De pijnbank van het
kritisch zelfonderzoek
Afrik;
uit rij
KINDERBOEKEN
Poëzie De Kom roept
minimum aan gevoel op
Op versleten schoenen op
zoek naar een identiteit
Stoere vrouwen vallen
op onvervalste macho's
6Louis-Paul Boon is
altijd pessimist geweest'
'Interactieve gidsen'
DE STEM
GIDS
Jorge de Sena: de beste Portugese roman van de afgelopen decennia
_D2
pESTEM
Proefschrift beschrijft het ontstaan van De Kapellekensbaan
Te koop tegen zeer aantrekkelijke
prijzen SHOWROOMMODELLEN van
vele nationale en internationale
DESIGN-MEUBELONTWERPERS.
Paul Thek
J
VRIJDAG 23 JUNI 1995
Door Y. Né
Antoine de Kom werd in 1992
met zijn bundel Tropen genomi
neerd voor de C. Buddingh'-prijs,
de prijs voor poëziedebuten. De
Kom bracht een belangrijk deel
van zijn jeugd door in Suriname.
Het is vooral het tropische land
schap dat in zijn gedichten naar
voren komt.
Zijn bundel Kilte in Brazilië laat
wederom zien hoezeer de tropi
sche achtergrond een rol blijft
spelen in zijn leven hier in Ne
derland.
De Kom is geboren in Den Haag
uit een blanke moeder en een mu
lat. Hij is dus voor een 'kwart
zwart'. Van beroep is hij psychia
ter en als zodanig werkzaam o.a.
bij het Riagg te Amsterdam. Hij
publiceerde in 1989 voor het
eerst gedichten in De Gids.
De Kom zoekt niet naar een ver
zoening van de tegengestelden.
Hitte, kou, savannezand en witte
sneeuw staan in één gedicht
naast elkaar. Ze gaan moeiteloos
in elkaar over, alsof het verschil
lende aanzichten zijn van één
voorwerp, dat in de hand wordt
gedraaid.
Zoiets kan alleen in de taal. Want
er is geen mens die koude sneeuw
ervaart als heet zand. De Kom
verbindt ze met elkaar via het
simpele werkwoord sneeuwen en
door letterlijk een winters voor
werp op tropische grond te leg
gen, laag op laag:
mijn winterjas gespreid over het
zand
op dorre grond tussen amandel
boom en flamboyant
Sneeuw en zand zijn beide wit,
maar het temperatuurverschil
kon niet groter zijn. De Kom wil
op die manier de uitersten tege
lijk oproepen.
Het zijn beelden van de geest, die
minder zintuiglijk zijn dan de le
zer misschien zou verwachten.
Minder zintuiglijk ook dan De
Koms eerste bundel, die dichter
bij de waarneming staat. De re
cente gedichten zijn voorname
lijk taalconstructies, die door
buigen onder de naamwoorden.
Hij gebruikt weinig lidwoorden,
veel alliteraties en een metrum,
dat nergens doorbroken wordt:
dode palmen praten langs het
strand waar ik
bij spiegelende lucht de kust mij
onderworpen dacht
Mogelijke betekenissen verdrin
ken hierin en maken dat de lezer
zijn aandacht verliest. De woor
den zijn hier voornamelijk
klankdragers.
De Kom schrijft dat zijn woorden
als aanvriezende wasem zijn, die
hij in het heet savannezand tot
smelten brengt. Hij zoekt een 'ei
gen taal', die de resten van het
westerse sonnet met 'het onvind
baar goud' van zijn tropische
herinneringen verbindt. Hij weet
zich door zijn afkomst verbonden
met de 'gruwelen van de slaver
nij' en weet ook hoe ontoereikend
zijn taal is om daarvan op een op
rechte manier te getuigen. Hij
'vat de doden in een kort ge
veinsd gedicht', schrijft hij. Hij
neemt Spaanse zinnebeelden in
zijn poëzie op, zoals paarden en
leeuwen, maar beseft hoe ver
steend ze zijn.
Hoezeer al deze poëzie over het
dichterschap zelf gaat, blijkt met
name uit het hoofdstuk 'Aanzet
tot een tropische poëtica'. Hij is
bang, dat de taaltak breken zal,
waarvan ook hij een twijg is. Het
tropische leven, dat De Kom be
schrijven wil, zal zich dan alleen
nog als een doods stilleven laten
lezen. De tropische 'vruchten van
volmaaktheid' zullen rijpen en
vergaan en nooit meer door de
taal tot leven kunnen worden ge
bracht.
