4Ik moet voor mezelf
vrijheid scheppen'
Het lange gevecht van Pramoedya Ananda Toer met de Indonesische regering
Muntschouwburg in Brussel:
300 jaar prestige
door eigenzinnige aanpak
C°EP2EEkAND
DE STEM
GIDS
Toer, verboden in eigen land
PESTEM
nederland t
nederland 2
belgië frans 1
belgië frans 2
duitsland 1
Radio
DINSDAG 6 JUNI 1995 A
Door Paul Bolwerk
De Indonesische schrijver
Pramoedya Ananta Toer
(70) is in een permanente
wedloop met de overheid
verwikkeld. Hij blijft boe
ken uitbrengen, waarop
vroeger of later maar altijd
een verschijningsverbod
wordt uitgevaardigd. Zoals
deze week zijn boek 'Stil
lied van een doofstomme'.
Het is niet anders. Deson
danks weet hij zijn lezers
kring in eigen land te berei
ken. Telkens voor zolang
het duurt.
Jusuf Isak, de uitgever, secreta
ris en vertrouweling van Toer:
„Een voorbeeld: zes maanden na
zijn vrijlating (december '79) uit
de gevangenis op het Molukse ei
land Buru verschijnt zijn boek
'Aarde der mensen'. Pas na tien
maanden wordt dit boek uit de
handel genomen. Maar de scha
de blijft beperkt, want de zes
druk is al in de omloop."
En: „Voor de verkoop van de
boeken van Pram is slechts één
week nodig om een hoge omzet-
snelheid te krijgen. Hij is de eni
ge schrijver in Indonesië die van
zijn schrijverij kan leven."
De Indonesische schrijver heeft
ook afgelopen voorjaar nog een
van zijn romans (een heruitgave)
verboden zien worden. De pro
cureur in de provincie Centraal-
Java heeft het werk 'De Geschie
denis van Blora', dat in 1952 uit
kwam, in de ban gedaan. De
schrijver noemt het verbod 43
jaar na de verschijning 'gek
heid'. De procureur meent dat
het internationaal gewaardeerde
boek een belediging is van de re
gering van president Suharto.
Historische romans, zoals 'Aarde
der mensen' en 'Kind van alle
volken' mogen tot op de dag van
vandaag niet verschijnen omdat
ze ideologieën bevatten die 'een
bedreiging vormen voor de
openbare orde'. Jusuf Isak weet
waarom. „Pram schetst een
beeld van het verleden (kolonia
le tijd), dat voor het heden ook
opgaat. De machthebbers van nu
(president Suharto en de zijnen)
hebben de posities en maat
schappelijke structuren van de
Nederlandse kolonialen overge
nomen."
Misleidend
Het boek 'Stil lied van een doof
stomme', speciaal uitgebracht in
verband met de zeventigste ver
jaardag (6 februari jongstleden)
van Pramoedya Ananta Toer, is
slechts drie maanden in de om
loop geweest. Het boek is nu of
ficieel verboden verklaard, om
dat de inhoud 'misleidend' zou
zijn en een 'verkeerde indruk
wekken over de regering van In
donesië.'
Jusuf Isak: „Het is elke keer
weer een avontuur. Je weet nooit
wanneer de geheime dienst in
grijpt. We zijn benieuwd wan
neer het inzicht komt dat een
verbod op uitgeven een beperkte
uitwerking heeft. Want je kunt
wel iets verbieden maar even la
ter verschijnt wel weer iets an
ders.
Isak is, zoals hij het zelf noemt,
de 'loopjongen' van zijn vriend
Pram. En voor deze gelegenheid
oolf tolk, want Pramoedya wei
gert nog langer zich in het Ne
derlands uit te drukken. Niet zo
zeer uit hoogmoed, maar meer
omdat zijn kennis van de Neder
landse taal met het klimmen der
jaren achteruit is gegaan. Bo
vendien is hij doof aan zijn lin
keroor, een erfenis aan zijn ver
blijf op het gevangeneneiland
Buru.
