Weekend
m
[SS HOLIDAY!
■u - SAM0S - KRE
IESB0S - LEFKAS
IND
1ESB0RNER KUCKUCK'
ESTEM
E4
|n.T:oo-492984475 Ned.gespr.^ygrkort als zonde. Toch hebben de
py
SUdËÏfËl nabij ïl" ('e '00P ^er *^en"
ÏE WOUD
m EIEREN
1ARKEN
IENLAND
fel. 08894 - 24848 Lid SGR.
EN
polen
Het christendom
heeft zich
weliswaar bekeerd,
maar niet tot
op het bot
In West-Europa
heeft een 'nieuw
racisme' een
politiek gezicht
gekregen
1995
De Li
n»b
In de Special van Reizen e
creatie staat binnenkort g,
maand centraal. Dé kans
aanbod extra opvallend onj
aandacht te brengen
Met 25% korting ais u
adverteert op de zaterdag
Special. Informatie en
reserveringen Tel: (073) iji
Fax: (073) 157 283
ZATERDAG 1 APRIL 1995
lCisme heeft in Europa een lange
taaie geschiedenis. Enkele ge-
ianten ervan, zoals bijvoorbeeld
biologische racisme, zijn zelfs re-
irechte Europese uitvindingen. Het
nistendom heeft door de eeuwen
aan racisme een duchtig steen-
TEL (18 km. van Winterberg) Ui
omf. ingericht ANWB AA-erk, b
firs, lift, groot verw. zwemb.,sa
ten bo^en van HOCHSAUE (bijgedragen. Maar sinds de jaren
een plez. ontsp. vakantie bij oi
len HP va. DM 434,- incl. keuza
Hoge kind.kort. Oelfestr. 22
irken zich nog niet tot op het bot
feerd. De 'meerwaarde-theologie'
niet opgedoekt, integendeel, en
istdie theologie bevat racistische
emen. Dat betoogt dr. Th. Sale-
ink in een uitermate verhelderend
tikel in het jongste Tijdschrift voor
ïeologie. Salemink is universitair
icent aan de Theologische Univer-
leitin Utrecht. Al spitst Salemink
jn verhaal toe op de rol van het
iristendom, hij geeft ook een heel
indzaam overzicht van het racisme
W.
Magie Sb
FBTfl MOR'
de ijs-re.
PHHNTRSV
PHHNTRSIf
Berggeislsloi
S0321 BfüWti;
Van Upiil I/»!
dagelijhsvins
l
GemakkelijkK
.via autotiaan 553
Ligt üirektaar
j Info-nuMBii
AUERLAND
|lig hotel en
restaurant,
pad, sauna,
week HP
woning v.a.
lotel Püster
|n. Tel.: 00-
4200.
pN kmrs do/
28-30 DM.
lOlperstr. 43
Ihe/Cobben-
29733157.
Lux. kmrs/do en dof
23,-/28,-DM Gastfu
54675 Roth/Our.
00-496566222.
Kamers t.h. in fam.
bij BOERDERIJ VP
HP 28 DM.LO 20 Dt
speelweide, kindvrie
Joseph Lehnen,
Nussbaum 00-49.65!
(um Hlrsch', 72285 Herzogsweiler b.
oie vlakke ligging (660 m). 3 Min. van bo
l in omgeving. Prachtige wandelpaden. Ga
de keuken (dieet naar wens). Ontbijtbuffet
1 |en VP. Vraag kleurenfolder. Tel. 0049-744
piume, fam.
/loser 77716
fcgtal, stads-
|n. Tel. 00-
Moderne
balkon.
mog.)
Vlak voor Tiroler
FÜSSEN (Allgau).
Füssen Ned.eig. 1i
va.DM280,- 0049831
040-514022.
I Denemarken
atis gids!
Intiewoningen
JEN Holten.
ISGR.
LEGOLAND AANBIE
nachten incl. 4
en toegang voor
voor slechts 11c
Ruime keuze in ca
huizen v.a./ 390,4
Denemarken 010-'
en 046-525002.
.jste weg naar Griekenland is langs
De Griekenlandspecialist!
j de vijf mooiste eilanden van Griek
he complexen van studio's en appaj
(vrijstaande vak.woningen v.a. 145
tensions en hotelletjes v.a. 220,- P|
natuur/kuituur jeeprondreis op het va»
landelprogramma's op West-Kreta
la. 450,- p.p. en autoverhuur
l/OOR DE VIJF GRATIS BROCHURE-
Et uitgebreide beschrijvingen van eilan
Enodatie ook veel culturele en historic
[informatie en tips voor uitstapjes
btorjachtverhuur
(ipper. MYTHOS
350047.
pdreis Grieken-
i,- Vertr. 28/4
hIDELTA Reizen
I ANVR/ SGR
akanties:
iLOPONNESOS
ig-rondreis met
li, Olympia
iosters v.a.