Het woord troop betekent ook
'metafoor'. De Kom zoekt naar
tropische tropen, waarin hij zijn
herinneringen, heimwee en ver
lies kan uitdrukken. Het is jam
mer dat de gedichten een overwe
gend kunstmatige indruk maken.
De beelden komen niet echt tot
leven en roepen een minumum
aan gevoel op. De woorden lijken
niet met elkaar in noodzakelijk
verband te staan en vrij wille
keurige gekozen. Daarvan komt
vooral de esthetiek naar voren.
Ze bieden nergens echt verras
singen. De Kom refereert regel
matig aan het onvermogen van de
taal, maar is ervan overtuigd dat
'de overrijpe ondergang van
woord na woord nieuwe taal'
vormt.
Maar ik vind dat De Kom, on
danks zijn dubbele afkomst,
daaraan niet echt inhoud geeft.
Hij lijkt een heimwee te koeste
ren, dat wellicht echt is, maar
door zijn onechte benadering
toch onvertaald blijft. Het onver
mogen een veelvoorkomend the
ma in de poëzie, maar ze getuigt
in het beste geval toch juist van
haar vermogen om ervaringen op
de lezer over te dragen.
Beducht kras ik op resten been-
hard purperhout
mijn blanke verzen - zwart blijft
walmen dik
de rook, ik hoor mijn ara krijsen
langs weer zotter
praat van vonk en vlam, onzeg
baar offer onzin
waarbij bast stam blad ver
zengen
nu sneeuw steeds dichter assig
dwarrelt, opstuift, valt.
Sprakeloze palmen wuiven nog
geruisloos brandend na.
En dooi. Verlokt door vuur: mijn
ara gloeit.
Smolt sneeuw tot as. Een laatste
smeulend woord. Gekras?
Antoine A. R. de Kom: 'De kilte in
Brazilië'. Uitg. Querido, prijs
27,50.
Door Elly Poppe-Stolk
Volwassen worden is een geliefd
onderwerp om over te lezen en
over te schrijven. Het thema
heeft opvallend veel boeken op
geleverd die tot het beste van de
wereldliteratuur behoren.
Stendhal, Proust, Simone de
Beauvoir en, recenter, Benoite
Groult in Frankrijk, Munoz
Molina in Spanje, Vargas Llosa
en Isabel Allende in Latijns-
Amerika schreven er prachtige
boeken over.
De roman Tekens van vuur, uit
1979, van de Portugese auteur
Jorge de Sena (1919-1978), die
zojuist in Nederlandse vertaling
is verschenen, zou in die selectie
beslist geen slecht figuur slaan.
Het boek geldt in elk geval als
de beste Portugese roman van
de laatste decennia. Dit is des te
opmerkelijker omdat het De Se
na niet mocht lukken dit boek
voor dood te voltooien, waar
door de afloop van een aantal
spannende verhaalstrengen on
zeker blijft.
Het verhaal speelt zich groten
deels af in de zomer van 1936.
De verteller is de 18-jarige Jor
ge, die wat karakter en levens
omstandigheden betreft veel
weg heeft van de jonge Jorge de
Sena. Hij is het enig kind van
bemiddelde ouders uit de con
servatieve hogere burgerij van
Lissabon. Na zijn eerste studie
jaar aan de universiteit brengt
hij zijn jaarlijkse zomervakan
tie door bij zijn oom en tante in
de badplaats Figueira da Foz.
Burgeroorlog
Dan is juist de Spaanse Burger
oorlog uitgebroken. Deze heeft
niet alleen zijn weerslag op het
dagelijks leven in Figueira,
waar 's zomers veel Spaanse
toeristen komen, maar ook op
de Portugese politiek. Het Sala-
zar-regime kiest vanaf het be
gin partij voor Franco. En ge
sterkt door de ontwikkelingen
in het buurland, Italië en Duits
land, schuift de ideologie van
het Portugese bewind steeds
verder op naar rechts.
Jorge raakt via vrienden be
trokken bij de clandestiene hulp
aan Spanjaarden die zich inzet
ten voor het behoud van hun de
mocratie. Daarnaast beleeft hij
zijn eerste grote liefde met Mer
cedes, de zus van een goede
vriend. En tenslotte kiest Luis,
de jongere broer van een andere
vriend, hem uit als zijn mentor.
Vanwege die ervaringen legt
Jorge het laatste traject naar de
volwassenheid versneld af, on-
Jorge de Sena: onvoltooid
der lichamelijke en geestelijke
hoogspanning.
