Rond techniek om de pols
is inmiddels de beer los
'Watch': boek over pioniers
Grieks
SURPLUS
Kanaaltunnel
Topjaar
Batterijen
Generator
Platst
Functies
ONDER DE KURK
Half miljoen
Geldbelegging
Boek
oogte, UV-straling, Ta
lactiviteit, planeten-
men, bloeddruk, inge-
ikkelde berekeningen
Üelefoonklapper. En
it alles radiogestuurd
ozonne-energie. Het
«derne polshorloge is
iets te dol.
eertig jaar geleden was
tt elektrisch horloge
(geen (zeldzaam) prul,
:gaan jaarlijks bijna
in miljard betrouwbare
lokjes over de toonbank,
le 'democratisering' van
(t horloge is bijna vol-
oid.
mHans Bos
de binnenlanden van het
ormalige Nieuw-Guinea moet
een stam rondzwerven die
et weet hoe laat het is. Verder
iedereen op deze aardbol zo
igzamerhand bij de tijd. En
lis meer dan dat, want het te-
iwoordige polshorloge heeft
i in enkele decennia ontwik-
Idtot een minicomputer.
markt is meegegroeid. De
leldmarkt omvatte in 1950
irlijks slechts vijftig miljoen
isliorloges; op dit moment is
grens van één miljard in
tkt. In de westerse wereld
#pt eenderde van de bevol-
ig elk jaar een nieuwe klok-
idan te bedenken dat het eer-
draagbare zakhorloge pas
■t uit de eerste helft van de
ittiende eeuw. Doorgaans
istbare kleinoden, alleen be-
albaar voor de elite. En aller-
inst nauwkeurig, want per dag
(p zo'n uurwerk met gemak
si minuut of vijf vóór of ach-
r. In de jaren twintig van deze
:iw adverteerden de waren
den met nikkelen zakhorlo-
s.Prijs: 2,50, in die tijd toch
Kjdnog een rib uit het verma-
tdeüjf.
kezou het staan met de Bulova
ntronl Dit revolutionaire
kkje is in 1964 in New York
»r een periode van 5000 jaar
(graven als voorbeeld van de
I meest vernieuwende, naoor-
'gse produkten. Vijf jaar later
Aten de astronauten van de
ï°llo II er zelfs een op de maan
thtergelaten.
kBulova is, evenals veel ande-
elektrische/elektronische
wioges, een 'collectors item'.
®iaangevende modellen zijn
middels zeldzaam en brengen
P keurzen en veilingen astro-
omische bedragen op. Musea
grote belangstelling voor
recente industriële ontwik-
«ing, maar ontberen de kennis
het kaf van het koren te
'keiden.
Waar zou de wereld zijn zon
der Richard Arbib, de man
die in 1957 de Ventura ont
wierp voor de Amerikaanse
horlogefabriek Hamilton? De
fraai vormgegeven Ventura
was, na tien jaar onderzoek,
het eerste echte elektrische
polshorloge ter wereld; de
Hamilton-fabriek in Lancas
ter, Pennsylvania was de eer
ste die zich op de massapro-
duktie wierp.
Het was uitgevoerd met een ba
lanssysteem en een spoeltje en
bleek vanaf het begin een dave
rend succes. De prijs bedroeg
een dikke vijfhonderd gulden, in
die tijd een vermogen. In 1969
had Hamilton 42.000 klokjes aan
de man gebracht. In 1971 gaf
Hamilton de bikkelharde con
currentiestrijd op. De onderne
ming werd vervolgens verdeeld
tussen Omega en Pulsar (Seiko).
De Duitse Epperlein-fabriek
trok in de jaren vijftig nauw op
met het Amerikaanse Hamilton.
De Epperlein liet het technisch
snel afweten. Dertig procent van
de produktie moest worden ver
nietigd. In 1971 ging Epperlein
over de kop. Het probleem met
het balanssysteem was de onher
roepelijke slijtage van de 'con-
tactpuntjes'.
I960 was voor de geschiedenis
van het polshorloge een topjaar.
Het Amerikaanse Bulova kwam
toen op de markt met de Accu-
tron, een balanshorloge op de
markt met een stemvorkje, dat
360 keer per seconde trilt. Deze
trilling drijft een raderwerkje
aan.
Op het spoeltje zat maar liefst
negentig meter draad, een ge
weldig technisch hoogstandje.
