de Stem
Hermans: een balling
sterft
m
Nederland
e Waarde
06-96.88
Rosa Service
076-421370
i/clubs/06
fous Exclusief*'
Privé
eda
RELAYFM
aardensestr. 40 Heerenwaardpn
I. bato's erf. 08877-2845
ds accepted. Ass, altijd weiimm
is voor de rubriek
é/clubs/06
iegen contante betaling aan
.antoren worden opgegeven
Tnatie verplicht),
grief excl. BTW:
hg 14,25 Zaterdag 15,68
Brief excl. BTW:
bag 3,32 Zaterdag 3,65
lekkelijke vrouw onbereikbaar
Ti! Ik, Marsha ontv. u met mijn 10
f villa omg. Breda. Ma-Vr 11 - 24u
(Escort v.a. 19.00 uur).
|1-23u
sexy
|rdag
ilon
|- en
ge in
jrza.
2333.
NISPEN, Silvia 25, ma. t/m
vrij. v.a. 11u. Sauna/Bodv
mass., 01656-5803.
doorschakelen
24 u/p.d. 100 c.p.m.
DOORSCHAKELSEX!
06.9779 Live naar 'n vrouw
of meisje thuis! 1gpm.
Hete ERVAREN vrouwen v
40 jr, zoeken sexkontakt
06-350.290.42 (75cpm).
Vrouwen van 35+ willen
DIREKT-SEX. Bel haar tbui<
06-9604 (75cpm)
|vrouw
vrij,
GRATIS naar bed met
vrouwen thuis. Sexkontak
ten. 06-9530 (75cpm)
STUDENTES geven telnrs
en gratis sex bij hen thuis
06-9706 (75cpm)
Vrouwen (40+) willen SEX
KONTAKT. Direkt kontakt
06-9757 (75cpm)
Oudere vrouwen geven tel
nrs voor gratis sex bij hen
thuis. 06-9780 (75cpm)
|r hard,
erlangs!
18jr.
en Da-
•jchakel-
125.25.
Jong!
lorscha-
1.327.17
pok Live
ATMEID
l'n slipje
SEX-DOORSCHAKELLIJN
Nu dominante vrouwen op
bellen. Zoek haar uit en de
computer verbind je naa
haar door 06-9663 (75cpm)
Homo: Jongens onder el
kaar hoor die knullen genie
ten. 06-320'33Cr88. 75cpm
TRIOSEX: 'n vrouw/ma
extra in bed. Sex kontakt
06-9844 (75cpm).
Sex-doorschakellijn. Nu he
te donkere vrouwen opbel
len. Zoek de leukste, de
computer verbind je naar
haar thuis 06-9667 (75cpm)
4ard en
bood-
eesteres
1gpm.
IN! Kies
lit. Toets
|ve door.
06.95.22
106.9560
thuis
M igptn-
,06.96.53
lodschap
■anderen.
nand of
|e 1gpm.
58
L/.a. 18j.
gpm.
thuis
land
livÉ
pakeld.
i.p.m.
TRIOSEX: 'n vrouw/man
extra in bed. Sexkontakt
06-9605 (1 OOcpm).
HUISVROUWEN geven tel
nrs. voor gratis sex bij hen
thuis. 06-9501 (75cpm)
DIREKT APART vrouwen,
doorverbonden naar haai
huis 06-9710 (75cpm)
Dikke vrouwen (40+) wilier
kontakt met oudere heren
Bel ook! 06-9543 (75cpm)
TRIOSEX: 'n vrouw of mar
extra in bed. SexU 06-9502
(75cpm)
Luister naar gratis oproe
pen van vrouwen. Maak je
keuze. De comp. schakel
je door. 06-9665 (1 OOcpm).
HOMO-KONTAKTEN
direkt apart
Brabant/Zeeland
Bel 06-9614 (Nu 50cpm).
ROOSENDAAL. Strikt privé
alles mog. van ma-vr
11.00-21.00u. 0 1 650-42765
Nieuw SANDRA sl. bl. 22jr
Angela sl. bl. 26jr
Ma-vr 10-22u 01682-2167.
Escort bem. 24-uur service
b.g.g. 06-53 255 249.
STAANT/MI5JUUV00RUKLAARBUUW MERCURY-DEAif1
Service, tel. 01626-86107 OUDENBOSCH:
272 RAAMSDONK: Watersportcentrum Hermenzei1-
IER: Nautic Watersport, tel. 01621-14423
INKSVEER: NI0N Watersport, tel. 01621-12997
:N: T.H.0. Swartele, tel. 01150-30347
Autobedrijf C. Bal, tel. 01660-2440
Grote Gids
VRIJDAG 28 APRIL 1995 DEEL
Door Hans Rooseboom
Uiteindelijk opent het 8 uur-Jour
naal ermee. Het nieuws over Her
mans is belangrijker dan de werk
gelegenheid of het Bosnië-tribu-
naal. Even mogen de collega's Ge
rard Reve en Harry Mulish hem
eren. De schrijver, polemist en
'bekende Nederlander' Willem
Frederik Hermans is dood.
