j)p Bornholm wacht de trein
ft
brave bestaan in het ^buitengewest' van Denemarken
Portugal probeert Italië
bezoekers af te troggelen
RESERVE
n
16 SEPTEMBER 1995 D#®m
ZATERDAG 16 SEPTEMBER 1995
7-11! 16x7 8-12 met
eindspel.
39...17-22 40. 26-21
16x7 12x1 42. 37-32?
Het
7-1141.
01 - .bes(lissende moment. Ka
-1-16 of 31-26 is remise L,
meest waarschijnlijke result®
Een variant: 21-16 8-13 9
22-28 33x22 18x27 37-32 i
32x21 23-28 38-33 28-32 3®
32x23 21-17 23-28 43-38 IM
39x28 30x39 enz. 33
42...24-29! Natuurlijk. 43 33®
20x40 44. 35x44 22-28145 3®
23-29! Na deze twee kracht®
ten staat wit voor een posiiS
neel bankroet. 46. 21-16 ulB
47. 31-26 30-34 48. 39x30 25®
49. 44-40 28-33 50. 38-32 33®
51. 43-38 29-33 52. 38x29 34®
53. 26-21 8-12 54. 32-28 3Ü
55.27x381-7 56.21-1712x21®
16x27 20-24 58. 40-34 39x30*
38-33 30-35 en wit gaf het 13
18-23+) op. V
Op vijf rondjes troef deed Oos
twee schoppens en klaverboe
en -tien weg. Nu volgden rui:
tenaas en -vrouw en RUITEN
ZEVEN ging naar de heer. Dit.
was nu de situatie:
Eerst werd klaveraas gespeel^
waarna ruitenvijf volgde. Oos
dacht dat Zuid deze slag in zijij
hand moest overnemen en
deed schoppenzeven weg zodalj
schoppenvijf de twaalfde slag
opleverde. Het verhaal verteld
niet of Oost klaagde over hetj
slechte licht aan tafel.
f6;
e5
16.
f5
9.
10.
36. Le7 - f6 Pe6-f4+; 3
Ke2 - d2 Pf4 - dS; 38. L16-
f7-f5; 39. Lg7 -f8 Pd5-e-
40. Kd2 - e2 f5 - f4; 41. Lf8 rif
f4 - f3+; 42. Ke2 - el Pe3 -
43. Kei - d2 Pc2-al!;
b3-b4 Pal-b3+; 45. Kd2'el
Pb3 - cl; 46. Kel-fl P«~
47. b2 - b3 Pd3 - cl; 48. c3'
Pclxb3; 49. c4 - c5 Pb3 - d4;
Ld6-g3 Pd4- c6; 51. lp'1
Ke4 - e3; 52. Lel - c3 Ke3-«
53. Lc3 - el a6-a5; Ana®
geeft het op. 54. bxa5 K
Lh4 b3; 56. Lf6 Pd4; garand®"
promotie voor de b-pion-
De partij werd gespeeld aan
tweede bord. Aan het ee tf
maakte de baas zelf (Kasparo.j
remise met Lautier. Hij1
zijn vuist hebben gs'ac
maar is door dit voorben
vens weinig wijzer gewovae
vermoed echter dat zijn
nen al gesmeed zijn. In h j
cente verleden bediend
zich met wit enkele ma E" nS.
het enigszins omstreden t h(j,
gambiet. Hij boekte er pr
;en
en.
tc5
ae-
co-
ns
te-
dt.
d5
:d8;
e2
e6;
bijl
ge zeges mee, onder a«y--
gen Anand. Maar moge'J
de hij het tegengif voo
Open Spaans nog even
kast laten staan.
(Hand Bornholm is
peens buitenbeentje,
jgt tegen Zweden
ichurkt. De kust is
de stranden be-
het fijnste zand en
Jensen zijn er stug.
jornholm is braaf.
!^üarTvan Grinsven
jongensachtig, zoals alleen
lianen dat kunnen zijn. En
uPete Hunner de veertig al
sterd. Hij is glasambachts-
(oont op het kleine Deense
Bornholm dat dicht tegen
to ligt aangeschurkt. Poli-
«tenschappen studeerde
En kunstgeschiedenis.