Bulova bracht het aantal onder
delen in een horloge terug van
136 naar 27 stuks. In 1973 waren
al meer dan vier miljoen Accu-
trons verkocht.
Ook de Sovjets kwamen in de ja
ren zestig met een stemvork
horloge, maar dat werkte aan
geen kanten. Totdat een slimme
rik na vele jaren door had dat de
trillingen van de Moskouse on
dergrondse het produktieproces
verstoorden...
Het horloge met 'transistor en
balans' was in feite het eerste
klokje dat goed liep. De transis
tor voorkwam het inbranden
van de contactpuntjes.
Het kwartshorloge vormde de
volgende grote stap. Door de ho
gere trilfrequentie van het
kwartskristal was dit horloge
zeer accuraat en minder storing-
sgevoelig. Patek Philippe had in
de jaren vijftig baanbrekend
werk verricht, maar het duurde
tot 1970 voordat de eerste
kwartsgestuurde horloges op de
markt kwamen (Seiko, Longi-
nes, CEH, Girard Perregeaux en
Hamilton).
Het kwartskristal maakte de di
gitale ontwikkeling mogelijk:
een horloge zonder raderwerk.
Hamilton kwam in 1970 met het
eerste LED-klokje (light emit
ting diode display). Probleem
bleek echter het forse stroomge-
bruik.
Twee keer per jaar moesten de
batterijen worden vervangen.
Bovendien produceerde de geza
menlijke fabrieken (en met name
die in Hong Kong) dermate veel
van dit soort uurwerken dat de
prijzen kelderden. Hamilton
ging hieraan onderdoor. Liquid
crystal display (LCD) bood meer
mogelijkheden, LCD-horloges
waren bedrijfszekerder, terwijl
de batterijen veel langer mee
gingen.
Seiko heeft op LCD-gebied lan
ge tijd op kop gelopen. Gevolg
was dat de mechanische wijzers
op de polshorloges werden ver
vangen door digitale cijfers.
Zelfs bij de kwartshorloges be
droeg de jaarlijkse afwijking
nog altijd zo'n hele minuut. De
megakwarts kon in een trilling
worden gebracht die honderd
keer zo hoog lag als bij de gewo
ne kwarts, waardoor de nauw
keurigheid toenam. Bulova en
Omega hebben elkaar bij de ont
wikkeling op de hielen gezeten.
Bij de ontwikkeling van het 'au
tomatische horloge' heeft Ma-
thieu Knapen, werkzaam bij Ki-
netron in Tilburg, een vooraan
staande rol gespeeld. Een excen
trisch roterend gewicht drijft
een miniatuur elektrische gene
rator aan. Deze brengt via een
energie-buffer een kwartskristal
in beweging. De Zwitserse fa
briek Jean d'Eve brengt deze
vinding op de markt onder de
naam 'Samara'.
Tot halverwege de jaren zeven
tig was de dikte van een horloge
niet van belang. Vanaf dat mo
ment moesten de klokje ineens
super- of zelfs ultraplat zijn. In
1980 bracht Concord het model
'delirium' uit, met 1,8 millimeter
het platste klokje ter wereld. Er
hing een prijskaartje aan van
bijna 14 mille, inclusief leren
bandje.
„Dit horloge was de nagel aan de
doodskist van elke horlogema
ker. Het was zo dun dat proble
men onmogelijk snel en gemak
kelijk verholpen konden wor
den", zegt Gaemers.
Sinds het begin van de jaren
tachtig is op horlogegebied de
beer los. De Junghans Solar 1
was in 1993 het eerste radio-ge-
stuurde polshorloge op zonne-
energie. Met een afwijking van
één seconde in een miljoen jaar
bestemd voor wie precies op tijd
wil komen.
De litanie van functies is nog
lang niet ten einde. Enkele voor
beelden: pianoklavier, rekenma
chine/computer, trilalarm voor
slechthorenden, hartslagmeter,
databank met wereldtijden,
chronograaf, stemherkenning,
radio, televisie, dieptemeter met
datatransmissie, temperatuur,
bioritme, telefoonnummer-her-
kenning, UV-meter, calorie-
loopmeter, zonnebrand-alarm,
bloeddrukmeter, digitaal kom
pas, tv-afstandsbediening en ra
dio-activiteit. Bij de ambachte
lijke horloges geven de Zwitsers
nog steeds de toon aan; als het
om massaproduktie gaat liggen
de Japanners onbetwist op de
eerste plaats.
