louter
Een schrijver met
vij anden
Vervalser Van Meegeren
krijgt expositie in
Kunsthal in Rotterdam
Virtuoze kaleidoscoop van levens in Warschau
Affaires rond schrijvers
DE STEM
ZOMER-GIDS
PËSTEM
De ingetogen
vrijheid
van Tineke
Jacob Israël de Haan in 1924 vermoord door radicale zionisten
'De mooie mevrouw Seidenman' van Andrjej Szczypiorski
Dit is de eerste aflevering in de vierdelige serie Affaires rond
schrijvers. Een enkele keer haalt een auteur de voorpagina en
wordt zijn of haar naam vertrouwd bij het grote publiek. Vier
geruchtmakende zaken passeren deze zomerweken in de vrijdag
krant de revue. We beginnen met de moord op
Jacob Israël de Haan in 1924 in Jeruzalem.
Botterdam (anp) - Het duurt nog
even, maar volgend jaar krijgt de
meestervervalser zijn grote ten
toonstelling. De Kunsthal in Rot
terdam zal niet alleen vervalsin
gen van Han van Meegeren to
nen. Er zullen ook zeker honderd
werken van de kunstenaar zelf te
zien zijn.
Han van Meegeren leefde van
1889 tot 1947. De tentoonstelling
gaat op 10 februari 1996 open en
loopt tot en met 7 april. Van de 16
vervalsingen zal waarschijnlijk
de helft in Rotterdam te zien zijn,
Uit Boymans-van Beuningen
komt in ieder geval het meest
omstreden schilderij De Em
maüsgangers van 'Johannes Ver
meer' dat het museum in de jaren
'30 voor ruim een miljoen gulden
aankocht. Kunstkenners, onder
wie Vermeer-expert Bredius, be
jubelden het schilderij destijds.
„Een verrijking van het Neder
lands kunstbezit", zo luidde una
niem het oordeel.
Bredius was indertijd directeur
van het Mauritshuis. Samen met
de National Gallery in Washing
ton bereidt dat Haagse museum
een grote Vermeer-tentoonstel
ling voor, die eind van het jaar in
Amerika opent. In Nederland
valt het overzicht samen met de
Van Meegeren-expositie. „Dat
leek ons leuk", zegt Wim Pijbes
van de Rotterdamse Kunsthal.
„Zij de echte, wij de valse." Hij
benadrukt dat de Kunsthal geen
sensationeel project zal organise
ren. „We maken een kunsthisto
risch verantwoorde tentoonstel
ling op basis van serieus onder
zoek."
Boymans bezit vier Van Meege-
rens die voor 17e eeuwse mees
terwerken moesten doorgaan.
Ook het Rijksmuseum in Amster
dam heeft er vier. Behalve van
'Vermeer' kocht het ook werk van
'Frans Hals' en 'Terborgh' uit
Van Meegerens atelier. Op de
tentoonstelling komen ook de
vervalste Hollandse meesters van
het Groninger Museum en de
Rijksdienst Beeldende Kunst te
hangen. Mogelijk staat ook een
particuliere verzamelaar werk af.
Met uitzondering van De Em
maüsgangers, zijn de valse top
stukken nooit te zien. Musea
houden ze altijd in depot. Moge
lijk bevatten die depots nog meer
'17e eeuwse meesterwerken' van
de hand van de meestervervalser.
Zeker is dat niet. „Het is een ver
moeden," zegt Pijbes.
Musea bezitten geen enkele echte
Van Meegeren. Zijn oeuvre om
vat 400 schilderijen, tekeningen
en aquarellen. Voornamelijk par
ticulieren hebben zijn eigen wer
ken gekocht. Het Theater Insti
tuut Nederland in Amsterdam
heeft enkele door hem gemaakte
portretten van toneelspelers. Uit
het oeuvre zal de KunstHAL een
selectie van 100 werken maken.
De verkoop van een 'Vermeer'
aan de Duitse rijksmaarschalk
Herman Göring deed Van Meege
ren uiteindelijk de das om. We
gens die verkoop werd de schil
der na de Tweede Wereldoorlog
beschuldigd van collaboratie met
de Duitsers. Niemand geloofde
zijn verklaring dat het om een
vervalsing ging. Hij haalde zijn
gelijk door binnen twee weken
een nieuwe Vermeer te maken.