Vrijheid
Levenservaringen zijn, aldus
Toer, de belangrijkste inspira
tiebron. Hij vertelt over zijn
links-nationalistische en anti-
Nederlandse opvoeding, zijn
strijd als pemuda (jonge natio
nalist), zijn haat tegen de Neder
landers, zijn werk op het Japan
se persbureau Domei, zijn ge
vangenschappen onder de Ne
derlanders, Sukarno en Suharto
en zijn nimmer aflatende strijd
voor vrijheid van meningsuiting.
„Ik moet voor mezelf vrijheid
scheppen, want van de regering
heb ik weinig te verwachten. Ja,
alleen beperkingen", aldus Pra
moedya.
Zijn hele leven heeft hij moeten
vechten voor zijn persoonlijke
ontwikkeling. Misschien is dan
toch de naam het voorteken. Zijn
ouders hebben hem Pramoedya
genoemd, hetgeeen letterlijk:
'eerste in het strijdperk' bete
kent.
Opeens komt de schrijver met
een ontboezeming. Hij verklaart
zijn enorme produktiedrift. 'Da
gen, nachtenlang heb ik als een
bezetene gewerkt in het besef
nooit oud te zullen worden. Ik
heb mezelf overleefd", grijnst
Pramoedya. En, hij steekt nog
maar eens een krétèk-sigaret op.
„Ik ben een ziekelijke baby ge
weest. Ernstige maagproblemen,
waarschijnlijk door dysenterie,
hebben mijn gezondheid ernstig
aangetast. Een week per maand
heb ik last gehad van koortsaan
vallen. Mijn ouders zijn ervan
overtuigd geweest dat ik niet ou
der zou worden dan dertig. Dat
heb ik zelf ook lang gedacht.
Maar op mijn veertigste was tot
mijn grote verbazing het einde
nog niet aangebroken. Zo'n ziek
te is een zegening, want het leidt
tot een arbeidzaam bestaan."
Woest
Gevangenschap, zo merkt hij cy
nisch op, zet ook aan tot het
schrijverschap. Voor zijn actieve
deelname aan de Indonesische
onafhankelijkheidsstrijd moet
Toer zitten. Hij wordt van juli
'47 tot december '49 gevangen
gehouden. Hij schrijft honderd
uit. Hiermee legt hij de basis
voor de uitgifte van een reeks
boeken. Het is slechts, aldus
Toer, een beperkt deel van zijn
oeuvre, want de Nederlanders
hebben tweederde van zijn ma
nuscripten in beslag genomen.
Daar kan hij nog woest om wor
den. Hij spreekt het vermoeden
uit dat zijn werken nog steeds in
de Nederlandse archieven lig
gen. En zijn vraag is niet, mag ik
mijn fiets terug, maar 'mag ik
mijn manuscripten terug'? „Mijn
verloren kinderen", noemt hij
zijn boeken in vreemde handen.
Na de onafhankelijkheid volgt,
hoe kan het ook anders, weder
om een enorme produktiedrift.
Hij raakt betrokken bij het cul
turele leven in Jakarta en maakt
vele reizen, onder andere naar
Nederland (1953), China en de
Sovjet-Unie. Hij is werkzaam als
docent, als literair medewerker
van het links-georiënteerde Bin-
tang Timur en als vice-voorzitter
van Lekra, het Instituut voor
Volkscultuur.
In 1960, onder het president
schap van Sukarno, belandt
Toer in de gevangenis door een
Pramoedya Ananta Toer, geboren 6 februari 1925 in het Javaanse
Blora, is auteur van een dertigtal romans. Wereldwijd de bekend
ste en meest verkochte Indonesische schrijver. Een aantal malen
is hij kandidaat gesteld voor de Nobelprijs voor literatuur.
Zijn scherpe pen en maatschappelijke betrokkenheid hebben hem
verschillende keren in de gevangenis doen belanden. Werd hij al
door de Nederlanders gevangen gehouden, ook na de mislukte
communistische staatstgreep (1965) wordt hij opgepakt en zonder
enige vorm van proces door het Suharto-regime vastgehouden op
het Molukse eilandBuru tot het eind van 1979. Al zijn boeken zijn
in Indonesië verboden. Tot op de dag van vandaag heeft hij als
'ex-politiek gevangene' een beperkte bewegingsvrijheid.