2-dgse cruise-
gs de hoogte-
assiek Grieken-
199,-1 Ook bin-
g vertrek moge
reisgids? Bel
20100 (24 uur
af 020-6202121
UXEMji
Hotel HUBERT/-
bach, gemoed#
hotel. Bosrijke
Groot wandelg»
trein bereikbaar. i»
meerd restaurant
nomische weeks'
speciale arra0nJf
Info tel.: 00-352.
fax: 00-352959224
Kamers t.h. HER®
natuurgebied NJjL
Ned.eig. Tel-jOOjg
Ruime vak.woning
BOERDERIJ
weekends,
uw
"tél.0^5
dgs. reis al v.a.
al. bus/hotel/HP
iS.Bel voor gratis
URO-90 077-
SGR.
040-514022.
|en in POLEN.
r gratis gids!
SI 10 dgn va.
ier goede hotels.
20/6. Winnemuller
J80-68655
auto naar Polen.
TRAVEL (SGR)
mogelijkh. voor
ct. vakanties. Bel
roch. 085-640834
Ontdek
NOWE-travel.
autovakanties.
SUPER aanbieding
tis folder: 073-12
T.h. luxe VILLA4
zwembad, aut£;,J
aug. t/m dec. FWJ
080-7786860^
Voorjaar/zomerk
Algarve weke»
verz. vliegreize
of app.Bel nu w
broch. PRIMAS
(ANVR/SGR)079
oor Jan Bouwmans
Op grond van het religieus racisme werd eerst de slavernij en later de apartheid in Zuid-Afrika gerechtvaardigd.
ILLUSTRATIE ARCHIEF DE STEM
De lange weg van het racisme
Je moet je toch weer even
realiseren dat het woord
'racisme' pas in de jaren
dertig van deze eeuw in
zwang is geraakt. Het werd
toen gebezigd door tegen
standers van het nazibe
wind om het ideologische karakter
aan te geven van de negentiende-
eeuwse rassenleer. In onze dagen,
aldus Salemink, is het woord 'racis
me' onderhevig aan begripsinflatie.
Dat maakt de publieke discussie er
niet duidelijker op.
Vooroordelen, discriminatie, 'eigen
volk eerst': ze vormen alle een voe
dingsbodem, maar vallen niet samen
met racisme. Salemink geeft in na
volging van de historicus Mosse de
volgende hanteerbare definitie:
„Racisme is een denksysteem, een
ideologie die tussen mensen en groe
pen een rangorde aanbrengt van
meerwaarde (superioriteit) en min
derwaardigheid (inferioriteit) op
grond van feitelijke of vermeende
kenmerken."
De westerse geschiedenis kent een
aantal varianten van zo'n denksys
teem. Dat is geen dood materiaal in
stoffige archieven. Nee, uit dat his
torische materiaal kan vandaag de
dag nog altijd geput worden om ei
gentijdse vormen van racisme te
kweken.
Er zijn in de westerse geschiedenis
een drietal racistische tradities te
onderscheiden. De oudste is het
christelijk geïnspireerde, religieuze
racisme. Vanaf de zestiende eeuw
krijg je het biologische en het poli
tieke racisme uit burgerlijke koker,
die tot in de twintigste eeuw door
werken. Tenslotte is er sinds de ja
ren tachtig zoiets als een 'nieuw ra
cisme', dat in vele Westeuropese
landen een politiek gezicht heeft ge
kregen in partijen als Centrumde
mocraten in eigen land, Vlaams Blok
in Vlaanderen, Front National in
Frankrijk, Republikaner in Duits
land en soortgelijken in Oostenrijk
en Italië.
Het religieuze racisme kent drie ge
ledingen. Het bekendst is natuurlijk
het christelijke antisemitisme. De
bron ervan is bekend: de joden heb
ben Jezus van Nazareth niet erkend
en aarvaard als Messias, zijn mede
schuldig aan Zijn dood en daarom
gestraft met vele plagen, waaronder
hun verstrooiing over de hele aarde
na de verwoesting van Jeruzalem in
het jaar 70.
In de Middeleeuwen kwamen daar
allerlei rare beschuldigingen bij.
Aan het einde van de Middeleeuwen
waren de joden in elk geval goed
deels uit West-Europa verdreven
dan wel vermoord. De programs
hadden vaak niet de instemming van
de hogere kerkelijke leiding, maar
het religieus gemotiveerde antisemi
tisme wel.