Zijn gevangenisstraf zat hij niet
uit. Al na enkele weken stierf hij.
Het is volgens Pijbes niet bekend
of het zelfmoord was dan wel een
natuurlijke dood.
Eén van de redenen van Van
Meegeren voor zijn vervalsing
spraktijken was de geringe waar
dering die hij voor zijn werk
kreeg. Maar ook de financiële
kant speelde een rol. De handel
in de '17e eeuwse doeken' legde
hem geen windeieren.
VRIJDAG 28 JULI 1995 D
Door Y. Né
Herinneringen zijn vaak nauw
verbonden met plaatsen en uit
zichten. Uitzichten in het hier en
nu roepen herinneringen op aan
verwante uitzichten in een ande
re tijd en in een ander land wel
licht. En waarin bestaat een
mens op dat moment? Tijd loopt
even een heel andere weg, maakt
lussen, van nu naar toen en terug.
En in werkelijkheid ver uiteen
liggende landschappen bestaan
even samen in één beeld. Het is
één van de belangrijkste thema's
in de tweede dichtbundel Auto
geografie van Georgine Sanders.
Sommige lezers kennen haar
misschien beter als Tineke Vro-
man, echtgenote van de dichter
Leo Vroman en hoofdpersoon in
veel van zijn gedichten.
De titel zegt het al: het gaat hier
om een persoonlijke aardrijks
kunde. Een aardrijkskunde, die
in twee delen is ondergebracht:
Indië/'Indonesië en Nederland en
Amerika en Nederland. Georgine
Sanders werd geboren in Indone
sië, woonde lange tijd in Neder
land, waar ze medicijnen stu
deerde en emigreerde in 1947
naar de Verenigde Staten, waar
ze zich bij de al in 1940 gevluchte
Leo Vroman voegde. Ze studeer
de daar later ook medische an
tropologie. Haar specialisatie is
de cognitieve revalidatie van
mensen met hersenbeschadigin
gen en van mensen, die vergeten
als gevolg van ouderdom. Zo spe
len herinneringen voor haar per
soonlijk en beroepsmatig een
heel belangrijke rol.
Haar debuutbundel Het onvol
tooid bestaan kwam voort uit een
zoektocht naar het beeld van
haar jeugdvriend, de dichter Max
de Jong, die op jonge leeftijd in
1951 overleed. De nieuwe bundel
lijkt een zoektocht naar de pre
cieze beelden, die bij brokstuk
ken van haar persoonlijke herin
nering horen. In sobere beschrij
vingen probeert ze hen opnieuw
in te vullen: 'Oud jeugdhuis
waarvan ik geen inhoud weet/
dan schaduw flakkerend in het
olielicht'. Het kinderbewustzijn
werkt anders dan dat van de vol
wassene: 'wat speelden wij kin
deren in het lege/ huis, de verwil
derde tuin? Ik heb het ook nooit,/
voordat het te laat was, zelfs wil
len weten.' Als de dichteres leert
lezen verandert er iets. Op dat
moment begint pas haar geschie
denis. Maar nu dringt zich de
vraag op 'Met wie kan ik die de
len?' Daarvoor moeten woorden
worden gevonden. En nog de
juiste ook. Een mooi gedicht is
Zelf, waarvan het slot iets zegt
over de betekenis die het schrij
ven voor haar heeft: 'Maar soms
als ik schrijf en mijzelf vergeet/
komen woorden die zeggen wat
ik zocht./ Ik voel mij verenigd
met wie ik ben/ en hier is het
zelfportret dat ik erken.'
Er komen veel natuurbeschrij
vingen in de gedichten voor,
maar die bieden niet altijd bij
zondere beelden. Mooi is Herik
blijft herik, waar met heel weinig
middelen iets ongrijpbaars in de
tijd- en plaatsbepaling naar vo
ren komt. Ze staat op een Ameri
kaans strand en weet 'elke golf
die ontstaat op de oceaan het te
genbeeld voor het moederland'.
Daarbij blijven gewone woorden
en beelden als die van koolzaad
en herik onvertaalbaar en onver
vreemdbaar verbonden met de
persoonlijke ervaring in juist dat
land en die taal.