Tijdens zijn gevangenschap heeft Toer gewerkt aan een romancy
clus ('Aarde der Mensen', 'Kind van alle volken', 'Voetsporen' en
'Glazen huis') over het ontwakend Indonesisch nationalisme van
omstreeks de eeuwwisseling. Enkele andere boeken van zijn hand
zijn: 'De vluchteling', 'Een guerilla-familie', 'Verhalen uit Blora',
'Verhalen uit Jakarta', 'Korupsi' en 'Wat verdwenen is'.
Een ontmoeting met Pramoedya Toer in een huis vol boeken, ma
nuscripten en aantekeningen aan de vooravond van een nieuw
verbod.
boek over de discriminatie van
de Chinezen in de jonge repu
bliek Indonesië. In de navolgen
de jaren is hij bezig met het ver
zamelen van materiaal voor een
groot historisch werk over het
ontluikend nationalisme in In
donesië. Hij krijgt geen tijd om
zijn romancyclus te schrijven,
omdat hij in '65 (na de verijdelde
communistische coup) wordt op
gepakt.
Hij wordt samen met duizenden
lotgenoten, onder wie zijn vriend
Jusuf Isak, gevangen genomen
vanwege zijn activiteiten binnen
de Lekra. Zijn bibliotheek en al
zijn aantekeningen worden ver
brand. Publicaties van zijn vroe
ger verschenen boeken worden
verboden. En zonder enige vorm
van proces wordt hij veertien
jaar lang, voornamelijk op het
Molukse eiland Buru, gevangen
gehouden.
Heropvoeding
Toer: „Het is een grote zuive
ringsactie geweest. Suharto
heeft na de machtsovername de
kans gegrepen om alles en ieder
een die hem in weg zit op te rui
men. Hij heeft duizenden execu
ties laten uitvoeren. En meer dan
één miljoen mensen laten arres
teren, veelal zonder opgaaf van
reden of op grond van onbewijs
bare verdenkingen van commu
nisme. Een verschrikkelijke tijd.
Suharto en de zijnen voeren een
schrikbewind. De onderdruk
king door deze zogenaamde na
tionalisten is erger dan geduren
de 350 jaar Nederlands kolonia
lisme."
Tijdens zijn gevangenschap in
het heropvoedingskamp Buru
vertelt hij de inhoud van zijn
werk in voorbereiding (histori
sche romans) als een soort ver
volgverhaal aan zijn medege
vangenen. Het blijkt een uitste
kende manier om de verhaallijn
Pramoedya Ananta Toer:
„Ach, Indonesië heeft aan Ne
derland ook veel te danken.
FOTO PIET DEN BLANKEN
in zijn geheugen vast te leggen.
Bovendien weet hij met zijn ver
teltrant de medegevangenen te
boeien. Hij weet ze zelfs te be
moedigen door ze het voorbeeld
voor te houden van de vrouwelij
ke hoofdpersoon, Njari Ontosor-
oh, die net als zij van alles be
roofd een nieuw bestaan moet
opbouwen.
Na acht jaar gevangenschap, in
1973, krijgt Pramoedya van de
gevangenisdirectie toestemming
om te schrijven. Dat gebeurt na
dat de internationale gemeen
schap druk heeft uitgeoefend op
de Indonesische regering. Toer
krijgt een schrijfmachine. En
schrijft weer als een bezetene.
Smokkel
„Schrijven is voor mij een per
soonlijke taak, een nationale
plicht. Zonder schrijven ben ik
niks." Hij ruilt eieren, kippen en
eenden voor doorslagpapier.
Pastoors smokkelen de gekopi
eerde manuscripten uit het her
opvoedingskamp. „Ik ben hen
dankbaar. En in het bijzonder
pastoor Roolvink. Hij heeft mijn
werken vermenigvuldigd en uit
gegeven in Australië en Neder
land." Als een van de laatste ge
detineerden wordt Toer decem
ber '79 vrijgelaten.
Binnen twee jaar wordt hij met
zijn boeken 'Aarde der Mensen'
en 'Kind van alle Volken' een
publiekslieveling. Hij is razend
populair. Niet in het minst, om
dat historische romans zeer her
kenbaar zijn. Hierin beschrijft
hij het ontwikkelingsproces van
een afhankelijk volk op weg
naar zelfstandigheid. Hij schrijft
wat het volk voelt.
