de stem
4We staan
op een
kruispunt
in de
geschiedenis'
Leon de Winter
brengt Bosnië
dichtbij via
moeder-
zoon-relatie
Schrijvers op reis
in de Boekenweek
Grot Gids
VRIJDAG 10 MAART 1995 DEEL
DoorJohan Diepstraten
^Boekenweekgeschenk 1995, de novel
le Serenade van Leon de Winter, haalde
de afgelopen weken enkele keren de voor
i's. Een aantal eindexamenkandi-
kwam in eerste instantie niet in
aanmerking voor een gratis exemplaar,
vervolgens bleken streng-gereformeerde
scholen geen prijs te stellen op de gift van
de CPNB. Naar verluidt werd er door de
personages te veel gevloekt en een sek-
sueel-gekleurde passage werd als 'vunzig'
ervaren.
Leon de Winter: „Ik weet niet waar ze het over
hebben. Lang heb ik erover nagedacht, maar
ikbegrijp het nog steeds niet: Wat bedoelen ze
precies? Gevloek? Ik heb het niet kunnen vin
den. Vunzige seks? Ik kan me niet voorstellen
dat ik vunzige dingen opneem omwille van de
vunzigheid. Zo ben ik niet. Eén van de perso
nages, een vriend van de moeder van hoofd
persoon Ben Weiss, geniet aan het einde van
Serenade van orale seks. Dat wordt met veel
weerzin en afkeer beschreven door de zoon,
omdat het een daad van ontrouw is ten op
zichte van zijn moeder.
Daar is niets vunzigs aan. De directeuren van
Je streng-gereformeerde scholen zijn kenne
lijk zo geforceerd gericht op seks, dat ze de
waarde en de boodschap van Serenade niet
meer kunnen zien. Dat is treurig. Overigens is
fit voorpaginaverhaal weer ingehaald door
ecu ander nieuwsfeit: de bestellingen van het
Boekenweekgeschenk zijn zo enorm toegeno
men dat we nu op ongeveer 900.000 exempla
ren zitten."
I Je ions op vakantie in de Dominicaanse Repu-
IMielt, toen je de uitnodiging kreeg om het ge-
Iricizk te schrijven.
I De Winter: „Het zal kerst' of nieuwjaar 1993
Izijn geweest. Nadat ik telefonisch had toege-
I stemd, zat ik even later in de bus van Santa
I Domingo terug naar het hotel aan de noord
kusten ik schreef onmiddellijk de eerste tref-
p. Een moeder en een zoon. De oor-
nië. Het moest gaan over de betekenis
I van het verleden voor het heden. In de bus be
lacht ik hoofdpersoon Ben Weiss: een compo-
lnist van niemendalletjes, iemand die zich be-'
Izighoudt met het luchtledige. Een maker van
I muziek voor commercials, met dat beroep kon
ide snelheid en de vluchtigheid van zijn le-
I ven precies aangeven.
I Diametraal tegenover hem wilde ik iets heb-
lhen wat beklijft, wat niet wegkan. Momenten
liahet leven die ingrijpend zijn. Zo ben ik dat
I verhaal gaan opbouwen.
I Ben Weiss komt uiteindelijk in Bosnië terecht.
j ';®a8 >n dag uit volg ik de ontwikkelingen in
«voormalig Joegoslavië en die geven me een
machteloos gevoel. Maar bovendien ben ik
I bang en verontrust en ook-nog eens kwaad.
aarom wilde ik naar Bosnië toe. Maar dat
I™8 niet mogelijk voor een loslopende burger
ll\r ;.^et dichtstbij was Split in Kroatië.
■Misschien is mijn betrokkenheid iets groter,
I bmdat ik een kind ben van ouders die 'etnische
I ®veringen hebben meegemaakt. Dat was
1? a 'racbie, maar dagelijkse realiteit. In
I J,n,ieu§d ben ik dagelijks geconfronteerd
»e de geVoigen ervan
I®, ^schijnsel Bosnië zit mij dwars. Heel
li ik erover gelezen, kranteartikelen,
lo ,en' ki maart 1994 heb ik een week in
lonri !Zeten' wi^t^e zaen wat daar van
lziin°n mer'ten was- Dat bleek niet veel te
I wUrlStaan mensen aan de kade, starend,
l'rfjd °P 'ets waarvan je denkt: wat zou
«"«kunnen zijn?"
ire" manuscr^Pt in november 1994 inle-
I Beuren? sc^ven zou dus in de zomer ge-
liknaf'r'k ^et gepland. In april 1994 vertrok
IMiivm n?S om daar een half jaar te
n werd mijn moeder plotseling
Ite daln o^a ^ien dagen was ik terug. Iede-
Ihet 7ieïanl trein naar Den Bosch, naar
InonWJ1"8 om mee te maken hoe mijn
IBik onl ween in het niets. Oploste, letter-
i nu en ^an dad ze heldere ino-
l'ajaarri!*? r Woeg ze; 'Wat wil ie voor ie
Ivest?' U i' n vest' waarom heb je geen
Ihebt üboÜ m<iet met een-vest?' 'Maar je
^6 n vest, daarom.' Letterlijk zijn dit
stierf °nen m erena^e terecht gekomen.
