'Globaal
vrouwen
is de positie van
niet zo beroerd'
de stem
de Stem
GROTE GIDS
Prof. dr. Anke Niehof, hoogleraar Huishoudkunde,
adviseert over vrouwen, volksgezondheid, cultuur en islam
'Vissers zijn veel
i vrouwvriendelijker
i dan boeren daar'
V w
VRIJDAG 20 JANUARI 1995 h
NEDERLAND 1
07.00 Tekst tv
10.00 (TT) Nieuws uit de natuur
10.20 Sybe satelit 5 (tot 10.40)
11.00 (TT) Schooltv-Weekjournaal
11.30 Tekst tv
16.17 Nieuws voor doven en
slechthorenden
16.24 (TT) Ja natuurlijk: Giant Ta
rantula
17.13 (TT) Weg van de snelweg
Europa. Afl. 1Portugal, Alto Alentejo
17.42 Cartoon Club met de Roze
Panter, Popeye, Woody Woodpecker en
Daffy Duck
18.09 Boggle, spelletje
18.35 A Different World, comedy
19.02 Prettig weekend, uitgaanstips
19.31 (TT) Weg van de snelweg
Europa: Het hart van Engeland
20.00 (TT) Journaal
20.29 Déja vu, hoogtepunten uit 40
jaar tv-geschiedenis
21.22 Brandpunt, actualiteiten
21.58 NYPD Blue, politieserie
22.48 Sporen: Ik hou van jou, ver
halen over de liefde
23.26 Journaal
NEDERLAND 2
07.00 Journaal
07.06 Lingo, spelletje
07.30 Journaal
07.33 Ontbijt TV met 08.00 Journaal
08.28 Journaal
08.33 Boggle, spelletje
09.00 Journaal
09.05 (PP): Groen Links
09.08 Kook tv
09.29 Via Ria, discussie
10.20 Frans voor beginners: Ga va
10.48 Deutsch Direkt: Duits voor be
ginners
11.17 Achtbaan, magazine
11.40 (TT) Toen was geluk heel
gewoon, comedy
12.08 Lucky Lotto live, spelletje
13.00 Journaal
13.08 (TT) Oppassen!!!, comedy
13.33 (TT) Twaalf steden, dertien
ongelukken, gedramatiseerd verhaal
13.58 Sonja, talkshow
14.48 Te land, ter zee en in de
lucht, amusement: Op glad ijs
15.32 EK honden Arnhem
16.00 (TT) Journaal
16.07 The Teenage Hero Turtles,
tekenfilm
16.31 Bassie en Adriaan en de hui
lende professor, jeugdserie
16.57 Pride of Dress, documentaire:
Drente
17.10 (TT) Lach mee met André,
compilatie sketches
17.58 2 vandaag, actualiteiten met
om 18.00 Journaal, 18.39 Sportjournaal
en 18.47 Hoofdpunten uit het nieuws
18.55 Natte neuzen, spelletje
19.30 (TT) Onderweg naar morgen,
soap
19.58 Dat zeg ik niet, spelletje
20.29 (TT) Love Letters
21.55 TV Show, talkshow
22.57 Audrey Hepburn Remembe-
SUSKE EN WISKE: DE
HAMBONE
ONTDEK DE VERSCHILLEN
Door Jan Koesen
„Ik heb twee jaar op het
eilandje Madura gewoond,
vlakbij Java. Het eerste jaar
zat ik in een klein vissersdorp
en het jaar daarop in een
landbouwdorp, veertig kilo
meter verderop. Er waren
enorme verschillen in de
huishoudens.Aldus prof. dr.
Anke Niehof, hoogleraar
huishoudkunde aan de Land
bouwuniversiteit van Wage-
ningen.