Noodzakelijk
Op zeventigjarige leeftijd ont
popt hij zich als een milde man.
Het zwart-wit denken heeft hij
verlaten. Zijn Nederlander-haat
verloren. Hij gaat zelfs zo ver om
kolonialisme als een 'noodzake
lijke ontwikkeling in de geschie
denis' te beschrijven. Het heeft
zo moeten zijn dat het ene volk
overheerst en het andere volk
zich laat overheersen. Ach, Indo
nesië heeft aan Nederland ook
veel te danken", zegt hij vergoei-
lijkend.
En hij steekt nog maar eens een
krétèk, een kruidnagelsigaret,
op. Dat doet Jusuf Isak ook.
Langzaam maar zeker ontstaat
in de werkkamer een zeer plaat
selijke mistbank. Achter de flar
den rook is een bibliotheek met
boeken, manuscripten, ordners
en stapels vergeelde stencils.
Toer verzamelt alles wat be
drukt is. Hij heeft nog zoveel
aantekeningen liggen die hij
moet uitwerken en uitgeven. En,
forever young, blijft hij strijden
tegen de 'cultuurbarbaar Suhar
to': „Suharto heeft Indonesië
naar een ontzettend laag cultu
reel peil gebracht. Het is armza
lig."
Pramoedya weigert een blad
voor de mond te nemen. „Het
kan me allemaal niets meer
schelen. Ik blijf me frontaal te
genover de regering van Suharto
opstellen.
De schrijver voelt zich onkwets
baar, omdat ze 'misschien wel
mijn vrijheid, maar nooit mijn
gedachten kunnen afnemen.'
Door onze correspondent Bert Schampers
Brussel - De Munt in Brussel bestaat drie eeuwen. Histo
risch klopt dat wel niet helemaal met de feiten, maar toch.
Driehonderd jaar geleden was er namelijk nog helemaal
geen Muntschouwburg, maar slechts een zaaltje aan de
Hooikaai waar voor het eerst in Brussel een opera werd
opgevoerd. Van internationale uitstraling was nog hele
maal geen sprake.
De Romeinse financier en operagek Bombarda maakte het mo
gelijk dat Brussel een echt operahuis kreeg. In 1700 opende aan
het Muntplein in hartje Brussel de Nationale Opera haar deuren.
De Munt was de plaats waar in de zuidelijke Nederlanden de
muntstukken werden geslagen. Toen daar een schouwburg ver
rees kreeg het theater al meteen de naam La Monnaie of De
Munte.
Vandaag de dag is de Munt een internationaal vermaard opera
huis. Wie een kaartje wil bemachtigen moet soms meer dan een
jaar geduld hebben, omdat de talrijke abonnementhouders uit
binnen- en buitenland immers voorrang hebben.
Elitair
Het jubileum wordt dit jaar met diverse grote voorstellingen ge
vierd. Op 12 januari ging de opera L'Orfeo van Monteverdi in
première, op 3 december is het slotgala met het symfonie-orkest
van de Munt. Op het programma staan verder onder meer de
opera Salome van Richard Strauss, een concert van huiscompo
nist Philippe Boesmans, opera-aria's van de bariton José Van
Dam en de dansvoorstelling Rosas danst Rosas.
De Brusselse Muntschouwburg is een veelzijdig theater, waar
opera, hedendaagse creaties en de dansvoorstellingen van ver
nieuwende huischoreograaf Anne Teresa De Keersmaeker kun
nen rekenen op een vast en vaak enthousiast publiek.
Toch kan niet worden ontkend dat de Munt het imago heeft van
een elitaire cultuurtempel. De argeloze toerist, die even een blik
wil werpen in de foyer, wordt al meteen besprongen door streng
kijkende en in het zwart gekelde dames en heren.
Verjonging
Directeur Bernard Foccroulle, die vijf jaar geleden de naar Sal
zburg vertrokken Vlaming Gerard Mortier opvolgde, zit een
beetje verveeld met dat imago. Hij wil het publiek graag uitbrei
den en verjongen. Foccroule is bijvoorbeeld tegen prijsverhogin
gen. Nu wordt, afhankelijk van het type voorstelling, tussen de
300 en 3000 frank betaald voor een zitplaats.