VRIJDAG 23 JUN11995 E3
Door Hein Sluijter
De
magie
ijkheden en dus gezond econo-
nisch gewin voor een belang,
rijk deel gewoon laten liggen
Er zijn maar twee importeurs
van betekenis, Aridjis en Riga_
kis. Een pover beeld.
De verklaring van het vreemde
fenomeen is mogelijk te vinden
in de historie. De Grieken zijn
lange tijd overheerst, geduren
de vijf eeuwen, door de Turken
Dat wil dus zeggen, dat er isla
mitische regels golden. Daarin
past nu eenmaal geen alcohol,
geen wijn. Vervolgens kwamen
er oorlogen.
Eerst na de Tweede Wereldoor
log, in de jaren vijftig en zestig,
kwam de modernisatie van dé
wijncultuur goed op gang. De
eerste roestvrije, stalen vaten
zie je er pas omstreeks 1980.
Griekenland liep danig achter,
waar de rest van Europa zich
veel verder had ontwikkeld.
Zoiets heeft natuurlijk zijn
weerslag op de export.
Daarom leek het van belang
om in te gaan op een uitnodi
ging van de Griekse ambassade
teneinde een serie Griekse wij
nen te proeven met een toelich
ting van Master of Wine Mrs.
M. McNie.
En dan blijkt dat de Grieken
bezig zijn met een inhaalma-
noevre. Bij de twintig witte en
rode wijnen waren er maar een
paar die mij niet konden beko
ren. Er wordt daar dus toch ge
werkt aan exportkwaliteit. Bij
de witte waren de uitschieters
Mantinia, Strofilia en Chateau
Lasaridis en bij de rode Naous-
sa Reserve en Lasaridis Ame-
thystos.
Stuk voor stuk knap gemaakte
wijnen. Op een paar uitzonde
ringen na mochten de andereer
ook best wezen.
Het woord is nu aan de Grie
ken. Laat ze er alsjeblieft voor
zorgen, dat we die twintig wij
nen bijna allemaal in Neder
land ook overal gaan zien.
len kans van een op vijf dat het
de ranglijst ligt al jaren vast met
n West - Duitsland, Spanje, Oos-
linair beleven in je vakantieland,
i? Als je naar Frankrijk gaat, na-
:n gaat, kies dan voor de warme
kste in Frankrijk. Zoek het liefst
lerplaats vol met Franse nummer-
ondag is daarvoor een goede dag,
graag uit eten.
houden op een Konditorei waar
rd worden en in Spanje, waar ze
maaltijd gaan, zou ik zeker één
i gaan en me een keur van tapas,
■zetten. Wat er bijzonder lekker is
r in België zou ik niet zozeer voor
;en wegrestaurant stoofvlees gaan
chauffeurs eten het graag. Als tij-
iek, voordat de zomerstop begint,
lat ik zelf van vakantie mee naar
ld: 10 minuten
uten
arnalen (gamba's)
ola
ignons
i
ar smaak
irselie
!ie
t mooi droog. Maak de garnalen
en pantser en ook het donkere
ihampignons in flinterdunne plak'
blokjes, knip de peterselie tot poe-
knoflook enkele seconden bruisen,
e pan en roerbak ze enkele minu-
schoongemaakte garnalen. Zet ;n
len vijf minuten bakken totdat
gens worden de kaasblokjes toeg
smolten, wordt de room erbij Is
.en, maar niet koken en breng he
e peper uit de molen. I
n rijst, als een soort dijk, en giet
Garneren met peterselie en klaar
•oene salade. i
-Jof
In minibussen mee met de trein
■otunnel, de Frans-Britse
Ier uur minstens één trein vertrekk^ I
ingang van 10 juli rijden
feijking
i ie meeste klokjes gaat het
"relatief goedkope, elektrisch
®gedreven uurwerkjes. De
Koer gaat nog altijd door de
Jieën voor de mechanisch aan
geven Patek Philippe, Jaeger
'Uultre, Baume et Mercier,
femars Piquet of Vacheron
•Wantin.