Nederland blijkt een sleutelposi
tie in te nemen, zoals de titels van
de twee delen ook al aangeven.
Hier maakte ze haar belangrijk
ste ontwikkelingen mee. Hier ook
maakte ze de oorlog mee, die me
de haar herinneringen bepaalt en
haar betrokkenheid bij het ge
weld van de huidige dag. Zo
schreef ze een kleine cyclus Na de
Golfoorlog, 1991, waarin ze niet
zozeer die oorlog in beeld brengt,
maar eerder gedenkt, opnieuw in
gedachtenis wil brengen via een
voudige natuurwaarnemingen
aan de kust.
Ik zag haar enige tijd geleden op
televisie, in haar flat in New
York. Heel zacht en heel zorgvul
dig pratend. Ook Leo Vroman
was daarbij. Hij vertelde, hoe, als
zijn Tineke een straat verder
boodschappen ging doen, ze af
scheid van elkaar namen als voor
een langdurige reis, hoe hij haar
nakeek vanaf zeshoog tot ze uit
het zicht verdween. Het gedicht
dat het ontroerende tv-gesprek
weer in mijn herinnering bracht,
is ook in de Engelse vertaling af
gedrukt: 'I leave early, our good
byes as if forever,/ but that is not
mentioned. I borrow my free
dom'.
Ill De kortste dagen
Vroeg op weg na een afscheid,
stilzwijgend
als voor altijd. Ik leen weer
mijn vrijheid,
ons huis in de rug, het doel
voor mij uit,
de straat aan mijn linker- en
rechterhand.
Lage huizen nog rood van zon
sopkomst.
Kale bomen zo in zichzelf ge
keerd - fi r
dat een zomer niet meer voor
stelbaar is.
Dode blaren geurend naar ou
de winters.
Dit wordt een solovlucht. Ge
huld in de
mantel van het alleenzijn, het
niet hoeven
delen, vind ik mijn weg in den
vreemde.
De koers blijft bepaald door
ons huis.
Georgine Sanders: 'Autogeo
grafie'. Uitg. Querido, prijs
29,90
NEDERLAND
Jacob Israël de Haan vertoonde zich in de straten van Jeruzalem in Arabische kledij. Hij moest zijn
acties met de dood bekopen. foto archief de stem
nen', zoals De Haans verdediger
Georges Eekhoud beweerde.
De hoofdredacteur van het socia
listische blad Het Volk, waarvoor
De Haan onder meer een kinder
rubriek verzorgde, schreef hem:
'Mijnheer De Haan. Gister heb ik
het door u uitgegeven boek Pijpe-
lijntjes gelezen. Het zal u duide
lijk zijn dat, na het verschijnen
van dit boek, dat voor mij en ze
ker vele anderen een zeer onge
wenste verrassing was, uw mede
werking aan het Zondagsblad
van Het Volk moet eindigen. Wij
wachten dus geen kopij meer van
u. Met beleefde groet, P.L. Tak.'
Op staande voet ontslagen bij de
krant en ook als onderwijzer was
De Haan niet meer te handhaven
vanwege de roman. Pijpelijntjes
verscheen in 1904 en was binnen
de kortst mogelijke tijd niet meer
in de boekhandel te koop.
De roman is opgedragen aan zijn
vriend, de schrijver-arts en cri
minoloog Arnold Aletrino die
zichzelf herkende in de beschrij
ving van het vriendenpaar Sam
en Joop. Hij kocht alle exempla
ren van de roman op en liet ze
binnen een week vernietigen.
'Wat Pijpelijntjes zo verbluffend
maakt,' schreef Hans Warren bij
het verschijnen van de herdruk in
1982, 'is dat in deze roman, ge
schreven door een 22, 23-jarige
jongeman, op volkomen natuur
lijke en openhartige manier over
neigingen gesproken wordt
waarover omstreeks 1900 vrijwel
iedereen zweeg.
Hoofdfiguren zijn Joop Driessen
en zijn vriend Sam die in de Am
sterdamse Pijp wonen. De roman
bestaat uit 24 hoofdstukken
waarin het dagelijkse leven in de
volksbuurt wordt beschreven.
twei J!