Om te laten zien dat de Munt geen eiland is in het Belgische cul
tuurlandschap en om wat terug te doen voor de belastingbetaler,
geven koor en orkest van de Munt in juni een gratis openlucht
concert.
Schrap zetten
De jaren van glitter en goud zijn voor de Munt wel achter de rug.
De Nationale Opera moet zich schrap zetten, nadat de overheid
de geldkraan langzaam begon dicht te draaien. In de jaren dat
de flamboyante Gerard Mortier met geld smeet om zijn ambities
waar te maken werd de schuldenberg almaar hoger.
Foccroule heeft zich neergelegd bij een sober beleid. Het gaat
volgens hem al lang niet meer om de mooie decors en verbluffen
de stemmen, maar meer om vragen als: welke zin heeft een be
paalde operaproduktie vandaag nog? In zijn visie betekent dat
waken over de kwaliteit en alleen brengen wat essentieel is.
De opera timmert ondanks de beperkte middelen wel nog steeds
aan de weg. Er bestaat sinds drie jaar een actieve educatieve
dienst, die aankomend publiek wegwijs maakt in het medium
opera.
De produkties zelf wordt veel meer in eigen huis voorbereid dan
vroeger, wat ook geldt voor de decors en al het schilderwerk. Ze
kosten ook een stuk minder. Globaal brengt de Munt meer voor
stellingen dan destijds onder Mortier en zit er meer publiek in
de zaal, vooral dankzij de concerten.
Belangstelling
Het Brusselse operahuis heeft 1.150 zitplaatsen, wat nog be
scheiden is vergeleken met de grote opera's van Wenen, Parijs en
Milaan. De publieke belangstelling voor opera blijft hoe dan ook
groot in Brussel.
Dat het moeilijk is om aan kaarten te komen geeft Foccroule toe.
Maar volgens de directeur komt jaarlijks tien a vijftien procent
van de abonnementen vrij en wie lid is van de vereniging 'Vrien
den van de Munt' krijgt altijd een dag voorrang in de race om
nieuwe abonnementen.
De Brusselse opera brengt bovendien steeds meer voorstelüngen
buiten de abonnementen, waarbij kaèrten in de vrije verkoop
gaan. Maar ook in dat geval blijft het rennen voor een ticket.
De hal van de Munt oftewel La Monnaie in Brussel foto af
1 07 00 Tekst tv
(0.00 (TT) Zo maak je dat in de keu
ken! (tot 10.21)
„oo Sketches in English
20 Tekst tv
13 59 Vragenuurtje, verslag Vragen-
ulirtje in de Tweede Kamer
l500 Tekst tv
I „oi Nieuws voor doven en slecht-
I horenden
I 09 Wild, Wild World of Animals:
SeaofCortez
,135 De confettidub: De Ren
Stimpy show' animatieserie
,805 Thunderbirds, poppenserie
,834 The Cosby Show, comedy
1,9 00 Dave's World, comedy
1,9 28 Blik op de weg, verkeersmaga-
I zjne met de verborgen camera
1 20.00 (TT) Journaal
120.31 Nominatie Televizier-ring
12036 Shadows of the Heart, Austra-
I lische miniserie. Afl. 1
121.25 Televizier, actualiteiten
22.01 Rondom tien, praatprogram
ma
22.47 (TT) Werken van barmhartig
heid, reportage-serie
23.20 The Detectives, comedy
23.54 Journaal
23.59 Nieuws voor doven en slecht
horenden
07.00
07.06
07.31
07.35
08.00
08.07
08.30
08.34
09.00
09.05
09.08
09.29
10.22
10.52
11.26
13.00
13.07
13.32
14.08
14.26
14.37
15.02
'95
15.27
16.00