...de in Kansas en in New
i De liefde dreef hem eerst
kopenhagen en daarna naar
jiolm. Het gemak waarmee
^beeldspraak oplepelt, ver-
j dat hij die vaker heeft ge-
jt „Het leven in Amerika is
KI rijdende sneltrein, als je
ju uit moet, dan haal je 'm
jueer. In Kopenhagen gaat
Bij wat langzamer. Maar in
Jlolm wacht de trein op je tot
ur instapt."
sentie van het leven op het
buitengewestelijke Deense
iJ teruggebracht tot enkele
ja. Net zo min als de rest van
aarken, eeft Bornholm
1®, fjorden of strenge win-
zelf zeggen ze dat het
zo duur is als de rest
lit Scandinavische broeders.
bet door wisselende
sktshebbers regelmatig ver
eiland dichter bij
den ligt dan bij Denemarken
Bornholmers al sinds
anheugenis graag bij Dene-
ifa horen. In 1658 was het
r. De Zweedse gouverneur en
garnizoen werden over de
:ggejaagd en de eilandbewo-
5 sloten zich weer bij Dene-
sken aan.
eigenlijk? Tegenwoordig
ile eilandbewoners vooral
lts Bornholmers te zijn. Het is
zelfstandige provincie en de
urn het land heet consequent
«f.De vraag 'Ben je in Ko-
geweest?', wordt niet
ill Dat is 'Ben je Daar ge-
al!'
trekt een half miljoen
per jaar, veel Duitsers
Ze worden vooral ge-
tor de stranden aan de
De mooiste zijn te vin
bij Dueodde, twintig kilome-
in de zuidoostpunt. En
zomaar strand. Het stuif-
werd vroeger onder meer
om zandlopers mee te
Het is het fijnste zand,
wit ook. De
van Dueodde kijkt uit
zand, duinen en zee. Wie de
tweehonderd treden naar
wil lopen, hoeft slechts
Deense kronen in een busje
'Ppen dat naast de ingang
Want toezicht is er niet al-
geldt voor de wankele
lletjes die overal langs
f weg staan. Zo bieden boeren
averse waren aan, aardappels,
"A eieren. De prijzen staan
ij èn een blik of doosje om het
in te doen. Als de avond valt
Me koopwaar naar binnen
"gehaald zit dat geld er nog
lin.
Jongeren
is de tweede grootste stad
1 «et eiland. Op 1 mei 1994
•rnden er 3.871 mensen, maar
pi zullen er inmiddels weer
zijn. Want Bornholm
fkeg. Zo'n 45.000 inwo
rtelt het eiland nog, tweedui-
v minder dan een paar jaar
Als in zoveel afgelegen
1 trekken de jongeren
op zoek naar werk, een be-
toekomst.
I Bornholm nog grossiert
charmante vissersplaatjes
v ^kidustrie op het ei-
-Nekso is de vierde belang-
"ssershaven van Dene-
K tln ^aatste jaren enor-
jlJPP® °Pgelopen. Tien jaar
1 kon
een jongeman zon-
De visserij bepaalt het ritme op Bornholm, veel meer dan het toerisme. Visrekken voor de Gughjem Rogeri - een combinatie van ro
kerij en restaurant - bieden een surrealistische aanblik. foto's johan van grinsven
ftnnl 'j-
mil S er noS g°u(1 geld m
enen; tegenwoordig nauwe-
t ii»u beieSde boterham. Als
5 lst mag worden, is de vis
j aar en als de vis gevon-
an worden, mag die niet
1 gevangen. Wie er naar
eert .krijgt een moedeloos
te ™ren over quoterin-
te vangsten en een
ingekrompen visserij-
haven van het plaatsje
«tóv. s achter elkaar noe-
'oonit a' 6en ®e'' zegt een
"linens Verdnngt een hand-
°"t di en Zlcb rond een vissers-
gelost. Meeuwen
nvi*L aasgieren; afgeklo-
jzpj, j koPPen op de kade be-
e ma geduId loont- Glibbe-
rWn oranie en zwart
e haf er sckepen in rit-
'"ovenH t"6?' De stank is oor-
de hart zomermaanden
een dag later als
'Hollandse Nieuwe' te koop in
Nederland.