®Eaan vi 8tI?a ^en weer naar Amerika
sterker „ana - moment trok ik het verhaal
ttouwHat31*-1'11 moeder toe, naar het soort
L' varti0Z111S gfweest' Ik wilde dingen van
ggen, hoe ze sprak, haar betrok
kenheid bij de wereld. Ze was 84 toen ze stierf,
tien jaar ouder dan de moeder in Serenade,
Anneke Ijsman. Zonder mijn moeder zou dit
boekje er niet zijn geweest. Zij is de inspiratie
bron voor Serenade: de bron van mijn kwaad
heid over Bosnië had niet de scherpte gehad
zonder haar."
Al op de tweede pagina van Sereriadekrijgt dè
hoofdpersoon te horen dat zijn moeder onge
neeslijk ziek is. 'Ik besloot erover te zwijgen,'
bedenkt Ben Weiss. 'Kanker was een woord
dat niet werd uitgesproken. Zeggen was op
roepen. Benoemen was tot leven brengen'.
„Wij zijn met vier kinderen en hebben beslo
ten om het haar niet te vertellen. Als ze goede
momenten had, keek ze televisie, ze las de
krant en werd kwaad over wat er gebeurde. Ze
was daarbij betrokken, terwijl ze aan het ster
ven was. Stralend was ze en hoopvol. Hadden
wij die hoop kapot moeten maken? Wij zijn
kinderen van haar en je weet wat dat bete
kent: als zij hoop had, kregen wij die ook.
Maar het proces verliep volgens een spoor
boekje. Omdat mijn vader zo jong stierf, zijn
wij opgegroeid in een kleine wereld, zonder
familieleden. Tot in de kleinste cel zijn wij
niets anders dan produkten van haar. Dus
hoopten wij, met dezelfde naïviteit en geloof
den in wonderen. Dat idee konden we niet bij
haar wegnemen, want als we dat deden, had
den we dat ook gedaan bij onszelf. Eén keer
heeft ze er direct naar gevraagd, precies zoals
in Serenade beschreven staat. Dat was alles.
Eigenlijk wilde ze het niet weten, net als wij.
Serenade gaat over de relatie moeder-zoon,
over ouderdom, over ziekte en de dood. Mijn
vader stierf in 1965. Aan het sterfbed van mi'jn
moeder ging ik er ineens over nadenken: mijn
moeder was 29 jaar alleen. Stom dat je je dat
soort dingen altijd te laat bedenkt, altijd weer'
te laat. Negenentwintig jaar is ze'alleen naar
In de Boekenweek, die gehouden wordt
van woensdag 15 tot zaterdag 25 maart,
laat Leon de Winter zich zien op een
kleine dertig plaatsen. De schrijver van
het Boekenweekgeschenk signeert,
wordt geïnterviewd en draagt voor in
het hele land.
Op dinsdag 21 maart houdt De Winter
samen met Carl Friedman, schrijfster
van TraMevaderen Twee koffers vol, een
lezing in het Onze Lieve Vrouwe Ly
ceum aan de P. Windhausenweg in Bre
da (tussen 13.15 en 15.15 uur). Een dag
later, op 22 maart, treedt Leon de Win
ter op in de Openbare Bibliotheek De
Bussel in Oosterhout (20.15 uur). Vrij
dag 17 maart doet de auteur Zeeland
aan: boekhandel Fanoy in Middelburg
om 16 uur en de Openbare Bibliotheek
in Goes (20.15 uur).
In de bibliotheek van Klundert komt op
donderdag 16 maart (20 uur) de schrijf
ster Lisette Lewin en op dezelfde dag
laat Brigitte Baskin zich horen in bibli
otheek De Schakel in Zevenbergen
(19.30 uur).