17.00
Journaal
Willem Wever
Journaal
Kids for Animals
Journaal
Lingo
Journaal
Hier en nu
Journaal
(PP): RPF
Kook tv
Hearts and Minds, serie
Ontdek de geologie. Afl. 1
Klassieke mechanica II. Afl. 1
Poco mosso
Journaal
(TT) ZaterdagavondLINGO
Anno Joosten
S.O.S. ter plekke
Classic cartoons
Standplaats Bijlmermeer
Camel trophy Mundo Maya
Dierenmanieren
(TT) Journaal (tot 16.05)
Miracle Planet, natuurdocu-
mentaires
17.58 (TT) 2 Vandaag met actualitei
ten, 18.00 Journaal en 18.32 Hoofdpun
ten uit het nieuws
18.40 (TT) Tennis Roland Garros
19.14 The Avengers, misdaadserie
20.05 Married with Children, come-
20.35 De travestie show, 7-delige
'Miss'-wedstrijd voor travestieten
21.45 Plaza, lifestyle-magazine
22.15 Martin's Day, speelfilm
23.55 Touchdown!, reportage over
Europese competitie van American
Football
15.15 Vacaturebank 15.35 Document
historique: Terres d'asile, documentaire
serie (slot) 16.35 lei Bla-bla, kinderpro
gramma 17.30 Life Goes On, serie 18.30
Info première 18.55 Maguy, serie 19.30
Nieuws 20.10 L'instit, serie. Afl. 1 21.40
KENO-uitslagen 21.45 Télétourisme
22.25 La roue du temps, cultureel maga
zine: Zaïre, voormalig Belgisch Kongo
23.30 Nieuws 23.50 Les chrétiens dans
la vie sociale (tot 24.00)
13.00 Tennis Roland Garros 18.55
Champion's 95, autosportmagazine
19.30 Nieuws met gebarentaal 20.03
Tennis Roland Garros 20.30 6e Eurovisie
Toernooi voor jonge dansers, finale
22.30 Tennis Roland Garros 23.01
-nampion's 95, automagazine (tot
23.34)
16,00 Morgenmagazin 09.03 The Flying
j0ct°rs, serie 09.45 Tele-Gym 10.00
eute 10.03 Gesucht Wird, reportage:
talverwerking 10.45 Info Gesundheit
1.00 Heute 11.04 Flitterabend, spelle-
|e voor bruidsparen 12.00 Sport extra
et kennis Roland Garros 17.50 Ta-
esschau-Telegramm 17.55 Verbotene
is ao S8r'e Marienhof, serie
•49 Tagesschau-Telegramm 18.54
r,Sutadtrevier' serie 20.00 (TT) Ta-
chau 20.15 (TT) Abenteuer Airport,
vonturenserie. Afl. 1 21.04 Tagesthe-
!1« bi ramm 21-05 pssst' spelletie
Ij'.. Plusminus, economisch magazine
',.5 Comedy Club, sketches 22.30 Ta-
u. e["®n 23.00 Boulevard Bio, talk-
in A,Bo Golden Palace, comedy
Th»! Nach,magazin 00.45 Kids like
S Sp?,elfilm 02-20 Zuschauen-Ent-
P "nen-Nachdenken (tot 02.25)
ieuwsMR0EPBRABANT
7.05 1' 9evolgd door regionaal nieuw:
l'O Rsrf- jlten- 7-55 Weerman Johan Verschuurer
herman o »(,euwscentrale- 8-30 Actualiteiten. 8.5
10.07 h,.l Muziekkiosk 9.30 De scheurkalende
'arte. ca iim* 10'30 De scheurkalender. 11.07 Va
ievice - ?e scheurkalender. 12.05 Actualiteiter
'3.10 RaHi.^r" 1283 Bericht voor boer en tuinde:
"ca voor H» ™scentrale. 13.34 Actualiteiten en s
Vrd9'0 1- °8 M-ziekkiosk-Met om I5-03
k3F1.
se nieuws van vandaag
Ifinj e'e9
^uwscentrl? '«,L 17,05 Actua,iteiten. 18.11 Radii
e-18.28-18.33 Samenvatting van het Bra
Klitie. i
and oc
^ogapp
(Wo. mo Muziek door de weekÊ
P eeland middageditie. 13.08-13.30 Radi(
adio 1. - 7.05 Omroep Zeeland ochtenc
uwscentrale. 8.32 Omroep Zee
■i ^5 Muz'ek door de week. 10.0
™ui'peren. 11.05 Muziek door de week