Maar wat maakt het religieuze anti
semitisme tot racisme? Dat is wat de
joodse journalist en schrijver Dick
Houwaari de meerwaarde-theologie
heeft genoemd. Het christendom be
schouwt zichzelf als de universele
godsdienst met een meerwaarde die
hierin bestaat, dat het de universele
waarheid beheert. Die meerwaarde
impliceert echter een rangorde tus
sen mensen en godsdiensten. Omdat
in de Middeleeuwse maatschappij
godsdienstige beschuldigingen per
definitie ook onmaatschappelijk ge
drag en vijandschap tegen de geves
tigde samenleving betekenden, kre
gen de joden een inferieure plaats op
de maatschappelijke ladder toege
wezen.
Anno 1995 veroordelen de kerken
elke vorm van racisme in alle toon
aarden. 'Racisme is zonde': sterker
kan het in gelovige taal niet worden
uitgedrukt. Toch kan met name ten
aanzien van de katholieke kerk niet
gesproken worden van een bekering
tot op het bot. Ze heeft immers de
meerwaarde-theologie niet afge
zworen. De katholieke kerk be
schouwt zichzelf nog altijd als de
beheerder van de universele waar
heid. Daardoor houdt ze de kiem
van religieus racisme in leven. En
kiemen kunnen nu eenmaal tot ont
kieming komen als de omstandighe
den ernaar zijn.
Een tweede geleding van het
religieuze racisme is de 'theo
logie van Cham'. Vanuit deze
traditie lopen er lijnen naar
het latere, burgerlijk-biologische
racisme. In het bijbelboek Genesis
wordt Chams jongste zoon, Kanaan
geheten, vervloekt en tot dienst
baarheid veroordeeld, omdat Cham
zijn vader Noach (van de ark) toen
deze dronken was, belachelijk had
gemaakt. Volgens de joodse overle
vering had deze vloek een politieke
en geen raciale betekenis. De vloek
had te maken met de rechtvaardi
ging van de latere bezetting van het
land Kanaan.
Maar in het middeleeuwse Europa
werd deze vloek al gebruikt om een
rangorde aan te brengen tussen
mensen. Het bestaan van slaven en
horigen werd ermee gerechtvaar
digd, evenals het optreden tegen
ketters. Vanaf de ontdekkingsreizen
van de zestiende eeuw wordt de
'theologie van Cham' echter direct
gekoppeld aan huidskleur: de zwar
ten van Afrika gelden dan als de na
komelingen van Cham die vervloekt
zijn tot dienstbaarheid aan de blan
ken, waarmee eerst de slavernij en
later de apartheid in Zuid-Afrika
wordt gelegitimeerd. De verwant
schap van de Chamtheologie met het
biologische racisme is duidelijk. De
theologie van Cham heeft vooral in
het Nederlandse calvinisme een gro
te rol gespeeld.
Een derde bron van christelijk ge
voed racisme in de Europese ge
schiedenis is de traditie van de 'my
the van het islamitische gevaar'. Iro
nisch genoeg is die weer heel actu
eel. Die traditie heeft een karikatuur
van de islam gemaakt en overleverd:
Mohammed een bedrieger, verzot op
vrouwen, die zijn godsdienst met ge
weld had gesticht en uitgebreid; de
moslims de vijanden van God en met
verachterlijke zeden, wier dwaalleer
moest worden uitgeroeid.
Dat voerde tot de zienswijze dat het
christendom en de christelijke be
schaving van Europa superieur wa
ren aan de islam. En dat was weer de
theologische legitimatie van de ko
loniale verovering en overheersing
van de islamitische wereld in de ne
gentiende en twintigste eeuw die
daarnaast stoelde op de rassenleer
van die tijd, volgens dewelke het
blanke ras de plicht had over de is
lamitische wereld te heersen.
Zoals reeds aangeduid, groeien er
vanaf de zestiende eeuw nieuwe ma
nieren om tussen mensen een rang
orde aan te brengen. Nieuw, omdat
ze het zonder enige vorm van chris
telijke legitimatie stellen. Het gaat
om het biologische en het politieke
racisme als burgerlijke uitvindin
gen. Ze ontstaan onder invloed van
het contact met niet-westerse vol
ken. Slachtoffers zijn de joden en de
zigeuners in Europa en de zwarten
van Afrika.