Zodra het maar even kan ver
zinkt hij in genuanceerde over
peinzingen waarin hij zijn le
vensvisie bepaalt en - zo nodig -
bijstelt, zijn gedragingen toetst
aan zijn maatstaven en zijn ge
wetensvragen steeds helderder
probeert te stellen om ze vervol
gens te kunnen beantwoorden.
Niet dat hij van zichzelf perfec
tie eist, want zijn intelligentie
en observaties hebben hem al
geleerd dat loutere perfectie
niet bestaat. Wel wil hij contro
le over zijn handelen hebben en
inzicht in zijn gevoelens. Juist
die gevoelens zitten zijn ver
standelijke analyses nogal eens
in de weg.
Blokkades
Verreweg de meeste blokkades
ondervindt hij als het gaat om
zijn identiteit als man, en in het
bijzonder bij zijn omgang met
het andere geslacht. Hij kan
vrouwen onwillekeurig niet an
ders indelen dan in twee catego-
rien: 'benaderbaar' (dat bete
kent profiteren en weg wezen)
en 'niet benaderbaar' (dat is de
foto de prom
categorie van de 'zuivere' vrou
wen waartoe de moeder en de
eventuele zussen behoren en
waartoe ook de toekomstige
echtgenote zal moeten behoren).
Hij vindt het aanvankelijk na
melijk nog vanzelfsprekend dat
hij ooit zal trouwen. Zo ver had
hij met Mercedes willen gaan,
maar... ze is geen maagd meer.
Jorge blijft daar de grootste
moeite mee houden. Op de pijn
bank van zijn kritisch zelfon
derzoek groeit het zelfs uit tot
een obsessie.
Hoewel er in zijn omgeving zo
gauw geen harmonieus huwe
lijk te vinden is, zoekt Jorge de
oorzaak daarvan niet in de dub
bele moraal. Geen moment staat
voor hem ter discussie dat een
man zijn genot mag en zelfs
moet halen waar hij het maar
kan krijgen. Hij lijkt wel een
knipkaart te hebben voor bor
deelbezoek en vindt het heel ge
woon de dienstmeisjes van zijn
oom en zijn ouders te gebrui
ken. De Sena onderstreept dit
gegeven met een onevenwichtig
grote hoeveelheid erotiek, die
vaak op het pornografische af
is. Die overdosis is het enige
niet erg overtuigen
de element in zijn
roman.
Ervaring
Hoe intens Jorge
zijn relatie met
Mercedes ook heeft
beleefd, hij kan er
al verbazend snel -
zelfs terwijl er offi
cieel nog geen eind
aan is gemaakt -
aan terugdenken
als aan een onver
getelijke ervaring
die voorbij is. De
eerste weken na
zijn terugkeer in
Lissabon wordt hij
in beslag genomen
door Luis, die bij
hem te gast is om
zijn reis op een op
leidingsschip van
de koopvaardij
voor te bereiden.
Spoedig volgt een
intense verwerking
van de vakantie-er-
varingen en wordt
hij definitief beves
tigd in zijn roeping
voor het dichter
schap.
Naast de beschou
wende passages
dragen de verha
lende gedeeltes bij
aan de kwaliteit van deze ro
man. Ze doen de spanning be
hoorlijk oplopen en geven een
realistische beschrijving van
een cruciale periode binnen en
buiten Portugal. Markant is
verder de karakterisering van
een aantal personages rondom
Jorge. Oom Justino in het bij
zonder: De Sena zet hem neer
als een miskend invalide uit de
Eerste Wereldoorlog die de kost
verdient als leraar, maar eigen
lijk nog meer met gokken; als
een macho die geluk heeft ge
had met zijn verstandige vrouw;
als een laconieke en humorvolle
praatjesmaker bij wie een paar
Spaanse onderduikers echter
volkomen veilig zijn; en als een
oom van het soort dat meer dan
een vader is voor zijn neef Jor
ge-
Met Tekens van vuur graaft De
Sena een behoorlijk stuk dieper
dan met zijn novelle De won
derdokter, dip vorig jaar in het
Nederlands verscheen, terwijl
ook de episodes die zich meer
aan de oppervlakte afspelen de
aandacht blijven vasthouden.