''liswaar vertonen deze hand-
maakte Zwitserse premie
zaken afwijkingen van en-
®inuten per jaar, maar
"in uitzonderlijke vorm-
jrigen ambachtelijke achter-
J,.!ormen ze een uitsteken-
^belegging.
'°°gstandje
^trische uurwerk en de
ima ,rendeindustriëlemassa-
I uktie hebben het huidige
nee polshorloge bereik-
Uj ^emaaki v°°r Jan en Alle
lic?11 de jaren vijftig wel
anders. Een klokje was
Ehm ?et inscriptie) nog voor-
den aan jubilarissen en
Kaanc erenden- Ze werden door-
End LV^rvaardigd in Zwitser-
:rellI J et thuisland van de koe-
exP101'1 Bimiok' dat ve(d te laat de
|U, se m°Seiijkheden van het
fiderkend po^s'lorloSe heeft
'vaker
fnerdrukte aan te kunnen,
.urotunnel zei dat bussen nu
hittannie en het Europese vas-.rjs|
d elektrische horloge
-0- is tech-
«ar t!iTlen een hoogstandje,
inden - 8 ®r0te krieken de
LiLLcuime cu iiei Duiupw nn u T
door de Kanaaltunnel veel ko 1 k hebben gebeten.
De Haagse horlogier Gaemers: Voor vijfhonderd gulden kun je
niet op de eerste rij zitten". foto robertstuyvenberg
van het
klokje
Regelmatig moesten juweliers
en warenhuizen bijna de hele
produktie terugsturen naar de
fabriek.
Vanwege de 'demonstratieve' ei
genschappen hebben veel be
roemde ontwerpers zich met de
vormgeving van het polssieraad
beziggehouden, van Pierre Bal-
main en Guccio Bertone tot
Christian Dior en (de Neder
landse) Bruno Ninaber van Ey-
ben.
Een van die mensen met een bij
onder horloge is Anton Gae
mers. Hij draagt een Jaeger Le-
Coultre. Vervaardigd in een op
lage van slechts 99 stuks heeft
Anton Gaemers, vierde genera
tie 'horlogier' te Den Haag, twee
jaar moeten wachten op dit
stukje verfijnd Zwitsers hand
werk.
Het horloge is geheel mecha
nisch, want zo hoort dat bij het
'echte' klokje. De kast is van
platina, het bandje van gefokte
kroko.
De prijs hedraagt 56 mille, maar
daarvoor hoeft Gaemers pas in
het jaar 2060 een wijzertje op
het fraai vormgegeven wijzer
plaat te verschuiven.
Gaemers praat met liefde en
plezier over polshorloges, het
enige sieraad dat een man mag
dragen. Ach, en er zijn zo veel
mooie klokjes.
Favre Leuba, Patek Philippe,
Audemars Piquet...soms met
slagwerkje. De 'techneuten' on
der de kopers schaffen een Jae
ger LeCoultre aan of een Va
cheron.
De statusgevoelige medemens
gaat door de knieën voor een
Breitling of een Cartier. Dan
praten we over minimaal een
ton. Of soms wel over dik een
half miljoen.
De Haagse horlogier stelt tot
eind juli in een dependance van
zijn zaak aan het Noordeinde al
lerlei 'historische' elektrisch
aangedreven polshorloges ten
toon. Minder kostbaar dan de
mechanisch aangedreven exem
plaren, maar daarom qua tech
nische ontwikkeling niet minder
interessant.
Volgens Gaemers is de markt
voor het 'goedkope, elektrische
werk' enorm. Die voor het mid
denklasse-horloge, zo tussen de
twee en de twintig mille, is sta
biel. Het (mechanische) topseg
ment groeit nog altijd.
„Rijke mensen kopen niet alleen
dure horloges om een ambachte
lijk hoogstandje aan hun pols te
kunnen koesteren, maar ook als
geldbelegging. Doorgaans is de
waarde na tien jaar verdubbeld.
Rolex en Cartier? Eersteklas
uurwerkfabrieken, maar veel
gekopieerd. Deze horloges zijn
bedoeld om te laten zien dat je
veel geld hebt", zegt Gaemers.
In Nederland groeit de liefde
voor 'het betere polshorloge', al
zijn we ook daar heel beschei
den in. De door
snee Neder
lander
acht
125
gulden
voor een
uurwerk al een
forse prijs. Een Duitser acht DM
800 daarentegen heel aanvaard
baar, terwijl de gemiddelde Ita
liaan met een gerust geweten
twee mille neertelt.