„De mannen in het vissersdorp
waren verantwoordelijk voor de
boot, het vistuig en het vissen op
zee. Hun vrouwen zorgden voor
het dagelijkse reilen en zeilen en
voor het draaiend houden van de
economie, want de vis die aan
land kwam moest verhandeld
worden. Die vrouwen waren erg
zelfstandig, die lieten zich niets
wijsmaken, ze gingen hun eigen
weg. Bij het landbouwdorp had
den de mannen de economische
macht, de vrouwen daar moesten
gehoorzamen en hadden nauwe
lijks bewegingsvrijheid. Ik vind
die visserssamenleving oneindig
veel boeiender dan die boerenge
meenschap. Bij de vissers trok de
man in bij zijn schoonouders, bij
de boeren moesten de meisjes
jmee naar de ouders van de man
en hadden ze weer niks te vertel
len."
„Tussen dat Madura en het grote
Java om de hoek was ook weer
een kolossaal verschil. Madura
wordt het Sicilië van het Oosten
genoemd en dat is niet voor
niets. De mannen zijn echte
.macho's en trekken meteen het
mes als hun eer wordt aangetast.
Dat wordt van hen verwacht,
anders zijn ze slappelingen. Java
is volstrekt het tegendeel. In de
Javaanse samenleving zijn ge
weld en mannelijkheid geen po
sitieve waarden. Andere zaken
zijn daar veel belangrijker. Be
waren van het evenwicht, fijnge
voelig zijn, geen ruzie maken,
niet schreeuwen tegen elkaar.
Java, een pontje ver weg van
Madura."
Prof. dr. Anke Niehof doceert
sociologie van het huishouden
bij de Vakgroep Huishoudstu-
dies aan de Landbouwuniversi
teit van Wageningen. Het is de
enige leerstoel in dit genre.
Waarom Wageningen? „Dat is
niet zo vreemd als het lijkt, want
huishoudens vormen de laatste
schakel in de voedselketen, die
begint met agrarische produktie.
Het gezin is de kleinste eenheid.
Na de jaren zestig werden huis
houdens gekoppeld aan boeren
bedrijven. En toen die bedrijven
moderner werden, werd ook al
les daaromheen moderner. Dat
verklaart de opkomst van home
economicszoals huishoudstu-
dies in Engelstalige landen wor
den genoemd."
Bizarre finale
Anke Niehof werd in Indonesië
uit Drentse ouders geboren en
studeerde in Leiden culturele
antropologie, met als bijvak In-
donesië-kunde, en later in Gro
ningen niet-westerse demogra
fie. Ze adviseerde het ministerie
van Buitenlandse Zaken (Ont
wikkelingssamenwerking) over
zaken als cultuur en ontwikke
ling, vrouwen en ontwikkeling,
de islam en het wereldbevol
kingsvraagstuk. Ze bekeek na
mens het ministerie zaken als
gezinsplanning en volksgezond
heid en was afgelopen zomer
voorzitter van het Nederlandse
Platform Cairo '94, waar proble
men rond de wereldbevolking op
de agenda stonden. Cairo kreeg
een bizarre finale omdat het Va-
ticaan en de fundamentalistische
islam, normaliter eikaars vijand,
toen een monsterverbond sloten
uit angst voor massale abortus
en anti-conceptie.
„De kerk en die fundamentalis
ten hebben de zaak uit het ver
band gerukt. Met enorme pro
blemen als tienerzwangerschap
pen en aids onder jongeren mag
je niet als een struisvogel je kop
in het zand steken. In geen enke
le versie van het slotdocument
heeft overigens gestaan dat
abortus moest worden bevor
derd. Abortus is altijd een laat
ste uitweg, het is geen manier
van gezinsplanning, het is geen
methode van geboorteregeling.
Maar onder bepaalde omstan
digheden is er geen andere uit
weg dan abortus. En als je dat
aanvaardt, dan moet je ook voor
behoorlijke voorzieningen zor
gen, dat de vrouwen daar niet
aan doodgaan. De kerk en de
islam interpreteerden deze ali
nea ten onrechte als het onder
uithalen van het gezin en het
bevorderen van allerlei relaties
en seksuele losbandigheid. In het
document is alleen maar gesteld
dat jongeren toegang moeten
hebben tot voorbehoedsmidde
len, meer niet."