Toerisme
De visserij, dat is hier nog het
Echte Leven. Heel wat mensen
werken de ene helft van het jaar
in een hotel of restaurant en de
andere helft als visser of als vis-
filleerder. Visserij is een belang
rijkere bron van inkomsten dan
landbouw en toerisme. Door het
belang van de visserij en de land
bouw krijgt het toerisme ook
geen kans de kleine samenleving
te ontwrichten. Dat geeft toeris
ten de kans om te verblijven in
een samenleving die ook buiten
het toerisme een kloppend hart
heeft.
Age Pedersen is de chef van Den
Lille Havfrue, 'de kleine zee
meermin' in Snogebaek. Bij de
lokale bevolking staat zijn res
taurant bekend als een van de
beste van Bornholm. Als visser
bleek hij geen succes - zeeziekte
is in dat vak nu eenmaal geen pre
- dus moest hij iets anders in de
winter. Pedersen verhuurt zich
daarom 's winters als gastkok in
Zweden, want een vetpot is de
Bornholmse toeristenindustrie
dan niet voor hoteliers en restau
rateurs. Toch heeft het eiland dan
ook iets te bieden - een soort
ruige rust -maar het is het pro
bleem van de jonge hond die zijn
eigen staart achterna loopt. Ho
tels, winkels, musea en cafés zijn
niet open omdat er weinig toeris
ten komen en er komen nauwe
lijks toeristen omdat er niets
open is.
Afstanden
Over de afstanden op Bornholm
hoeft niemand in te zitten. Bin
nen een half uur is elk punt van
het eiland vanuit elk ander punt
per auto te bereiken. Een beetje
fietser steekt zonder veel proble
men van noord naar zuid of oost
naar west over in een paar uur
tjes. Niet dat Bornholmers zelf zo
mobiel zijn. Dat tochtje van een
half uur dat nodig is om aan de
andere kant van het eiland - wat
hier gelijk staat aan het andere
eind van de wereld - te komen,
geldt hier als een hele reis. „Dan
nemen wij een lunchpakket
mee", zo luidt een grap met een
serieuze ondertoon in Bornholm.
Vijf dialecten spreekt men er. De
nodige animositeit is er, ingege
ven door het weerbarstige be
staan en de veertien religies die
thuis zijn op het eiland. De volge
lingen zijn samengeklonterd en
hebben de woonoorden daarmee
een zeker isolement gegeven.
Rotskusten
Biedt de zuidkust stranden, in
het noorden zijn granieten rots
kusten te vinden en de meeste be
zienswaardigheden, De noorde
lijke kustweg slingert langs klei-
Bornholm is 588 km2 groot. Bereikbaar per veerboot, van
uit het Noordduitse-Sassnitz, en per vliegtuig. Vakanties
worden aangeboden in de brochures van diverse reisorgani
saties. Het leven is er niet goedkoop, maar ook niet veel
duurder dan in Nederland. Accommodatie in alle prijsklas
sen; er zijn zeventien kampeerplaatsen, twee het hele jaar
open. Het aanbod aan lokale gerechten is veelzijdig. Het
klimaat is mild, natuur en wildleven afwisselend.
Het 'Welcome Centre', Nordre Kystvej 3 in Ronne, heeft een
keur aan boeken, kaarten, brochures en fiets- en wandel-
gidsen. Informatie over Bornholm in Nederland: Deens
Verkeersburo, tel. 071-211544.
ne dorpen, met havens die met
grof geweld uit de rotsen ge
sprongen zijn. Veel ruimte voor
vissersboten is er niet. Soms is er
een stevig hoogteverschil in de
dorpjes. De vakwerkhuizen heten
hier bindingsvaerk, ze zijn ge
schilderd in felle kleuren geel of
rood. Het open landschap tussen
de dorpen deint zacht, ruim dui
zend boerderijen zijn in het bin
nenland te vinden.