Aanstootgevend waren vooral
die jaren taboe-onderwerpen
sadisme, criminaliteit en prol
tutie. En natuurlijk wat toent(
tijd uranisme werd genoemd
onverhulde homoseksualitej
volgens velen een ziekelijke a
wijking. Aletrino verdedigde,
zijn wetenschappelijke werk 4
homosexualiteit een normale j
riant van het liefdesleven j
maar hij wenste niet als praktij
rende homosexueel geportret
teerd te worden in een roman.
Nadat Aletrino de gehele 4
had opgekocht, op een enkel oj
vindbaar exemplaar na,
scheen in oktober 1904 een
de druk. Joop en Sam heten plo
seling Cor en Hans, de opdracb
aan Aletrino was vervangend#
een citaat van Catullus. Doop
literaire kritiek werd de
doodgezwegen.
Zondebesef
De Haan schreef een
aan P.L. Tak en zette daarmee
1905 een streep onder de Pij(
Kjntjes-affaire. Hij voelde
maatschappelijk benadeeld
döor collega-schrijvers verrade
en bedrogen. In 1908
nog de tweede roman van D
Haan: Pathologieën. De
gang van Johan van Vere de Willi
De hoofdpersoon worstelt
zijn anders-zijn en lijdt
der.
Het is een roman vol schuldgt
voelens en zondebesef en zoalsd
titel aangeeft ziet de schrijver!
homosexualiteit als een ziekte
verschijnsel waar hij tegen vech
ook al kan hij zijn gevoelens
onderdrukken.
Ook dit boek werd doodgezwege
en vergeten. Het manuscri|
werd een paar jaar voor het
schijnen in boekvorm noggeleze
door Frederik van Eeden en
oordeel zal niet hebben afgi
ken van wat de toenmalige lit
raire critici van de roman voi
den.
'Ik stuur u het boek terug
schreef Van Eeden, 'daar ik tot
niet in staat ben het uit te leze
Het begin is eenigszins een imita
tie van de Koele meren, verderop
wordt het door stijl en wezen
voor mij onleesbaar. Verschool
mij dus liever van het beoordee-
len van je werk.'
Palestina
Jacob Israël de Haan bestond,
terair gesproken, niet. Pas vele
jaren later zou hij naam makei
als dichter van het joodse lied
Vooralsnog ging hij in de avon
duren rechten studeren, promo
veerde en werd op een haar
professor. Als privédocent ver
diende hij zijn geld. Van zijn fa
milie verwijderde hij zich steeds
meer, ook van zijn zuster Can)'
van Bruggen. In 1912 sloot
zich aan bij de Nederlandse Zio
nistenbond en vertrok in IF"
zonder zijn vrouw, naar Palesti
na
Bekenden verklaarden later
De Haan wist dat hij op de 30e
juni 1924 zou worden
schoten. Maar ondanks dit ver
moeden ging hij de straat c
als enige weermiddel zijn
scheidelijke aktentas. 'Wat ik ge
schreven heb, dat blijft geschre
ven/ Wat ik misdreven heb, 1'
gedaan Ik sterf getroost,
zij, die later leven,/ Zullen
lied, mijn leed en mijn hartstocht
verstaan,' luidt één van zijn I*
kendste kwatrijnen.
Drie maanden voor de fatale da
tum had Jacob Israël de Haan be
sloten zich weer in Nederland te
vestigen.
Het was hem niet gegund, zoals
eigenlijk alles hem in het lev®
had tegengezeten.