Het heeft even geduurd voordat Neder
land het weet. In België blijkt het nieuws
veel eerder bekend. Tijdens een lunch
van Iiteratuurjournalïsten in Gent gis
termiddag, waarbij ook deze verslagge
ver aanwezig is, gaat het bericht rond.
Willem Frederik Hermans is opgenomen
in een ziekenhuis in Utrecht, weet men
in Gent, en het gaat heel slecht met hem.
Naar verluidt heeft hij 'chemotherapie'
achter de rug. „Hij ligt in Utrecht van
wege zijn Nederlandse ziektekostenver
zekering", weet een van de Vlaamse aan
wezigen te vertellen.
Hermans woonde weliswaar al meer dan
twintig jaar in het buitenland (eerst in
Parijs, daarna al weer jaren in Brussel),
maar kennelijk was hij voor ziekte en
overlijden nog altijd op Nederland aan
gewezen.
De BRT-radio en de Vlaamse teletekst
brachten het bericht van Hermans' over
lijden gisteren rond drie uur. Het duurde
lang voordat het ANP het nieuws kon
bevestigen. Eén ding wordt met dit alles
duidelijk: met Nederland had Willem
Frederik Hermans weinig of niets meer
te maken.
In 1973 was Hermans uitgeweken naar
Parijs. En toen het hem daar niet meer
beviel, koos hij Brussel als woonplaats.
Parijs en Brussel waren steden waar hij
oneindig veel liever woonde dan in Ne
derland.
Vervuld van haat, weerzin en wrok was
hij vertrokken, althans zo deed hij het
voorkomen.
Hoesten
Maar toch... uiteindelijk is Willem Fre
derik Hermans in zijn geboorteland ge
storven. Een onwillige long werd hem fa
taal. In Utrecht zou het orgaan verwij
derd worden. De laatste jaren werd hij
namelijk gekweld door een chronische
bronchitis, die hem explosieve hoest
buien bezorgde. „Hierna zult u nooit
meer hoeven hoesten," had de dokter
voor de operatie gezegd tegen de auteur
van Hommes's Hoest en De laatste roker.
„Dat vind ik nogal dubbelzinnig klin
ken...", was Hermans antwoord. De
schrijver heeft gelijk gekregen. Hij hoest
nooit meer.
Zo is Hermans toch nog overleden in Ne
derland. Nedèrland dat Hermans vaar
wel zei maar waarmee hij met iedere ve
zel verbonden bleef. Hij kon geen stuk
schrijven, zeg een essay over Nietzsche,
over Wittgenstein of over Sartre, of het
zat vol schimpscheuten op zijn betreurde
vaderland.
Ongetwijfeld zou hij ervan genoten heb
ben dat zijn dood voorpaginanieuws is,
en dat het NOS-Journaal even het we
reldnieuws laat schieten voor zijn ver
scheiden. Niet dat de geheide atheïst
Hermans enige illusie had over de moge
lijkheid hiervan te genieten: „Eén feit
staat onherroepelijk vast: Van hoe er na
uw dood over u gedacht zal worden, zult
u niets bespeuren. Dit moet nooit verge
ten worden, hoe moeilijk dat ook valt."
Dat zei hij in 1985 bij de opening van het
Letterkundig Museum in Den Haag.
Amsterdam
Willem Frederik Hermans was Amster
dammer. Hij werd op 1 september 1921
geboren op een bovenhuis aan de Eerste
Helmerstraat in Amsterdam Oud-West,
een keurige burgerbuurt. Hermans' va
der was onderwijzer. Aspecten van zijn
kindertijd heeft Hermans onder meer be
schreven in Een wonderkind of een total
loss.
Hermans doorliep het Barlaeus Gymna
sium aan de Amsterdamse Wetering
schans, hij was redacteur van de school
krant, publiceerde daarin zijn eerste ver
halen en gedichten, en besloot aan de
universiteit van Amsterdam fysische
geografie te gaan studeren.