Er is meer op Bornholm. De
sfeervolle hoofdstad Ronne
(12.000 inwoners) bijvoorbeeld,
zonder dominante bezienswaar
digheden en misschien daarom
wel zo leuk. En verder innemende
oude, witgekalkte ronde vesting
kerkjes, boottochten vanuit de
haven van Gudhjem langs eeu
wenoude offerplaatsen, woud en
bos in het hart van het eiland, 250
kilometer fietspad, een divers
cultureel aanbod, de burcht
Hammershus die als bij toverslag
in de bezoekers riddersagen los
weekt. Wie hier 's avonds tussen
ruïneuze bemoste muren de zon
ziet ondergaan, fotografeert de
ene prentbriefkaart na de andere.
En Bornholm is bekend vanwege
de gerookte haring. Op het eiland
zijn nog zo'n tien grote visroke-
rijen te vinden, de meeste zijn
ook restaurant. Meeuwen stap
pen er brutaal op de vacante eet
tafels rond en bietsen restanten
van maaltijden die staan als een
huis in de maag van de gasten. Bij
alle rokerijen staan visrekken
buiten; ze bieden een haast sur
realistische aanblik. Jan Ole Ko-
foed behoort in zijn familie tot de
vierde generatie visrokers. In zijn
Svaneke Rogeri vertelt hij graag
en lang over zijn ambacht. „Vis
roken dat gaat geen twee dagen
hetzelfde, je moet er gevoel voor
hebben en dat leer je hier van va
der op zoon."
Kunstmuseum
Er is nog een attractie van belang
op Bornholm. Het Kunstmuseum,
door de Deense koningin in 1993
geopend. Een prestigieus mu
seum gewijd aan de kunst ge
maakt op Bornholm en kunst die
Bornholm als onderwerp heeft.
Het museum aan de noordkust is
gevestigd in een witter dan wit
pand dat van buiten fragiel oogt,
maar van binnen ruim is. Een
miljoenenproject.
Het museum is gevestigd op de
Heiligdomsrotsen, waar schuim
koppen tegen de klippen slaan.
Hier was vanaf de veertiende
eeuw een bron die magische en
heilzame krachten werd toege
dicht, zo blijkt nog altijd in het
museum. In de entreehal van het
museum ontspruit die originele
bron weer in de vloer. In een line-
aaldikke goot stroomt het water
het hele gebouw door, van de
trappen af om in de buik van het
gebouw te verdwijnen.
Alle belangrijke stromingen in de
schilderkust hebben Bornholm
bereikt, vandaar dat het museum
niet alleen verhaalt over de kunst
van het eiland, maar ook een il
lustratie is van de recente kunst
geschiedenis. Waarom kwamen
al die kunstenaars naar Born
holm? „Vanwege het licht, dat is
hier heel apart, vinden schilders.
En vanwege de hoge horizon",
zegt directeur Lars Kaerulf Mul
ler.
Het belang van het museum kan
nauwelijks worden overschat.
Het heeft het beeld van Bornholm
als wijkplaats voor kunstenaars
en ambachtslui versterkt. Er zijn
ruim dertig keramiekstudio's op
het eiland, textielkunstenaars,
zilversmeden, glasstudio's, bijna
allemaal met hun eigen activitei
ten èn open voor toeristen.
Braaf
Wat beklijft van een bezoek aan
de Deense provincie Bornholm?
Dat het klein en intiem is (som
migen zullen eerder zeggen: saai
en beklemmend klein). En het is
er schoon. Maar bovenal zingt het
rond: Bornholm is braaf. Als on
geschreven wet (hoewel boetes
mogelijk zijn) geldt hier dat men
sen voor pinksteren hun huizen
geschilderd moeten hebben en
hun tuinen -vol stokrozen en
hortensia's - opgeknapt. Be
graafplaatsen zijn smetteloos,
bermen schoon, zelfs het bos
wordt twee keer per maand
schoongemaakt. Trots, daar heeft
het ook mee te maken, zeggen de
genen die oorspronkelijk van
'daar' komen.
Ook al zijn Bornholmers stug, de
Amerikaan Pete Hunner zegt:
„Mensen zijn hier belangrijk.
Vriendschap is een blijvend iets.
En je kunt ook tijdens het hoog
seizoen nog heel vredige gedeel
ten vinden. Je kunt hier een dag
fietsen en geen enkele auto tegen
komen."
Zeventien jaar woont hij hier nu.
Zijn trein heeft hij al lang laten
wegrijden.
Visrokerijen bepalen de 'skyline' van het Deense eiland Bornholm.