„.ondertiteld via Teletekst
'00 Tekst tv
00 (TT) °Pen Nederlands Ten-
niskampioenschap, verslag
Dutch Open, kwartfinales
,521 Nieuws voor doven en
slechthorenden
„29 (TT) Heimelijke genoegens
met Wieteke van Dort, Hans
Wiegel en Pim Juffermans
15 56 (TT) Willem Wever, kinderen
stellen vragen
17 23 Cartoon Club, tekenfilms
,751 Thunderbirds, poppenserie
Islands of Fire and Magie,
documentaire over de eilan
den van Papua-Nieuw-Guinea
1? i7 (TT) Waku Waku, spelletje
,000 (TT) Journaal
2030 Murder She Wrote, mis
daadserie
2119 (TT) Ander Afrika, serie:
Uganda en Tanzania
2215 Taggart, politieserie
5 09 Great Railways II, 6-delige
documentaire-serie over trein
reizen door onbekende gebie
den. Deel 1: Van Hongkong
naar Mongolië
Journaal
00.13 Nieuws voor doven en
slechthorenden
NEDERLAND 2
07 00 Journaal
07.06 Tekenfilmfestival
07.28 Journaal
07.32 Bobobobs
Journaal
(TT) Lingo
08.30 Journaal
08.35 America's Funniest Home
Videos
09.00 Journaal
09.06 Kook tv
09.27 De schatten van Orsay
10.10 (TT) Dromen
10.40 (TT) Vogels dichterbij
11.10 Straatmuzikanten
11.35 Het gezongen woord
12.08 Between the Lines
13.00 Journaal
13.08 Oppassen
13.33 Herexamen
14.21 (TT) Willem van Oranje
(slot)
15.10 Het terras
16.00 (TT) Journaal
16.07 Turtles in Europe, tekenfilm
16.29 Kids for Animals, reportage
over de jeugdleden van de
Dierenbescherming
16.54 Voor 't eerst, voor 't laatst,
serie waarin mensen gevolgd
worden tijdens belangrijke
gebeurtenissen in hun leven
17.24 'Allo 'allo, comedy
17.58 (TT) 2 Vandaag met actuali
teiten; Journaal; 18.39 Sport
journaal en 18.47 Hoofdpun
ten uit het nieuws
18.56 Imca Marina in Jeans, zang
en dansshow van de theater
groep Jeans met Imca Marina
19.29 Dierenmanieren
20.05 De Russ Abbot Show
BELGIË FRANS 1
16.05 Vacaturebank 16.25 Inédits:
Trente, les années ambigues, docu
mentaire 17.30 Chips, politieserie
18.30 Info première 18.55 Maguy, se
rie 19.30 Nieuws 20.10 Les carnets du
bourlingueur, reportages 20.45 A
l'heure oü les grands fauves vont boi-
re, Franse komedie uit 1992 van Pierre
Jolivet met Eric Métayer, Mare Jolivet
en Isabelle Gélinas 22.00 KENO-uitsla-
gen 22.05 Grand document: L'ile noi
re: het werk op een olieplatform in de
Noordzee 23.05 Nieuws (tot 23.20)
BELGIË FRANS 2
18.00 lei Bla-bla, kinderprogramma
18.59 Cheval passion, paardesport-
magazine 19.30 Nieuws 20.10 Les
carnets du Bourlingueur, serie 20.47
A l'heure oü les grands fauves vont
Loire, Franse komedie uit 1992 22.01
Zie (tot 23.50)
DUITSLAND 1
05.45 Morgenmagazin 09.00 Ta-
gesschau 09.03 The Flying Doctors, se
rie 09.45 Tele-Gym 10.00 Tagesschau
10.03 37°, reportage: het waterver
vuilingsprobleem 10.50 Hundert
Meisterwerke 11.00 Tagesschau
11.04 Goldmillion, spelletje 12.10
Sterns Stunde: Bemerkungen über die
Spinne (1) 12.55 Presseschau 13.00
Tagesschau 13.05 Mittagsmagazin
13.45 Wirtschafts-Telegramm 14.00
Tagesschau 14.03 Höchstpersönlich:
Acteur Uwe Friedrichsen 14.30 Aben-
teuer Überleben: De lepelaar 15.00
Tagesschau 15.03 Hot Load, Cold
feet, speelfilm 16.30 (TT) Alfredissi-
m°'-, culinair magazine 17.00 (TT) Ta-
9esschau 17.10 Brisant, magazine
17.40 Regionale informatie 17.50 Ta-
gesschau-Telegramm 17.55 Verbot
te Liebe, serie 18.25 Marienhof, se-
RADIO
Door Johan Diepstraten
Binnen twee jaar na zijn emigra
tie in 1919 van Nederland naar
Jeruzalem werd de joodse dich-
ter-schrijver Jacob Israël de
Haan al als een verrader be
schouwd. De haat van de joodse
gemeenschap had hij snel op de
hals gehaald. Victor van Vries
land vertelde eens van een Ne
derlandse toerist die met De
Haan door de straten van Jeruza
lem liep. De man verwonderde
zich erover dat jongens steeds
voor de voeten van De Haan op
de grond spuwden. 'Dat doen ze
niet uit achting voor U,' merkte
de toerist op. De Haan antwoord
de: 'Nee, uit achting voor u. Als u
er niet bij was, zouden ze me in
het gezicht spuwen.'