Het biologische racisme is een histo
rische uitvinding van Europa. Het
schept een rangorde tussen mensen
op basis van uiterlijke kenmerken
(„niet de kleur van de ziel zoals in
het religieuze racisme, maar de
kleur van het lichaam bepaalt de
plaats op de ladder van de mens
heid") en op basis van ingebeelde
overtuigingen, die aan uiterlijke
kenmerken intellectuele en morele
kenmerken toedichten. Die inge
beelde overtuigingen verwerven op
zeker moment de rang van met een
wetenschappelijke aura omgeven
dogma's.
De indeling van mensen in
een rangorde op grond
van uiterlijke kenmerken
is tot op de dag van van
daag verbonden met theorieën
over seksualiteit en de verhou
dingen tussen de geslachten. Het
biologische racisme is de bron
van waanideeën als: negers zijn
extreem potent, zwarte vrouwen
extreem wellustig, alle zwarten
zijn verzot op vrije liefde.
Het politieke racisme is geworteld in
de vooruitgangsideologie van de
Verlichting. Het heeft zich sinds de
zestiende eeuw ontwikkeld tegen de
achtergrond van nieuwe ideeën over
vooruitgang, nationalisme en huma
nisme. Naast de religieuze en de bio
logische rangorde deed een politieke
rangorde tussen mensen en groepen
zijn intrede, zowel nationaal als in
ternationaal.
De kern van het politieke racisme is
de overtuiging dat de mensheid een,
in de tijd voortschrijdend proces van
vooruitgang en beschaving door
maakt en dat deze vooruitgang zich
vanaf de zestiende eeuw heeft geïn
carneerd in de geschiedenis van Eu
ropa. Die overtuiging levert dan de
rangorde op dat sommige mensen,
groepen en volken achterblijven in
menselijke ontwikkeling en bescha
ving. Hun economie, techniek, cul
tuur, godsdienst verkeren in verge
lijking met Europa nog in een primi
tieve fase van de levenscyclus van de
mensheid: „Het heden van de niet-
westerse wereld is het verleden van
het westen." Niet blanken worden
dan gezien als onvolwassenen met
een onderontwikkeld geweten.
Het westen heeft ook een gespiegeld
politiek racisme gekend: het filo-ra-
cisme. Aanhangers hiervan keerden
de rangorde om. Ze beschouwden de
westerse cultuur als een cultuur in
verval en de niet-westerse culturen
als ware beschaving. In deze con-
tekst hoort het spreken van 'edele
wilden' thuis.
De tijd voor, in en na de Tweede We
reldoorlog maakt inzake racisme
veel los in de geesten van de Europe
anen. Mensen worden zich hun ra
cisme steeds meer bewust en probe
ren het af te schudden. Dit proces
tekent zich heel duidelijk af in de
kerken, waar het uitmondt in de be
lijdenis: alle racisme is zonde. Het
biologisch racisme is na Auschwitz
helemaal taboe en het politieke ra
cisme wordt ontkracht door de de
kolonisatie en de snel toenemende
internationalisering.
Toch steekt in de jaren tachtig racis
me opnieuw de kop op. Het hult zich
echter in de nieuwe jas van het 'ei
gen volk eerst'. Dit nieuwe racisme
brengt tussen mensen nog altijd een
rangorde aan. Nu niet meer op basis
van een biologische, erfelijke evolu
tie, maar in de plaats daarvan treedt
een historische evolutie. Het heet
dan, dat de historische evolutie
mensen tot een gemeenschappelijk
volk smeedt, gekenmerkt door be
paalde karakterologische, culturele,
taalkundige, sociale en religieuze
bijzonderheden. Die bijzonderheden
(volksaard) krijgen een onverander
lijke betekenis.
Deze historische evolutie wordt ge
koppeld aan een theorie over de
menselijke natuur. Volgens die theo
rie is het „natuurlijk om een natie te
vormen, die zich bewust is van de
verschillen met andere naties en vol
ken. Die anderen zijn niet beter of
slechter, maar er zullen nu eenmaal
gevoelens van weerzin en weerstand
ontstaan, wanneer je die buiten
staanders in je natie toelaat. Er be
staat nu eenmaal een speciale band
tussen een natie en het territorium
waar die natie leeft. Dat geeft eerst-
geboorte-rechten.
Die rangorde wordt in het
nieuwe racisme gekoppeld
aan een visie, waarin Europa
toch weer een soort hogere
natuurlijke gemeenschap vormt in
vergelijking met niet-Europese ge
meenschappen. De gemeenschappe
lijke Europese cultuur en identiteit,
geworteld in de eigen godsdienst en
moraal, is in die visie juist het resul
taat van de gemeenschappelijke his
torische evolutie. En zo wordt de ou
de leer van de Europese superiorieit
niet alleen nieuw leven ingeblazen,
maar ook gekoppeld aan de nieuw
ste vorm van racisme: eigen volk
eerst.