Jorge de Sena: 'Tekens van
vuur'. Uitg. De Prom, prijs
49,50
Door Marjan Mes
Het zijn stoere vrouwen die in de
verhalen van de jonge Ameri
kaanse schrijfster Pam Houston
opduiken. Ze gaan kamperen bij
dertig graden onder nul, ze rijden
paard en doen mee aan rodeo's,
skieën onder zware omstandig
heden, gaan wildwatervaren,
sneeuwschapen jagen in Alaska
en doen al die ruige dingen, die
voorbehouden lijken aan 'echte'
mannen.
De ik-figuur in die verhalen valt
voor onvervalste macho's, vaak
letterlijk cowboys, en verkeert
bij bovengenoemde avonturen
dan ook steevast in het gezel
schap van zo'n ruige kerel voor
wie geen berg of zee te hoog gaat.
Seks met dit soort mannen is wat
ze wil. Behalve stoer zijn ze ove
rigens ook vaak intellectueel, net
als zijzelf.
Het ongeluk wil dat zij, ondanks
haar seksuele voorkeur, geëman
cipeerd en zelfstandig is en die
mannen vaak niet.
Ondanks de gedeelde lust en
waaghalzerij in de woeste natuur
begrijpen zij elkaar niet. De ware
liefde dient zich dan ook steeds
maar niet aan. Toch gaat de
vrouwelijke hoofdfiguur waar
haar cowboys gaan, want Voor
cowboys ga ik door de knieën
luidt de titel van deze pittige, be
paald niet doorsnee-verhalen.
Illusies
In het titelverhaal zijn er zelfs
twee cowboys, van wie de een
wetenschappelijk onderzoek doet
onder de wapiti-bokken op een
ranch en weinig oog heeft voor de
rest van het bestaan en de ander
een echte cowboy is van wie de
hoofdpersoon echt meent te hou
den. Met hem zou ze wel boerin
in Montana willen worden. Toch
moet ze toegeven dat haar gevoe
lens voor deze mannen op illusies
berusten, 'omdat ik gedachten
voor hen verzon die ze in werke
lijkheid niet hadden.'
In het openingsverhaal slaapt zij
met een jager onder een eland
vacht omdat hij dat wil. Haar
beste vriendin waarschuwt: „Wat
dacht je dan? Dat een man die
onder een dode eland slaapt in
staat is tot een vaste relatie?" De
ironie wil dat de vrouw met haar
mannen op jacht gaat maar ei
genlijk helemaal niet houdt van
het doden van dieren. De beste
vriendin duikt vaak op met haar
laconieke raadgevingen, ook in
andere verhalen.
Paarden en honden spelen een
belangrijke rol in het leven van
deze avontuurlijke hoofdper
soon, zoals ze ook bij macho
mannen een rol spelen. Om een
depressie te overwinnen gaat zij
met haar twee honden in haar
eentje kamperen in de ijzige kou
van Alaska.
Redding
Ze vindt eigenlijk dat ze voor Su-
perwoman aan het spelen is en
haar leven en dat van haar hon
den in de waagschaal stelt. Maar
uiteindelijk betekent een nacht
net 32 graden onder nul ook haar
redding.
„Tijdens die nacht van veertien
uur had ik niet één keer aan
deadlines gedacht, of aan reke
ningen, of aan de man in de
woestijn. Voor het eerst in vele
maanden was ik blij dat er een
nieuwe dag begon."
In de Verenigde Staten is Cow
boys are my Weakness een enor
me bestseller geworden en werd
Pam Houston binnengehaald als
een van de grote nieuwe ontdek
kingen van de eigentijdse Ameri
kaanse literatuur. Ze is vergele
ken met Ernest Hemingway en
inderdaad beweegt zij zich op het
terrein dat tot voor kort was
voorbehouden aan het exclusieve
mannenverhaal.
Het lijken mannenverhalen,
maar hier heeft een ondernemen
de, slimme vrouw zich diezelfde
wereld toegeëigend. Niet omdat
ze de slaaf is van de macho-man
nen met wie ze de wildernis in
trekt, maar omdat ze blijkbaar
een wezenlijke behoefte heeft
aan dit soort overlevingsavontu-
ren in de ruige natuur.
Zelfspot
Met avonturenverhalen hebben
deze uitgesproken Amerikaanse
Pam Houston: de dubbelzin
nige relatie tussen mannen en
vrouwen foto anthos
short stories weinig van doen, er
is zelfs zelden een plot. Ze gaan
op de eerste plaats over de dub
belzinnige relatie tussen mannen
en vrouwen, waarover trefzekere
uitlatingen worden gedaan, die
bovendien niet van zelfspot en
humor zijn ontbloot. Maar ook
over de ontoereikendheid van de
taal om de werkelijkheid te be
schrijven. En over romantische
beelden die zich in het geheugen
nestelen, maar waar in werke
lijkheid weinig mee valt te begin
nen. Een aardig boek om op va
kantie mee te nemen.