Daar was ook alle reden voor. In
maart 1919 was Jacob Israël de
Haan naar Jeruzalem geëmi
greerd om te strijden voor de zio
nistische zaak. Hij geloofde in
één groot Palestina voor de joden,
alle stromingen en afsplitsingen
onder één overkoepelende orga
nisatie. Maar hij trof geen eens
gezinde joden aan die werkten
aan de opbouw van het beloofde
land. De bittere onderlinge ver
deeldheid was groot. Toen hij het
racisme gewaar werd tussen de
Palestijnse arbeiders en joodse
kolonisten, sloegen zijn zionisti
sche illusies om in een diepe des
illusie. Hij werd na verloop van
tijd een felle anti-zionist en on
derhield contacten met de vijan
den van de zionistische bewe
ging. Hij liep zelfs in Arabische
kledij.
Onnozel
In mei 1923 werd de Haan met de
dood bedreigd. Een club die zich
'De Zwarte Hand' noemde, som
meerde hem voor de 24e van de
maand het land te verlaten, want
anders zou hij worden doodge
schoten 'als een gemeene hond'.
De Haan trok zich van de bedrei
ging niets aan. Als correspondent
voor het Algemeen Handelsblad
schreef hij een artikel, getiteld
'25'. 'En heden? Ach, hoe onnozel
is de vijf-en-twintigste, wanneer
men den vier-en-twintigsten niet
vermoord is. Ik ben vroeg opge
staan en ik heb twee briefjes van
den kalender gescheurd. Hoe
goedhartig staat daar het mooie
cijfer: 25. En ik ben niet dood. Ik
geloof zeker, dat ik niet dood
ben.'
Maar het doodvonnis werd als
nog voltrokken, zij het dat het
nog een jaar zou duren. Op 30 ju
ni 1924, even na half acht, werd
Jacob Israël de Haan neergescho
ten bij de poort van het Shaare
Zedek (De Poorten der Gerech-
tigheid)-ziekenhuis. Drie kogels
troffen hem. De begrafenis werd
een demonstratie tegen het zio
nisme. Er namen vijfduizend
mensen aan deel.
Disucssie
De moord leidde in de pers tot ve
le reacties en een heftige discus
sie die maanden duurde. De zio
nistische leiders wezen iedere
verantwoordelijkheid van de
hand.
Er werd zelfs gesuggereerd dat
het niet om een politieke moord
ging, maar dat de moordenaar
persoonlijke reden had. De vader
van een Arabische jongen met
wie De Haan een homoseksuele
relatie onderhield, zou De Haan
met drie pistoolschoten om het
leven hebben gebracht.
In de jaren tachtig werd de
moordzaak opgelost. Awraham
Tehomi, in 1985 geïnterviewd
door de Israëlische televisie, was
de eerste die details onthulde
over het plan om De Haan uit de
weg te ruimen. Algemeen wordt
nu aangenomen dat de moord ge
sanctioneerd werd door Ben-Zvi,
toentertijd de politieke leider van
de zionistische beweging en later
de tweede president van Israël.
Daarmee was De Haan het eerste
politieke moordslachtoffer die de
zionistische beweging in haar
streven naar een onafhankelijke
joodse staat op haar naam
schreef.
Eigenzinnig
'Ben-Zvi geloofde er sterk in dat
deze man op het punt stond ons te
vernietigen en daarmee ook de
enige mogelijkheid om ons volk
te redden,' verklaarde de vermoe
delijke moordenaar in het televi
sieinterview. In een avondvullen
de VPRO-documentaire (1991)
van Emile Fallaux en Saskia van
Schaik werd de indruk gewekt
dat De Haan half Jeruzalem op
stelten zette met zijn eigenzin
nige geschrijf in het Algemeen
Handelsblad en zijn omgang met
verdachte mensen.
De Haan trok zich het lot aan van
de Arabieren die door de joden
dreigden te worden onderdrukt,
het lot van de orthodoxe joden
die door de zionisten onder de
voet werden gelopen en het lot
van de arbeiders die voor een
hongerloontje moesten sloven.