Via de schakel van de Europese
identiteit en cultuur druppelen in
dit nieuwe racisme weer elementen
binnen van het vroegere biologische
racisme: de gekleurde niet-Europea-
nen moeten terug naar huis, want ze
zijn lui, crimineel, onverdraagzaam,
gewelddadig, onhygiënisch, poly
gaam. Dit nieuwe racisme reacti
veert bovendien de oude mythe van
het islamitsiche gevaar tot een
sterkte, die ze nooit in de Europese
geschiedenis heeft gehad. Moslims
gelden allemaal als fundamentalis
ten, wars van democratie en zijn een
soort linke vijfde colonne.
Wat het nieuw racisme echter hele
maal onderscheidt van alle voor
gaande vormen, is dat het zich be
roept op grondwet en internationale
verdragen over de mensenrechten.
Ze passen beide toe op de rechten
van volken en naties, maar dan zó,
dat het eruit komt te zien als men
senrechten voor het eigen volk als
nationale minderheid in een Euro
pese of mondiale wereld. Elk volk,
zegt dit racisme dan, heeft volgens
de mensenrechten het recht op vrij
heid en zelfbeschikking, wat bete
kent dat anderen, buitenstaanders,
zijn uitgesloten van zeggenschap
over het eigen volk. Dat zie je in alle
nieuw-rechtse partijen in Europa
terugkomen.
Het biologische en politieke racisme
mag dan door de vooruitgangsideo
logie en niet door het christendom
geïnspireerd zijn geweest, het chris
tendom heeft zich met name niet aan
de invloed van het politieke racisme
weten te onttrekken. Wel is er van
meet af aan theologische kritiek ge
leverd op en verzet gepleegd tegen
het biologische racisme op grond
van 'de mythe van Adam': alle men
sen hebben dezelfde oervader en zijn
dus gelijk. In het koloniale tijdperk
werk door missie en zending echter
klakkeloos het beeld van de wilde,
onbeschaafde zwarten gehanteerd.
Dat beeld ondergaat zelfs een theo
logische bewerking: de primitieve
staat van de zwarten zou in tweede
instantie liggen aan het feit dat ze
heidenen waren en in de ban ver
keerden van bijgeloof en duivel.
De meerwaarde-theologie als
godsdienstige rangorde
wordt verweven met de poli
tieke rangorde op econo
misch, technisch, politiek, cultureel,
religieus en psychologisch vlak. Dit
missionaire racisme van 'niet-blan-
ken zijn heidense, primitieve en bar
baarse oermensen' beleefde in som
mige missionaire kringen een korte,
maar krachtige opleving tijdens de
dekolonisatie van de jaren vijftig.
Het christendom heeft zich aan het
einde van de twintigste eeuw dan
wel bevrijd van het oude racisme in
de christelijke tradities, maar dat is
volgens Salemink niet voldoende.
Die bevrijding moet worden voort
gezet in een tweede emancipatie die
niet alleen schuld belijdt over het
verleden (zoals paus Johannes Pau-
lus II heeft aangekondigd te willen
doen in het jaar 2000), maar ook de
verantwoordelijkheid ervoor aan
vaardt en de slachtoffers ervan on
voorwaardelijk aan het woord laat.
Dat betekent het gevaar onderken
nen dat het eigentijdse racisme kan
putten uit christelijke tradities die
op het eerste gezicht geen enkele ra
cistische inhoud bezitten zoals bij
voorbeeld de kerkelijke leer over de
samenleving als een organisme. Dat
betekent wellicht nog meer de meer
waarde-theologie als een van de
bronnen van westers racisme aan
vatten.
Het christendom zou zich wat dit
betreft juist door de traditie van de
joodse slachtoffers moeten laten ge
zeggen. De Talmoed leert juist dat
alleen radicaal anti-dogmatisch
denken het mogelijk maakt dat de
godsdienstige waarheid aan het
licht komt. De mens is zo gebouwd
dat hij de religieuze waarheid alleen
kan kennen via tegenstellingen. Een
exclusieve keuze voor de ene pool of
de andere pool van wat wij als reli
gieuze waarheid ervaren, is rampza
lig, zoals de geschiedenis bewijst.
Alleen God verenigt de tegenstellin
gen in zich zelf, de mens zal nooit in
staat zijn ze met elkaar te verbin
den.
Th. Salemink: 'De kleur van de ziel
en de kleur van het lichaam. De ge
schiedenis van christendom en racis
me'; Tijdschrift voor Theologie
1995,nr.1, uitgave: theologische fa
culteit Nijmegen, 19,25