Het huishouden als universitaire
opdracht. „Het huishouden was
iets dat als vanzelfsprekend
werd aangenomen. Dat was een
basisgegeven, iets waar je elke
dag inzit zoals een vis in water
zit. Daar worden geen vragen
over gesteld. En dat vanzelfspre
kende heeft van het huishouden
een soort van zwarte doos ge
maakt. Alles wat daarbinnen ge
beurt is niet interessant, behalve
als het mis gaat. Nu de gezins
schulden toenemen, wordt te
genwoordig wel gekeken hoe de
interne relaties zijn, dan moet de
zwarte doos open. Dingen die bij
ons vanzelfsprekend zijn, zijn
dat in andere culturen niet en
omgekeerd. Je kunt niet zeggen
dat de gezinsverbanden elders
beter of slechter zijn, hooguit
dat ze anders zijn. Ik spreek
geen oordeel uit, want dan zou
ik op de stoel van een dominee
of ethicus gaan zitten.
Ontgroening
„In het huishouden is een en
ander veranderd. De vrucht
baarheid van de gezinnen is ge
daald - dat verschijnsel noemen
wij ontgroening - en tegelijk
worden de mensen ouder, ver
grijzing dus. Dit proces heeft
zich in Europa al enige tijd inge
zet, maar in Latijns-Amerika en
in grote delen van Zuid-Oost-
Aziëis nu precies hetzelfde aan
de hand."
'Want Oost is Oost en West is
West', dichtte Kipling. Dat was
waar ten tijde van koningin Vic
toria. Maar nu: „een groot deel
van mijn werkend leven heb ik
'Bij het landbouwdorp haj
den de mannen de econoisj
sche macht, de vrouwen dam
moesten gehoorzamen en haj.
den nauwelijks bewegingsm
heid'. FOTO ARCHIEF DE ST(i
'Het westerse beeld is simpel: een boer is een man en zijn vrouw
helpt mee. Dan krijgt de vrouw vanzelf een achterstand'.
foto archief de stem
'Het hebben van veel kinderen is in Indonesië steeds minder
aanvaardbaar geworden.' foto archief de stem
Prof. dr. Anke Niehof van de
Landbouwuniversiteit van Wa
geningen geeft Buitenlandse
Zaken onder meer advies over
het wereldbevolkingsvraagstuk
en de islam, foto de Gelderlander
sche meisjes hoofddoeken dra
gen op school. Prof. Niehof haalt
de schouders op. „Ook zo'n pro
bleem, denk ik dan. Als ze dit
hoofddoekjes willen dragen, laat
ze dan. Want zodra je daar een
punt van gaat maken, wordt het
een symbool van identiteit,
krijgt het een politieke lading.
Ondanks geweeklaag van femi
nistische zijde heeft de vrouw
het niet eens zo beroerd op deze
aardbol. „In Indonesië is de po
sitie van de vrouw heel behoor
lijk. De nieuwe huwelijkswet
van 1974 heeft de rechten van de
vrouw heel netjes geregeld. De
islam is tevreden, de moderne
gedachtengang is tevreden, het
is een stukje wetgeving waar een
moderne staat mee uit de voeten
kan."
'De vrouwen zorgden voor het dagelijkse reilen en zeilen en voor het draaiend houden van de
economie'. foto archief de stem
in Indonesië doorgebracht. Er is
sprake geweest van een ware
transformatie. Het huishouden
ziet er nu totaal anders uit dan
dertig jaar geleden. Urbanisatie
en migratie veranderen de sa
menleving. De groep verandert,
de leeftijdsopbouw, de structuur
van het platteland ten opzichte
van de stad."
„Het hebben van veel kinderen
is in Indonesië steeds minder
aanvaardbaar geworden. Vroe
ger had een kind economische
waarde, het zorgde voor je oude
dag. Nu wordt tegen het kind
gekeken als een mond erbij die
gevoed moet worden, die naar
school moet gaan, waar je als
ouder offers voor moet bren
gen."