'Hij had een zwak voor de ver
drukten, maar het waren zijn
verdrukten,' schreef Gerrit Kom-
rij in de inleiding bij een bloem
lezing uit De Haans poëzie. 'Bij
zijn verzet hoefde de wereld geen
baat te hebben, alleen hij zelf.'
Dwarsligger
Vreemd, zonderling en raar, dat
zijn de woorden die telkens te
rugkeren in de secundaire litera
tuur over Jacob Israël de Haan.
Hij stond niet bekend als een
vriendelijke mens, maar vooral
als een dwarsligger die met 'ie
dereen' overhoop lag. Van Victor
van Vriesland is het verhaal be
kend dat De Haan zijn echtgeno
te Johanna van Maarseveen (een
schijnhuwelijk, want De Haan
was homoseksueel) iedere avond
na het eten betaalde omdat hij
niet bij haar in het krijt wilde
staan.
Dat hij ook al niet met zijn fami
lie kon opschieten, gaf De Haan
zelf aan: 'Ik leef met mijn familie
als 1000 honden en katten.' Wie
het leven van de Haan overziet,
kan alleen maar concluderen dat
hij grossierde in vijanden.
Uit volkomen onverwachte hoek
werd hij aan het begin van deze
eeuw aangevallen.
Ongewenst
Het verschijnen van zijn roman
Pijpelijntjes blijkt achteraf te be
horen tot één van de grootste
schandalen van de Nederlandse
literatuur. Het waren de socialis
ten van de SDAP die zich opstel
den als 'de meest duffe dompers
en de meest bekrompen puritei-
Door Marjan Mes
Talloze figuren - katholiek,
joods, communistisch, nationa
listisch en nazi - wervelen door
de kaleidoscopische Poolse ro
man De mooie mevrouw Seiden
man van Andrjej Szczypiorski.
Hun individuele lotgevallen vor
men samen een stuk Poolse en
vooral Warschause geschiedenis,
tussen de Tweede Wereldoorlog
en de jaren zestig.
Ongelooflijke geschiedenissen
vaak, die weliswaar fictief zijn,
maar waarvan de voorbeelden
ongetwijfeld in de Poolse samen
leving voor het opscheppen lig
gen.
In 1988 vestigde de Poolse au
teur, tot dan toe onbekend, in
één klap zijn reputatie met deze
roman, die in dat jaar in vele
vertalingen verscheen: in Duits
land, Frankrijk, Italië, Amerika
en Nederland. Onlangs ver
scheen een geheel herziene, der
de druk in de vertaling van Ge
rard Rasch.
Zelden werd eerder de schizofre
nie van een door de nazi's en de
Russen onder de voet gelopen sa
menleving zo treffend en iro
nisch beschreven. De mooie,
joodse mevrouw Seidenman uit
de titel is slechts een van de vele
personages die de revue passe
ren. Een mooie blonde weduwe
van een professor, die een valse
identiteit aanneemt, van een of
ficiersweduwe met de Poolse
naam Gostomska, om te ontko
men aan deportatie. Desondanks
wordt ze door een stom toeval
verraden, omdat een verklikker
haar sigarettenkoker met haar
echte initialen in zijn bezit heeft.
'Door zo'n futiliteit aan je einde
komen, dat was niet rechtvaar
dig', dacht ze.
'Ze had beslist niet het gevoel
dat ze als jodin zou doodgaan,
omdat ze zich niet joods voelde
en haar joods-zijn in geen enkel
opzicht voor een zwakheid hield.
Ze was ervan overtuigd dat ze op
grond van de sigarettenkoker
zou sterven. En dat idee vond ze
belachelijk, dwaas en weerzin
wekkend.'
Irma Seidenman wordt gered
door een jonge aanbidder, maar
haar christelijk-Poolse schuil
naam zal haar ook later niet vrij
waren van anti-semitisme. In
1968 moet ze haar baan aan het
ministerie om die reden opgeven.
Joods mag ze niet zijn, niet tij
dens en niet na de oorlog. Deze
paradox blijft haar kwellen, ook
als ze allang in Parijs woont.