Pam Houston: 'Voor cowboys ga
ik door de knieën'. Uitg. Anthos,
prijs 27,50.
Door Ton Verbeeten
Jos Muyres (Heerlen, 1957) is de
ze week aan de Universiteit Nij
megen tot doctor in de letteren
gepromoveerd. De titel van zijn
proefschift luidt 'De Kapelle
kensbaan groeit. Over de ons-
taansgeschiedenis van het twee
luik De Kapellekensbaan/Zomer
te Ter-Muren van Louis Paul
Boon'.
„Stel je die eerste scène voor. De
schrijver Boontje op zijn zolder
kamer kijkt uit het raam: 'Ge ziet
van uit uw open raam hoe het
niemandsbos in het rood wordt
geverfd door de zakkende zon, en
hoort hoe het droefgeestig schaap
van mossieu colson van tminnes-
terie nog een laatste keer blaat
vooraleer het achter de knarsen
de staldeur verdwijnt: en dan
schuift ge uw pampierderij opzij
en stapt de trappen af, juist als de
kantieke schoolmeester de deur
openduwt en samen met zijn
schone vrouw lucette een beetje
van die late rode zon binnen
laat'."
„Boontje de schrijver komt te
voorschijn uit zijn ivoren toren.
Hij gaat in gesprek met zijn
vrienden, de personages van De
Kapellekensbaan, over de roman.
Voor Boon kan een roman niet
langer geschreven worden op een
zolderkamer. Zo'n roman is, in de
ADVERTENTIE
Kontrast, St. Bavostraat 11 (tegenover het
gemeentehuis), Rijsbergen, 01606-1747
woorden van Boontje, 'een grote
leugen' omdat die niets te maken
heeft met 'het leven zoals het
werkelijk is'. Zo'n roman is, in de
woorden van de dichter en jour
nalist en gevelschilder Johan
Janssens - die als Boontje veel ge
meen heeft met Louis Paul Boon -
'een parodie op het leven, de
clown in het circus, de vis op het
droge'."
Failliet
„In het begin van 'De Kapelle
kensbaan' is het failliet van de
traditionele roman nog uitgangs
punt voor de vrienden om een ro
man te schrijven in een volstrekt
nieuwe vorm met als hoogste doel
de wereld van de ondergang te
redden. Of in ieder geval de
mensheid te waarschuwen voor
de dreigende ondergang van de
beschaving."
„Al die schrijvers met hun ver
schillende maatschappelijke sta
tus gaan aan die taak vorm en in
houd geven. Boontje doet dat met
de geschiedenis van Ondine, die
leefde 'in tjaar 1800-en zoveel'.
Mossieu Colson doet dat met zijn
dossier van kranteknipsels, Jo
han Janssen met een eigentijdse
bewerking van 'Van den Vos Rei-
naerde', de schilderes Tippetotje
die in het mondaine Brussel
woont met brieven en Tolfpoets
met moppen en plastische uit
drukkingen. Zo wordt het ver
haal van Ondine een binnenver-
telling in 'het boek van al wat er
op De Kapellekensbaan te horen
en te zien viel, van tjaar 1800-en-
zoveel tot op deze dag'. En met
hun commentaren op het ge
schrevene en op elkaar wordt 'De
Kapellekensbaan' ook een roman
over de roman."
„Maar aan het einde van de ro
man moeten alle personages er
kennen dat hun opzet mislukt is.
De Kapellekensbaan is op dat
moment in feite een mislukt
boek. Ze komen tot de ontdek
king dat literatuur maatschappe
lijk geen betekenis heeft. Iets wat
Boon in principe ook denkt. Poli-
Boon: fatalistisch
foto de stem
tici trekken zich niets van litera
tuur aan en het gewone volk leest
geen literatuur. Aan het eind van
De Kapellekensbaan krijgt het
failliet van de roman een andere,
somberdere betekenis."
Fatalistisch
„Het zijn dan de jaren 1951/'52.
Jaren waarin Boon een nog
zwartgalliger levensvisie heeft
dan daarvoor. Hij is fatalistisch.