Remeo Campert houdt op vrijdag 17
maart een lezing in de bibliotheek in
Boosendaal (20 uur) en op donderdag 23
maart in café Het Zwijnshoofd in Ber
gen op Zoom. NeEeke Noördervliet
komt op dinsdag 21 maart naar Meul-
vliet in Tholen (20.15 uur). Ronald Gip-
hart en Hermine Landvreugd zijn op
donderdag 23 maart te beluisteren in
Porgy &Bess in Temeuzen (20.15 uur).
aandacht in de hoop dat hun familieleden in
de commotie konden vluchten. Het zal altijd
voorgekomen zijn in extreme omstandighe
den. Het vreemde is dat ik een paar "weken ge
leden hoorde dat mijn vader op deze manier
aan een razzia is ontsnapt. Hij stelde zichzelf
aan en toen hebben ze hem laten lopen. Hij
deed alsof hij gek was, daarmee redde hij
zichzelf. Waarom ik dit specifieke voorval heb
gekozen uit de hoeveelheid gruwelijke inci
denten die daar plaatsvinden, weet ik niet. Ik
schrok wel toen ik dat verhaal over mijn vader
hoorde, je wordt bijna bang van je eigen on
derbewuste."
Aan het einde van de novelle komt Ben Weiss
tot het inzicht dat hij een keuze moet maken.
Jouw hoofdpersonen in je vorige romans -
Hoffman's Honger, Supertex en De ruimte van
Sokolov- deden dat niet zo extreem.
„Het verandert, daar heb je gelijk in. Hoff
man, Breslauer en Sokolov zijn personages die
voor een deel gekweld worden door hun gewe
ten. Ze hebben wel een notie hoe het leven ge
leefd zou moeten worden, ze
der-zoon verhaaltje. Ik vroeg me inderdaad af
of ik mijn engagement in een literaire vorm
kon vertalen. Ja, dat'kan dus. Het was me niet
gelukt als ik me had geïdentificeerd mét ie
mand uit Shrajevo, dan wordt het alleen maar
vals. Maar Serenade is dichtbij, het is 'van mij.
Dichter naar mezelf toe dan ik ooit heb ge
daan."
Het is nog maar de vraag of juist schrijvers dit
soort standpunten in literatuur moeten inne
men.
„Waarom niet? Juist wel! Als ik Max Haveïaar
lees, ben ik ook kwaad, bij het lezen van Solz-
jenitsyn deel ik zijn woede, bij Het slot van
Kafka voel ik zijn weerzin over de Habsburg-
se bureaucratie. Voor mij is het urgent om ook
de problematiek van Bosnië te beschrijven.
Daarin ben ik een kind van mijn tijd. Ik vind
dat het moment is aangebroken om te kiezen,
dat geldt voor mij en dus voor mijn romanper
sonages, maar dat geldt evengoed voor jou,
voor iedereen.
We staan op het kruispunt in de geschiedenis
en het aardige is dat we ons er nog van bewust
zijn ook. Nu kunnen we nog kiezen, dat kan
over vijftien jaar niet meer, dan is er
voor ons de keuze gemaakt. We leven
nu in de crisis van h'et grote jaar
1989, dat de geschiedenis in zal gaan
als het jaar van de grote ommekeer in
de wereld. Dat is het jaar waarin de
Tweede Wereldoorlog ten einde liep,
waarin de Europese deling werd opge-
heven, waarin de illusie van het mar
xisme definitief sneuvelde en waarin
de westerse democratieën hun ultieme
overwinning zouden hebben geboekt.
Maar wat het opleverde, is een giganti
sche verwarring. Politici hebben geen
antwoord, dat zijn technocraten aan
wie we tot voor kort behoefte aan had
den. Nu niet meer. We hebben nu men
sen nodig die zich bewust zijn van fat
soen en beschaving. Het gaat om alle
daagse dingen. Bosnië heeft te maken
met de vraag of jij hier straks veilig op
straat loopt."
Leon de Winter, schrijver van het Boekenweekgeschenk: „Ik ben niet bang voor moraal.
FOTO KLAAS KOPPE
bed gegaan, alleen opge-
staan, wat moet dat een een-
zaam leven zijn geweest 0:
voor zo'n zinnelijke en stra- 0x
lende vrouw. Ik hoop dat ze
dingen heeft gedaan die wij
niet kennen, niet weten."
Omdat je het niet weet, heb je het voor Sere
nade bedacht? Je hebt haar een hoopvoller le
ven gegeven
„Ik ben bang van wel. Voor een deel is Anneke
Ijsman mijn moeder, voor een ander deel fic
tief en vergroot. Het echte verhaal over het
krankzinnige leven dat ze heeft geleid, schrijf
ik nog wel eens. In directe zin wil ik ooit de
verhalen vertellen van mijn ouders, van de jo
den in de zuidelijke Nederlanden."
In Serenade verdwijnt de moeder van Ben
Weiss plotseling, nadat ze een televisiedocu
mentaire heeft gezien over Bosnië. Er gebeurt
iets met haar nadat een Bosnische vrouw in
een actualiteitenprogramma het volgende ver
telt: 'In ons dorp hadden Servische soldaten
alle moslims bijeengedreven. Mijn vader redde
me. We stonden op het marktplein. Papa fluis
terde dat hij gek ging doen: en in de chaos die
hij zou uitlokken moest ik de benen nemen.