Haar verhaal wordt afgewisseld
met dat van vele anderen, die in
even paradoxale situaties te
rechtkomen vanwege hun over
tuiging of afkomst. Sommigen
van hen belanden in het getto
van Warschau of raken betrok
ken bij de opstand tegen de
Duitsers in die stad.
Dubieus
De scheidslijn tussen 'goed' en
'fout' valt weg, want daarvoor is
de individuele en politieke wer
kelijkheid veel te gecompliceerd.
En niemand in deze roman heeft
het allerslechtste voor, al zijn de
motieven om goed te doen vaak
dubieus.
Een vrome non van boerenaf
komst redt uit bekeringsdrift het
leven van een joodse jongen,
maar zadelt hem daarmee op
met een identiteitsconflict dat
hem later als communist parten
zal spelen.
Een beroepsmisdadiger smok
kelt tegen een pittige prijs men
sen uit het getto. Hij is moedig
en onverzettelijk. Is hij een oor
logsheld of een crimineel?
De diepgelovige katholieke
kleermaker Kujawski wordt in
1942 toevallig de eigenaar van
een groot vermogen omdat een
vermoorde jood hem zijn kapi
taal had toevertrouwd. 'Was dat
geld eigendom van het Poolse
volk? Kujawski stond voor een
dilemma.'
Ondertussen doet Kujawski uit
stekende zaken, dankzij de
vraag naar rijbroeken en uit-
gaansbroeken bij de officieren
van de Wehrmacht en werpt hij
zich op als mecenas. Als natio
nalistisch slachtoffer van het
communistische regime wordt
hij na zijn dood als een held be
schouwd door de een en als een
collaborateur door de ander.
Onvoorspelbaar
Die menselijke tweeslachtig
heid, die het vrijwel onmogelijk
maakt om objectief over iemand
te oordelen, vormt een belang
rijk aspect van dit meesterlijke
boek. Het verrassende van de ro
man is bovendien dat de ogen
schijnlijk willekeurige figuren
allemaal iets met elkaar te ma
ken blijken te hebben. Heden en
verleden van deze personages
worden onvoorspelbaar afgewis
seld en filosofisch becommenta
rieerd.
Dit alles loopt op virtuoze wijze
dooreen. Het maakt dit boek
vooral tot een ideeënroman, die
Andrzej Szczypiorski
eerder ironisch en soms tragi
komisch is dan aangrijpend en
dramatisch. De versnippering
van levens en periodes was er bij
mij op den duur wel de oorzaak
van dat ik minder werd geboeid.
De figuren kunnen in deze ge-
fragmentiseerde vorm niet uit
groeien tot waarlijk grote ro
manpersonages, die een innerlij
ke ontwikkeling doormaken.
foto wereldbibliotheek
Dat het boek, bekroond mei de
Oostenrijkse Staatsprijs vo<"
Europese literatuur, nochtans
tot een klassieker is bestempdA
is begrijpelijk. Zelden werd de
verscheurdheid van een natie e'
zijn onderdanen zo
Andrzej Szczypiorski: 'De iti°®e
mevrouw Seidenman'. Uitg
reldbibliotheek, prijs 32.50.
RADIO RIJNMOND
'00 Hans Verbeek. 9.00 Nederlands prodi
Hans van Vliet en Menno Tamming, met de
'out. 12.00 Reint Jan Potze. 13.00 Sanne en d(
ten 14.00 Henriëtte Geeve. 15.00 RR Express.
van "andaag. 18.00-19.00 Pop aan de telefoo
OMROEP BRABANT
Nieuws: zie Radio 1, gevolgd door regional
'■05 Actualiteiten. 7.25 De krant in Brabant, f
leuwscentrale. 8.37 Frank van de Streek op
gens in Brabant. 8.55 Weerman Johan Ver
in„ Muziekkiosk met om 9.30 De scheu
■07 Draaibank. 11.07 Van harte, met om
f eurkalender. 12.05 Actualiteiten en serv
an streek op streek. 12.55 Bericht voor boe
ran Rat"° Niauwscentrale. 13.34 He
408 Muziek en Van streek op streek. 15.0
05 Actualiteiten en service. 17.35 Van
«reek. 17.50 Provinciale agenda. 18.08 Nieu
Persinformatie. 18.11 Radio Nieuwcentra
1
i