Zelf gelooft hij niet meer in ver
andering. Dat doen alleen zijn
personages nog. De schrijver lijkt
uitgeput. Het werk dat in de ja
ren '50 nog verschijnt is eerder
geschreven. Een heel duidelijk
omslagpunt is in 1960 de tweede
herziene druk van Mijn kleine
oorlog. De eerste (1947) eindigde
met de beroemde zin: 'Schop de
menschen tot zij een geweten
krijgen'. De tweede eindigt met
zoiets als: 'Wat heeft dat alles
voor zin?"'
„Het uitdagende, het overrompe
lende, het opstandige, de emotio
nele geladenheid. Dat allemaal is
weg. In de jaren '60 zie je Boon op
de tv in een quiz. Deze omslag in
zijn leven blijft altijd discutabel.
Maar Boon is altijd een pessimist
geweest die nooit in het verande
ren van mensen heeft geloofd."
Het proefschrift over Louis-Paul
Boon telt 496 pagina's, is uitgege
ven door Plantage in Leiden en
kost 49,50
Door Peter van Vlerken
Isaac Bashevis Singer overleed in
1991, maar dat betekent geens
zins dat de lezers van deze Pools-
joodse schrijver het zonder nieu
we boeken van hem moeten stel
len.
Vorige jaar verscheen Schorem
en onlangs kwam Het visum uit.
Het is niet bekend hoe lang beide
manuscripten in Singers la heb
ben gelegen, maar waarschijnlijk
gaat het om jeugdwerken.
In Het visum - adequaat vertaald
door opnieuw Bartho Kriek -
doet David Bendiger verslag van
zijn terugkeer in het Warschau
van de jaren '20, nadat hij enkele
jaren heeft doorgebracht in de
Poolse provincie.
Hij is aankomend schrijver, heeft
een essay over Spinoza en de
Kabbala in zijn rugzak, filoso
feert diepgaand over tijd en
ruimte, dagdroomt over geluk en
succes, maar wordt geconfron
teerd met de harde werkelijk
heid: geen cent op zak, geen dak
boven zijn hoofd en geen droog
brood om zijn lege maag mee te
vullen. En dan is er ook nog de
wereldgeschiedenis die zijn loop
heeft genomen. De Eerste We
reldoorlog, de Russische revolu
tie, de Poolse pogroms, de dia
spora, het begin van de Palestijn
se staat. Bendiger heeft met zijn
achttien jaar al een heel leven
achter de rug. Een jongen op ver
sleten schoenen die niet uit de
voeten kan met zijn joodse iden
titeit.
Hoewel hij in de Poolse provincie
een meisje eeuwige trouw heeft
beloofd, verzeilt hij in Warschau
in ingewikkelde verwikkelingen
met vrouwen. In de hoofdstad
wordt hij opgevangen door een
oude vriendin die met hem wil
trouwen, neemt hij zijn intrek bij
twee communistische zusters en
gaat een schijnhuwelijk aan met
een vrouw om een visum voor Pa
lestina te kunnen bemachtig
Het loopt allemaal op niets uit
Als zijn oude vader, de rabbi in
Warschau opduikt wordt tr
weer met beide benen op j00J
grond gezet en blijkt de Tora tod
meer aantrekkingskracht te heb
ben dan alle vrouwen bij elltaar
'Het visum' is een roman die H
wereldwijde schare Singer-lezei
zeker zal aanspreken. Veel is bi
kend terrein, zoals de Kroch®
nastraat - nooit mooier en m
moediger beschreven dan in
autobiografie 'In het hof vi
mijn vader' - en andere plaats't
in het joodse ghetto van War!
schau waar de kiem voor de lat('
re grote schrijver werd gelegd.
Maar het boek geeft ook mem»
inzichten. Ik kan me tenminsl
niet herinneren dat Singer eerds
een verklaring gaf voor hetwaa
om van de geesten en demom
die in zijn boeken rondspoki
„Volgens een theorie die ik er.
nahield noemde men tegenwoJ
dig 'zenuwen' waar men vroege
van duivels, trollen, kabouters
kobolds sprak. De boze geest
van weleer droegen een nieui
naam. Zenuwen waren niet g.
woon draden weefsel die van de
hersens door de ruggegraat on
laag liepen, het waren bovei
menselijke machten die ovt
vreemde vermogens beschikten.'
Deze nieuwe Singer boeit echte
bovenal omdat hij weer een int
kijk geeft in de vooroorlogse or]
thodoxe joodse gemeenschai
Singer is een gids voor niet-jodi
in deze fascinerende wereld, d
later met zoveel geweld zou wor
den weggevaagd. Als hij iets nir
wilde zijn, dan was het wel
gids. Maar zo gaat dat met er
schrijver, zowel een levende
een dode: op de manier waan
zijn boeken worden gelezen
hij geen controle hebben.
