zuiverste water, hem
die pakken aantrok. Van nature was hij altijd
al een erg informele man die zich met zijn ui
terlijk volstrekt niet bezig hield. Zo is het een
feit dat hij nooit sokken droeg."
Zijn losse manier van kleden deelde Einstein
met nogal wat wetenschappers, zegt Pais. „Ik
heb er zelf ook wel eens last van", lacht hij.
„Mijn vrouw heeft ook vaak de grootste moeite
mij een schoon hemdje te laten aantrekken.
Dat veel wetenschappers er zo slordig bijlopen
Het is zoals met een uniform dat bij een be
paald soort werk hoort, denk ik. Daar komt
nog bij dat een wetenschapper de mensenwe
reld niet echt nodig heeft. Het is ook niet voor
niets dat Einstein allebei zijn huwelijken als
mislukkingen omschreef.
„Bent u getrouwd", vraagt de professor me dan
ineens. „Nee? Nou, dat is heel verstandig." Hij
schatert het uit. „Zelf ben ik gelukkig ge
trouwd, hoor", haast hij zich te verzekeren.
„Maar het is met het huwelijk zo: je moet er
heel wat energie in investeren en het duurt een
tijdje voor je die terugkrijgt - met interest, dat
wel. Dat is voor wetenschappers vaak moeilijk
omdat ze zozeer verstrengeld zijn met hun
vak."Dat vak heeft Pais over de hele wereld ge
voerd. Als ik hem vraag of hij zich nog altijd
Nederlander voelt na al die jaren in het buiten
land, hoeft hij daar niet lang over na te denken.
„Ten diepste voel ik me jood", zegt hij. „Maar
daarnaast voel ik me Nederlander, Amerikaan
en Deen. Ik ben namelijk met een Deense ge
trouwd, vandaar."
Dat levert maar zelden problemen op. „Alleen
toen Nederland en Denemarken een paar jaar
geleden tegen elkaar moesten voetballen in de
halve finale van het EK, had ik het daar even
moeilijk mee. Mijn vrouw heeft namelijk wel
dat diep-Deense gevoel. Ze heeft als antropolo
ge ook heel wat van de wereld gezien, maar ze
praat toch vaak over 'je thuisvoelen'. Zelf heb
ik daar minder last van." De professor lacht:
„Ik ben thuis in zoveel delen van de wereld dat
ik eigenlijk nergens thuis ben, maar ook over
al. Vanochtend bijvoorbeeld ben ik even langs
de gracht wezen wandelen. Dat deed me echt
goed. Op zo'n moment voel ik me echt weer
thuis in Amsterdam."
Desondanks is het gezin Pais uiteraard nogal
veramerikaanst. „Mijn zoon Joshua is acteur in
Hollywood", meldt de hooggeleerde vader niet
zonder trots. „Hij speelde de rol van Rafael in
de film over de Ninja Turtles. En ik heb een
kleinzoon waar ik gek op ben. Ik heb natuurlijk
ook de nodige ellendige dingen meegemaakt,
met name in de oorlog, maar over het geheel
genomen ben ik heel tevreden met wat het le
ven mij gebracht heeft. Life has been good to
me."
LU
5
CC
HET H£RF4T OF footT