Toen hij 18 was dreigde de carrière van
deze Veelbelovende Jongeman (de titel
van een van zijn boeken) gefnuikt te
worden. In mei 1940 vielen de Duitsers
binnen. De Duitse bezetting zou Her
mans voor de rest van zijn leven thema's
en motieven verschaffen voor zijn ro
mans, novellen en essays. Zijn lieveling
szuster pleegde bij de Duitse inval zelf
moord, net zoals de schrijver Menno ter
Braak dat deed. Tot het laatst toe heeft
Hermans zich afgezet tegen deze Ter
Braak (die anders al veel eerder vergeten
zou zijn geweest) alsof die verantwoor
delijk was voor de dood van zijn zuster,
Surrealisme
Tijdens de oorlog schreef Hermans zijn
eerste roman, Conserve, en een groot
aantal verhalen en gedichten. Als dichter
stond hij vreemd genoeg sterk onder in
vloed van het surrealisme - niet direct
een stroming die je met Hermans associ
eert. Maar bij nader inzien past hij het
surrealisme ook in romans als De god
denkbaar, denkbaar de god en Het evan
gelie van O. Dapper Dapper toe.
Als romanschrijver in het algemeen was
Hermans het tegendeel van een surrea
list. Zijn eerste na-oorlogse roman, De
tranen der acacia's, is een meeslepende,
tragische roman over de realiteit van de
Duitse bezetting. Zijn volgende grote
boek, Ik heb altijd gelijk, is een realis
tische beschrijving van het na-oorlogse
Nederland in de periode van de politio
nele actie. Rond dit boek brak de eerste
affaire rond Hermans uit - het zou niet
de laatste zijn.
De Duitse bezetting kwam voluit terug
in zijn onomstreden meesterwerk, De
donkere kamer van Damocles. Dit boek
verscheen in 1957. Deze roman is niet al
leen een ongemeen spannend verhaal,
het is vooral de uiteindelijke samenvat
ting van Hermans' filosofie. Het leven is
op z'n minst een aaneenschakeling van
misverstanden en onbegrip, en op z'n
slechtst een baaierd van moedwillig
kwaad. En ten tweede: de waarheid be
staat niet. In De donkere kamer van Da
mocles blijken alle vertelde gebeurtenis
sen aan het eind van het boek diametraal
tegenovergesteld geïnterpreteerd te kun
nen worden. De hoofdpersoon, de 'goede'
Henri Osewoudt wordt na de oorlog op
gesloten in een kamp voor landverra
ders. Wat is er nu werkelijk gebéurd?
Precies dezelfde kwestie van twee tegen
gestelde interpretaties van dezelfde fei
ten lag ten grondslag aan Hermans' hou
ding in de Weinreb-affaire. Weinreb, die
met veel tamtam gepresenteerde verzets
strijder (volgens Renate Rubinstein en
Aad Nuis) was in de ogen van Hermans
een doodgewone collaborateur en vooral
profiteur. Twee tegengestelde meningen
op grond van dezelfde feiten.
In de loop van de jaren '50 had Hermans
een baan gevonden als lector aan de uni
versiteit van Groningen. Hij gaf les in
zijn eigenlijke vak: de fysische geografie.
Hij bleef ruim vijftien jaar in het hoge
noorden, en verwierf er ook de graad van
doctor. In de jaren '60 raakte Groningen
in de greep van de 'revolutie' die alle
universiteiten in Europa op hun grond
vesten deed schudden.
Dr. W. F. Hermans maakte dit alles met
groeiende wrevel mee. Die revolutie is
allang weer voorbij en vergeten, maar
wie er alles van wil weten hoeft slechts
de moordend satirische roman Onder
professoren (1975) uit de kast te pakken.
Volgens veel critici was Hermans toen al
over zijn hoogtepunt heen, maar die cri
tici zijn slechte lezers. Wie deze roman
herleest, komt niet alleen de sarcastische
kritiek op de universitaire samenleving
tegen. Dat is maar een oppervlakkig
laagje. Hermans was tot veel meer in
staat. Er is in Onder professoren sprake
van een universeel, tijdloos menselijk
drama.
Kunstenaar
Hermans is namelijk altijd gebleven wat
hij was: een groot kunstenaar. Ook zijn
vijanden zijn het erover eens dat de jon
ge Hermans (tót globaal 1965) de belang
rijkste Nederlandse schrijver van na de
oorlog was: de schrijver van (behalve de
reeds genoemde boeken): Paranoia,
Moedwil en misverstand, Een landings
poging op Newfoundland, Nooit meer
slapen.
Maar ook na 1970 heeft Hermans op zijn
minst twee romans geschreven die voor
altijd zullen blijven bestaan: Herinnerin
gen van een engelbewaarder (spelend in
die eeuwige oorlog) en TIit talloos veel
miljoenen. Dat laatste boek is met zeker
heid het mooiste boek over een echtge
noot en moeder, dus over een vrouw, dat
in de Nederlandse literatuur is geschre
ven. Dat Hermans kan ontroeren blijkt
bij herlezing: de tranen stromen je over
de wangen.