Isaac Bashevis Singer: 'Het visum'!
Vertaling Bartho Kriek. Uitg
Arbeiderspers. Prijs 29,90.
Vroeger heetten ze knut-
selboeken, vanwege het
brave imago werd die
naam veranderd in doe-
boeken. Nu heten boeken
waar je iets meer mee
kunt doen dan lezen 'in
teractieve gidsen'. In de
serie Ontdekkingsreizen
zijn de eerste drie van
dergelijke gidsen uitge
komen: 'Piramiden' voor
jonge Egyptologen,
'Sterrenhemel' voor ster
renkundigen en 'Di
nosaurussen' voor pa
leontologen.
Zij vinden in deze mooi
glanzende boekdozen of
doosboeken een heel ge
varieerde inhoud die er
aantrekkelijk uitziet:
posters, spellen, zelf in
elkaar te zetten model
len, facsimiledocumen
ten en boekjes met de belangrijk
ste informatie over het onder
werp.
En al zijn die boekjes maar dun,
je komt op een snelle en aardige
manier toch flink wat te weten.
Je hoeft niet op bladzijde een te
beginnen om dan door te werken
naar de laatste bladzijde, want
het is geen doorlopend verhaal.
Op elke bladzij staan blokjes
tekst in korte zinnen, met illus
traties om een en ander nog dui
delijker te maken. Een beproefde
aanpak van de oorspronkelijke
Engelse uitgeverij dorling Kin-
dersley.
De onderwerpen zijn heel ver
schillend, bouwconstructies ko
men uitvoerig aan de orde, maar
ook de natuur langs de Nijl. De
Egyptenaren maakten het grond
oppervlak waarop de piramides
moesten komen, op een simpele
manier waterpas. Ze groeven een
stelsel van sleuven in de grond,
die haaks op elkaar stonden. Die
werden vervolgens met water ge
vuld, alles wat daarboven uit
stak, werd weggehakt met als re
sultaat een perfecte ondergrond
voor de reusachtige bouwwer
ken.
Je leest ook welke soorten steen
gebruikt werden en met welke
gereedschappen die bewerkt
werden. Hoe de Egyptenaren die
stenen, 2 miljoen stuks van 1500
kilo per stuk, naar boven ge
bracht kunnen hebben. Hoe werd
papyrus gemaakt, en hoe werden
daar boten van gebouwd. Op de
poster 'Het oude Egypte' krijg je
in een oogopslag een indruk van
het "leven van de Egyptenaren,
welke dieren ze hielden, voor
welke giftige dieren ze moesten
oppassen, hoe hun belangrijkste
goden afgebeeld werden. Er is
een boekje over de geheimen van
de mummie. Bij elke bladzij die
je omslaat, maak je de sarcofaag
verder open en pel je vervolgens
een mummie af.
Het interactieve deel bestaat uit
een diorama van de sfinx en de
piramide van Chefren, het Grote
Grafroversspel waarbij je o.a. in
afgesloten schachten kunt vallen,
een hiëroglyphenschijf waarmee
een verzegelde boodschap ontcij
ferd kan worden en waarmee je
natuurlijk ook geheime brieven
kunt schrijven, en een e
ge bouwplaat van de f
mide. Daarvan kun je een d
oplichten zodat je het stelsel vanj
ventilatieschachten kunt zienffl
naar het centrum, de f
lopen. 'Volg de aanwijzing"1!
nauwkeurig, dan ben je veelswj
Ier klaar dan de Egypte*
vroeger', is het advies in d
leiding.
De andere dozen hebben een ver-|
gelijkbare inhoud. In 'Sterren»
mei' zitten o.a. een poster vani
maan, voorkant, achterkant, bj
ters, stofzeeën, enz., taaiWI
waarop je duidelijk kunt zienM
de sterrenbeelden van de diere»]
riem aan hun naam zijn gek®1
- de oude astrologen hadden 81
ruime fantasie - een model'4
satellietbanen om in elkaar'
zetten, een planisfeer om stem
beelden te zoeken, een
boekje over het zonnestelsel e.
meer dan 60 stickers oms!el!j
beelden te plakken. Laat je
een halve seconde licht opt»:]
dan blijven ze nog een uur»
nen. Ik heb het uitgeprobe
het werkt echt.