Gaemers: „Van horlogetechniek
weet de doorsnee koper geen sn
ars. Hij realiseert zich echter in
toenemende mate dat je voor
vijfhonderd gulden niet op de
eerste rij kunt zitten. Daar be
ginnen de prijzen pas bij twee
mille."
De expositie over de geschiede
nis van het elektrische/elektro
nische horloge is klein, maar ui
terst boeiend. Het is de eerste
keer dat iemand zich waagt aan
een overzicht van dit stukje be
langwekkende 'industriële ar
cheologie'. Samen met Pieter
Doensen, auteur van het onlangs
verschenen boek ('Watch') over
de geschiedenis van het moder
ne polshorloge heeft Gaemers
een aardige collectie bijeen ge
gaard. Daarbij gaat het om
toonaangevende ontwerpen of
technische ontwikkelingen. De
klokjes hebben met elkaar ge
meen dat ze niet meer in de han
del zijn.
De tentoonstelling 'Van mechanica
naar elektronica' vindt tot 29 juli
plaats in de Dépendance Historiqie
van Gaemers Chronometrie aan de
Maziestraat 2 in Den Haag (zijstraat
je Noordeinde). De expositie is elke
zaterdag gratis te bezichtigen van
11 tot 17 uur. Overige dagen volgens
afspraak'
Pieter Doensen: „Ontwikkeling polshorloge zo langzamerhand ten einde".
„Je moet flink wat in je mars
hebben om al die onderdelen in
zo'n klein kastje te proppen".
Pieter Doensen (1944, Venlo, na
tuurkundige) steekt zijn bewon
dering voor de ontwerpers van
elektrische en elektronische hor
loges niet onder stoelen of ban
ken. Doensen's kennis en waar
dering zijn verwoord in zijn boek
'Watch', het eerste historische
overzicht van de ontwikkeling
van het elektrische polshorloge.
Geschreven in het Engels, omdat
het Nederlandse taalgebied te be
perkt is voor een dergelijke pe
perdure uitgave. Het boek is ge
baseerd op Doensen's privé-ver-
zameling; de ruim 1500 opmerke
lijke klokjes heeft hij de afgelo
pen vijftien jaar bij elkaar ge
sprokkeld.
„Watch gaat over de pioniers.
Met de Swatch-horloges is de
massa pas gaan letten op de
vormgeving van de horloges,
maar al in de jaren vijftig en zes
tig waren grote ontwerpers actief
met polshorloges bezig. In mijn
boek krijgen deze nu eindelijk de
eer die ze verdienen. Alle belang
rijke 'designers' staan erin. Voor
zover ik weet is het boek com
pleet", zegt Doensen.
Zijn boek beschrijft systematisch
en alfabetisch de (vorm)techni-
sche geschiedenis van het elektri
sche polshorloge tussen grofweg
1950 en 1983. Daaruit blijkt dat
veel ontwerpers hun tijd ver
vooruit waren, maar door de ge
ringe oplage van hun produkten
altijd zijn ondergewaardeerd.
Volgens Doensen is de ontwikke
ling van het polshorloge zo lang
zamerhand ten einde. De radio-
gestuurde Junghans en het auto
matische kwartshorloge van Ki-
netron zijn de laatste tien jaar de
enige echte wapenfeiten. Welis
waar worden door de Japanners
(Seiko, Casio, Citizen) steeds
nieuwe functies toegevoegd,
maar die tasten het wezen van
het elektrische horloge niet aan.
Doensen: „Het is een merkwaar
dige ontwikkeling. Tegenwoordig
gaan sommige fabrieken er prat
op dat ze géén elektrische horlo
ges maken. Ambachtelijkheid is
nu ineens een verkoopargument,
terwijl een goedkoop elektrisch
horloge (produktiekosten twaalf
gulden) veel nauwkeuriger de tijd
aangeeft dan een mechanisch
exemplaar van vele duizenden
guldens, hoe knap dat ook is ver
vaardigd. Net als bij parfum zijn
reclame en marketing bij de ver
koop van elektrische horloges de
belangrijkste kostenposten."
Pieter Doensen: 'Watch, history of
the modern wrist watch'. Uitg.
Snoeck-Ducaju Zoon, prijs
100.