Heilige Antonius moet toeristen lokken
Het graf van de heilige Antonius trekt jaarlijks
massa's toeristen naar het Italiaanse Padua. Zeker
dit jaar, tijdens de viering van de achthonderdste
geboortedag van-de heilige. Dat zit de Portugezen
niet lekker, per slot van rekening is Antonius in
hun land gebqren. Met allerlei extra evenementen
probeert Portugal een graantje mee te pikken van
dit Antonius-toerisme.
Tijdens de Antoniusparade in Lissabon worden hoogtepun
ten uit het leven van de nationale heilige uitgebeeld.
foto paul spapens
Door Paul Spapens
Ach, de heilige Antonius van
Padua. Hij koos voor een leven
van armoede en werd opgeza
deld met de begeerten van de
mens. De belangrijkste van zijn
vele patroonschappen is die
van verloren zaken. Een nog
steeds vaak gepreveld versje
zegt: 'Heilige Antonius beste
vrind, maak dat ik asjeblieft
mijn liefde, mijn portemonnee
en mijn noem-maar-op terug
vind.'
Portugal heeft de heilige in
stelling gebracht uit begeerte
naar op zijn minst een flink
deel van zes tot acht miljoen
toeristen. Deze mensenmassa
wordt over het hele jaar gere
kend in het Italiaanse Padua
verwacht: in 1995 wordt de
achthonderdste geboortedag
van Antonius gevierd bij zijn
graf. Een heilige heeft nu een
maal pas zijn waarde als hij
dood is.
Portugal ziet die toeristenscha-
re met water in de mond èn met
lede ogen aan. De heilige is na
melijk in Lissabon geboren -
dat lijken al die toeristen wel
vergeten - en wel in het jaar
des Heren 1195, zo wil het ver
haal. Dat een onderzoek van
zijn botten in 1981 uitwees dat
de wieg van Antonius vijf jaar
eerder in de schaduw van de
kathedraal van Lissabon heeft
gestaan, doet niet ter zake.
Als de kassa's maar rinkelen,
dit jaar en in 1996 wanneer
Portugal de heilige in het mid
delpunt van de belangstelling
plaatst. „Antonius is een van
de belangrijkste heiligen van
de katholieke kerk", weet
Alexandre Relvas, de Portuge
se staatssecretaris van toeris
me. En zonder blikken of blo
zen voegt hij daar aan toe: „We
streven niet alleen naar meer
toeristen dit jaar en volgend
jaar. We willen Lissabon ook
een imago geven als een reli
gieuze bestemming". Het nabij
de hoofdstad gelegen Maria-
bedevaartsoord Fatima kan als
voorbeeld dienen en Antonius
moet de leidsman zijn.
Van de heilige wordt een won
der verwacht, groter dan hij
ooit in zijn leven heeft verricht.
Het ombuigen van de stroom
van Italië naar Portugal vergt
nu eenmaal een bovenaardse
krachtsinspanning, die wel aan
Antonius toevertrouwd kan
worden. In de kerk van de
vroegere hoofdstad Coimbra,
waar Antonius ooit besloot
Franciscaan te worden, zijn
een stel van die sterke staaltjes
tegen de muren van de sacristie
geschilderd. Hij drinkt gif en
blijft onaangedaan, laat hoog
uit een boertje. Hij is in staat
op twee verschillende plaatsen
tegelijk te zijn. Dat mirakel zou
Antonius met de toeristen na
moeten doen.
Antonius-kimst
De Portugezen zijn uiteraard
niet te lui de heilige een handje
te helpen bij zijn wonderdadige
inspanningen. Bovendien is
Portugal doordrenkt van een
tastbare Antoniusgeschiedenis,
al zijn de belangrijkste kunst
schatten die met zijn leven te
maken hebben samengebracht
in het hoofdstedelijk Nationaal
Museum. Van 29 kerken, kloos
ters en musea zijn werken ge
leend. De oudste zijn uit het
jaar van zijn geboorte. De An-
toniustentoonstelling, opgezet
als een wandeling door de tijd,
is om de vingers bij af te likken.
Religieuze kunst is de belang
rijkste kunst die Portugal heeft
voortgebracht. De voorwerpen
zijn van Engelstalige teksten
voorzien.