M'n vader liet zich op de grond vallen, ging
blaffen, liep op handen en voeten rond. Ik deed.
wat hij me had opgedragen. Ik heb mijn fami
lieleden niet meer teruggezien.' Het lijkt me
de cruciale scene uit Serenade. Aan het einde
van de novelle blijkt de plot hiermee in ver
band te staan. Die plot had je voordat jè begon
te schrijven?
„Daar werkte ik naartoe, dat punt njoest ik
halen. Soortgelijke gebeurtenissen komen al
in 17e eeuwse kronieken over pogroms voor.
Sommigen stelden zich aan en trokken de
zouden een goed en
rechtvaardig bestaan willen opbouwen, eigen
lijk zouden ze alle drie heilig willen zijn, puur
en zuiver. Maar het vlees is zwak, ze worstelen
met hun zwakheden en proberen duidelijk
heid te krijgen over de jungle waarin ze le
ven."
Ben Weiss is aan het einde van de novelle niet
meer beschikbaar voor zijn reclame-relaties.
Hij gaat voor zijn overleden moeder Serenade
nr. 1 componeren. De laatste regels van de no
velle luiden: 'Als ik beelden van de Bosnische
Oorlog zie, hoor ik haar klacht dat de bandie
ten zegevieren terwijl de beschaving toekijkt.
Gewapend met pen en piano, gekleed in een
bordeauxrood vest met zwart werkje, zal ik ze
in haar naam bestrijden.' Is dit 'de boodschap'
van Serenade of maq je zo'n woord niet ge
bruiken? i
„Je mag dat gerust een boodschap noemen. Ik
ben niet bang voor moraal. Jawel: de schrijver
bedoelt te waarschuwen. Serenade is de be
schrijving van onze verantwoordelijkheid. De
generatie van onze ouders heeft die bij ons
neergelegd. Wij moeten er iets mee doen. Wij
moeten'ervoor zorgen dat de wereld waarin
we leven fatsoenlijk en beschaafd is. Dat is
geen abstractie, maar een heel directe verant
woordelijkheid. Binnen de beperktheid van 94
pagina's heb ik dat thema .uitgewerkt. Een
persoon die niets heeft met Bosnië wordt er
direct door geraakt vanwege een miniem moe
In de Boekenweek ga je op tournee langs
veel middelbare scholen. Wat voor scholie
ren denk je aan te treffen?
„Jonge mensen voor wie Bosnië een rot-
zorg is. Dat is zo ver weg."
Dus net als-jouw hoofdpersoon Ben Weiss:
oppervlakkig, vluchtig levend, egocen
trisch?
„Ja, ja en nog een keer ja."
Dat kunnen vrolijke discussies worden. Ik
denk dat je het zwaar te verduren gaat krij
gen.
„Ik hoop het, maar ik denk van niet."
Is jouw politieke engagement niet vanzelf
sprekend? Het zou me niets verbazen als vrij
wel iedereen het met je. eens is. Je zegt Wel: de
schrijver bedoelt te waarschuwen, maar waar
door precies? Een voor de hand liggend reactie
kan zijn: Leon de Winter draaft door, hij ziet
spoken.
„Was het maar waar. Sinds enige tijd is er
weer een discussie over onze nationale trots,
over de Nederlandse identiteit. De behoefte
aan schijnzekerheden is kolosaal. Daar moet
je je zorgen over maken en vervolgens probe
ren er iets mee te doen. Als je met elkaar wilt
samenleven op basis van een aantal bescha
vingsminima, heeft dat veel consequenties.
Wat zijn de grenzen van de economische groei,
hoe gaan we met vreemdelingen om? Wat ben
je bereid te offeren, wat is de prijs die je voor
sommige dingen betaalt? We perverteren onze
waarden en normen, daar zijn we keihard mee
bezig en we doen alsof het niet zo is. Alsof Sa
rajevo te maken heeft met macro-politieke
problemen. Nee, het staat niet los van hoe je
thuis aan tafel zit, hoe je denkt, hoe je met el
kaar omgaat. Het heeft te maken met een alge
mene moraliteit.
Het hoogtepunt van de menselijke beschaving
is volgens mij de sociaal-democratie. Aan alle
kanten wordt er geknaagd aan onze wel
vaartsstaat. Dat is een grote zfjrg. Verant
woordelijkheid, keuzes maken hoé^we met de
wereld omgaan.' Daarover gaat Serenade."
Leon de Winter: 'Serenade'. Boekenweekge
schenk 1995. Uitgave van de'Stichting Collectieve
Propaganda van het Nederlandse boek. Vanaf 15
maart gratis in de boekhandel bij besteding van
19,50.