Het zal altijd een driespal t blijven in het
oeuvre van W. F. Hermans: enerzijds zijn
artistiek-creatieve meesterwerken, zijn
romans, novellen en verhalen dus, an
derzijds zijn grote informatieve essays
(verzameld in Het sadistisch Universum
I en II en de reeks Houten leeuwen en
leeuwen van hout, Klaas kwam niet en
Malle Hugo. Hermans heeft bijvoorbeeld
schitterende, baanbrekende essys gewijd
aan Marquis de Sade en Baron van
Münchhausen. En ten derde is daar zijn
rechtstreeks polemische werk. Willem
Frederik Hermans heeft een spoor van
beschadigde reputaties nagelaten.
Mandarijnen
Eén Hermans-titel is hier nog niet ge
noemd en dat is de titel waaronder hij ei
gentijdse literatuur-geschiedenis be
dreef, op zijn eigen onnavolgbare en
moordende wijze. Mandarijnen op zwa-
vélzuur heet dat boek, waaraan hij
werkte sinds 1946, en dat hij in 1964
voor het eerst uitgaf.
Mandarijnen op zwavelzuurwat een im
pact had dat boek! Hermans was de eer
ste die de hele gevestigde literaire wereld
van halfgoden, jury's, commissies, uitge
vers en critici, zoals die in de jaren '40
tot 160 in Nederland bestond, aan stuk
ken smeet. Oude mandarijnen als Victor
van Vriesland, linkse mandarijnen als J.
B. Charles en Theun de Vries, manda-
rijndichters als Adriaan Morriën, 'auto
riteiten' als H.A. 'Plucky' Gomperts, te
veel om op te noemen. Hermans' dóor-
FOTOANP
lichting van de Nederlandse literaire
scene was verademend en verhelderend.
En humoristisch! Onnodig te zeggen dat
de literaire goegemeente Hermans dit
boek niet in dank af nam.
In later jaren zette Hermans zijn Man da-
rijnen-kruistocht voort. Befaamd en be
rucht geworden is zijn afstraffing van
die arme Cees Buddingh'. De Dordtse
dichter publiceerde in de jaren '70 het
ene dagboek na het andere, waarin hij
noteerde wat voor weer het was, hoe
DFC had gespeeld en welke Engelse de
tective er op zijn nachtkastje lag. Die
dagboeken vlogen de winkel uit, omdat
iedere would-be intellectueel er zijn ei
gen dagelijks leven in herkende.
Na Hermans' ontmaskering heeft Bud
dingh geen letter meer gepubliceerd en
er wordt zelfs beweerd dat zijn levens
geest vroegtijdig is geknakt, Niet lang
daarna is Buddingh' overleden. Enig
causaal verband is natuurlijk niet be
wijsbaar, maar het is wel een sterk ver
haal over de kracht van Hermans' pole
mische talent.
Multatuli
Eigenlijk duldde W. F. Hermans maar
één evenknie in de republiek der lette
ren. En dat was iemand die precies een
eeuw vóór hem Nederland onveilig
mnaakte. Multatuli beschikte ook over
die vlijmscherpe pen en brede kennis van
zaken', leefde als gevolg daarvan in on
min met alles en iedereen in Nederland
en vestigde zich-dus maar liever in het
buitenland, waar het ruimer ademen is.
En ook Multatuli bleef zich vanuit zijn
ballingschap met vuur én vlam bemoeien
met Nederlandse zaken.
In 1976 publiceerde Hermans zijn
hoogstpersoonlijke biografie van Multa
tuli: De raadselachtige Multatuli - met
gemak het meest leesbare boek over deze
19e-eeuwse schrijver. En natuurlijk
staat dit boek niet alleen vol 'Multatuli'
maar ook vol 'Hermans'.
Een half jaar geleden kwam het laatste
boek van Hermans als 'stukjesschrijver'
uit, onder de titel Malle Hugo (Hugo is
zowel Claus als Brandt Corstius). Al zijn
stokpaardjes staan erin: de Nederlandse
taal, de Boekenweek, Vincent van Gogh,
Schopenhauer, dagboekschrijvers, Mul
tatuli, Franse literatuur..
Maar belangrijker: nog net op tijd heeft
Willem Frederik Hermans zijn laatste
nieuwe roman kunnen afmaken, en ro
mans schrijven is uiteindelijk'het werk
Waartoe hij geboren werd. In het najaar -
of wie weet wat de uitgever gezien de ac
tualiteit eerder besluit - zullen we Her-
mans's laatste geesteskind in handen
hebben.