Maar voor kunst uit het hart
gegrepen moet de Antonius-
ganger zijn in het nieuwe Mu-
seu de Arte Popular, eveneens
in Lissabon. De tentoonstelling
in dit museum is weliswaar
klein, ze zegt alles over hoe de
gewone Portugese mens zijn
nationale heilige ziet. De man
werd geboren in de tijd dat de
Portugese staat ontstond uit de
verovering van het land op de
Moren. Antonius' carrière be
gon bij de 'dure' orde van de
Augustijnen. Hij stapte over
naar de veel gewonere Francis
canen. Dat sprak en spreekt het
volk aan, zoals blijkt in het
museum.
Buitenissig
Heeft Antonius in Nederland al
een keur aan patronaten, in
Portugal is hij werkelijk overal
goed voor. Op de tentoonstel
ling duizelt het van de borden,
de drinkbekers, de devotie
prentjes en de honderden
beeldjes van de heilige in de
meest buitenissige uitvoerin
gen. Dikke buik, rank lijf.
Pompoenhoofd, klein kopje.
Slungelige benen, korte armen.
Er staan bij wijze van spreken
net zo veel Antoniussen als er
Portugezen zijn. Plus nog eens
medailles, een speciaal soort
Antoniusrozenkransen, Anto-
niuswijn, Antoniuscake en ad
vertenties van winkeliers die
de heilige voor hun karretje
spannen: 'Antonius zegt:
'Koopt hier.'
Portugal heeft niet zo ver wil
len gaan om met die reclame
slogan op een affiche te varië
ren: 'Antonius zegt: 'Komt naar
Portugal.' De heilige zelf is al
in het land, lééft daar zelfs, wat
inderdaad volledig in tegen
spraak is met zijn graf in Pa
dua.
Los van de extra evenementen
in het kader van zijn geboorte
jaar, en in 1996, blijkt elke jaar
weer op zijn feestdag - 13 juni
- hoe doordesemd Portugal is
van de Antoniusfolklore. Het
begint al een week daarvoor als
hij zich in een gulle bui toont
door miljoenen uit te loven in
de Antoniusloterij. Op de
avond van de twaalfde juni
steelt hij letterlijk de show van
tienduizenden hoofdstedelin
gen. De belangrijkste boule
vard in Lissabon is afgezet om
tientallen groepen in de gele
genheid te stellen hun 'gevoel'
bij Antonius uit te beelden.
De Moren paraderen langs. De
heiligen Vincentius, Petrus en
Johannes, de hemelse maten
van Antonius. Vrolijke fanfares
spelen valse noten dat het een
lieve lust is. Op geregelde af
standen geven de deelnemers
een voorstelling ten beste met
snelle volksmuziek en met ge
zang waarin Antonius altijd de
boventoon voert. Soms loopt de
choreografie wat spaak, maar
wie maalt daar om? Dit is het
feest van het volk.
Gemeend
De Portugezen zijn niet gek; ze
weten wel wie ze in hun hart
sluiten. Toerisme mag een lok
kend perspectief zijn, de vere
ring van Antonius en de viering
van zijn zoveelste geboortejaar
is gemeend. Ze lopen zich voor
hem letterlijk de sloffen uit het
vuur. In de Antoniusnacht van
de twaalfde op de dertiende ju
ni springen verliefde stelletjes
hand in hand over een vuur.
Verliefde jongemannen kopen
bij de Antoniuskerk in Lissa
bon, op de plaats waar zijn
wieg zou hebben gestaan en
waar nog een stukje bot be
waard wordt, een plant die het
hoofd van hun oogappels op
hol brengt.
Hoogtepunt van de viering is
een processie door de geboorte
stad. Tientallen priesters in vol
ornaat dragen een beeld van de
Antonius mee. Een enorme
mensenmassa klapt als de hei
lige passeert. Geen wonder. Op
het moment dat hij aan een
verkeerslicht voorbijgaat,
springt het op groen.
Informatie over Antoniusactivi-
teiten in Portugal: Ambassade
van Portugal, afdeling Handel
en Toerisme, Paul Gabriëlstraat
70, 2596 VG Den Haag, telefoon
070-3264371.