In 'Dinosaurussen' is de 'im
rijkste 'interactieve' attracW
skelet van een stegosaurusw rjj
zelf uit een heleboel loss»
menten moet opbouwen. 9» 1
een jonge paleontoloog wel'
zoet mee. tj
Zoals gezegd, deze int®®!!
gidsen zien er heel aantre» J
uit. Kinderen van 8 tot 1- rj
kunnen er met veel plezier,.
aan de slag, terwijl ze nog1
weten komen ook. En mow
hierna zo'nieuwsgierig ®l j
worden, dan is er altijd nog J
bliotheek voor aanvullen'1
formatie.
Meer dan een eerste I
king, de typering is van J
ver zelf, bieden de gip'
het bezig zijn staat vo°rok
aal om het kroost mee te
sen op een regenachtige1
tiedag.
Over enkele maanden' l
nen nog drie gidsen, on
menselijk lichaam, over1
Rome, en over licht en m
Serie 'Ontdekkingsreizen-^,
den, Dinosaurussen, ,<i
mei. Uitg. Piramide, "'i
per doos.
gen betonnen olifant b
keerplaats van het Konl
voor Midden Afrika in
Brussel. Een echte saval
clood en opgezet als prc|
Wereldtentoonstelling
in het museum, net zoa
giraffe. Dit museum is
vermaardste schatkamd
se kunst, zo'n 250.000 s|
nationale groep van spt
daaruit de 250 belangri
Door Sjef Kusters
Stel, je bent koning en je
wat. En heel wat méér dan]
leen het kleine België
beetje mee-regeren. Verre 1
den, rijk aan delfstoffen
goud, diamant en koper, hc
soorten en kruiden, daar
droomde Leopold II, die
1865 tot zijn dood in 190f]
tweede koning der Bel|
was. Maar zijn regering
niks in Leopolds plannen,
daarom ging de koning
eigen weg. Hij financierde
pedities van de vermaa]
ontdekkingsreiziger He|
Morton Stanley in centi
Afrika en eigende zich zcl
1878 een enorme privé-sl|
toe: Kongo, genoemd naar
volk aan de monding van]
Zaïre-rivier.
Tachtig keer zo groot als
thuisland België werd Leopi
eigen tropische speeltuin, die|
op een bikkelharde manier
ploiteerde. Bang voor akel
ziekten is hij er nooit gewee
de gemiddelde levensduur
een blanke in zwart Afrika
in die tijd drie jaren! Leoj
verkocht voor grif geld con
sies aan mijnbouw- en hand
maatschappijen.
In het park Tervuren liet hij
gelegenheid van de Wereldl
toonstelling 1897 in Brussel
Palais des Colonies bouwen,
moest beleggers interesseren
de Belgen overtuigen van het
lang van zijn Afrikaanse on<
neming. In dat museum lag|
nadruk op de geologische en
De eeuwig zwervende Paul
heeft een rustplaats gevoi
En, heel symbolisch, dat i
museum - in dit geval het
terdamse centrum voor h»
daagse kunst Witte de With
rusteloze geest wiens werk
jaren '60-'80 van een enorm
vloed was, is tot stilstand a
men en dus valt er van zijnl
een museale opname te mal]
Dat wat is overgebleven is t
gezet in een overzicht en n
de weg open naar de kun
schiedenis. Die kunstgesch
nis heeft het trouwens mo
met Thek. Zijn werk is een
van soms heel tijdelijk bed
handelingen, environment
wat meer substantiële en co
'e resultaten als tekeni.
schilderijen en beelden, die
aan geen enkele beperking
de lijken te willen onderwe:
faulThek maakte met een i
looflijke energie zijn instal
die aan voortdurende ver,
nng onderhevig waren,
eind jaren '60 het liefst il
menwerking met and
'forks in progress noemd
bat. Veel van zijn werk is
wenen of vernietigd. Wat
e kunstgeschiedenis me;
mand die het tijdelijke en
gankelijke maakt tot een d-
zich zelf?
Wat over is gebleven is de
"erende mentaliteit van eeni
er die zich aan geen conv
oort. Die geest spreekt uit
wat m de zalen van Witt
j j,s ondergebracht: ui!
u s' *°to's, werk op papie
pp v, !?stallaties, schild®
tic en enz' -^an recons
van verdwenen werk
en Zlch gelukkig niet gewJ
zou een ontkenning zijr
bat waar het bij Paul Thek c
?ndere om ging.
hn™ Proces van werken wa|
riat ^n^ens zo belangrij!
werLVat ^et k°n opleveren.
en aan een installati
v
V