„Ik begon in 1972 in Indonesië te
werken. Twintig jaar later kwam
ik in hetzelfde gebied terug. En
daar had zich een verandering
voltrokken. De waarde van een
kind werd niet meer kwantita
tief gemeten," maar kwalitatief.
Begin jaren zeventig moest je
veel kinderen hebben omdat die
voor je zou kunnen zorgen als je
oud was, en ook omdat er toen
veel kinderen doodgingen. De
kindersterfte was toen tweemaal
zo hoog als nu. Nu is een kind
ook belangrijk, maar de nadruk
ligt nu meer op kinderen die
gezond zijn, die een goede school
hebben gehad, die kansrijk zijn."
Een cultuur wordt mede door
stadsarchitectuur bepaald. Voor
oma, opa en tante is vaak geen
plaats meer in de herberg van
het gezin. „In ons land zit je met
vergrijzing. Maar wij zijn in on
ze eengezinswoninkjes opgeslo
ten, het is heel moeilijk om in
formeel je ouders, zoals vroeger,
bij je in huis te nemen. Zo is
onze samenleving niet meer in
gericht. Maar in Afrika en Azië
gaat dat anders. De oudjes wo
nen op het erf bij hun kinderen.
Zolang ze wat kunnen doen,
doen ze wat. Kunnen ze niet
meer werken, dan is dat ook
goed. Dan gaan ze gewoon op
het stoepje zitten, ze roken een
strootje, en voor hun natje en
droogje wordt gezorgd. Die
maatschappij is veel flexibeler
dan de onze wat betreft vergrij
zing. In onze samenleving heerst
sterk het beeld dat ouderdom
gelijk is aan onproduktiviteit,
aan marginaal functioneren, aan
de kant gezet, een negatief beeld
dus. En dat terwijl in de niet-
westerse samenleving ouderdom
nog steeds wordt geassocieerd
met ervaring, levenswijsheid."
Zielig
„Wij in het westen hechten aan
onze privacy. Om de eenheden
van individu en gezin is een
cirkel van privacy getrokken. Ik
woonde eens bij een Indonesisch
gezin. Als ik daar in de hoek een
boekje zat te lezen, werd ik
binnen de kortste keren aange
sproken, ging de radio aan, want
dan vonden ze mij zielig. Dan
zag je ze denken dat zij zelf
tekortschoten in gastvrijheid."
„In Afrika is het huishouden ook
sterk veranderd. In veel delen
heerst polygamie, een man heeft
meerdere vrouwen. Maar na de
oorlog en vooral de laatste tien
jaar vindt er veel arbeidsmigra
tie van mannen plaats. Ze ver
trekken van huis en haard. Wat
je daar nu op het platteland ziet,
zijn geen gezinnetjes meer, maar
eenheden waar de vrouwen met
hun kinderen op het erf een
eigen keukentje en graanschuur-
tje hebben, soms niet meer dan
een kookpot. En de man, die is er
of hij is er niet. Hij is bij de
andere vrouw of hij werkt ergens
ver weg, waar hij soms ook een
vrouw en een huishouden heeft.
Dat is een ramp voor een ambte
naar die aan volkstelling moet
doen en huishoudens moet tel
len."
Is de islam onderdrukkend voor
de vrouw? Professor Niehof:
„Niet per definitie. Maar de Ko
ran is een enorm boek waar je
afhankelijk van je standpunt een
heleboel van je gading kunt vin
den. In veel islamistische landen
zijn er gewoontes, tradities die
op zich niet van de islam zijn.
Maar in de loop van de geschie
denis zijn ze met elkaar verwe
ven. En is de islam de legitimatie
geworden, soms ook van zaken
die er eigenlijk niets mee te
maken hebben."
„Zo heb ik op verzoek van Bui
tenlandse Zaken de vrouwenbe
snijdenis bestudeerd. De islam
geldt daarbij als argument, maar
als er iets is dat niet moet van de
islam, dan is dat wel vrouwenbe
snijdenis. Die rationele constate
ring brengt je echter niet verder.
Voor die mensen is de islam hun
gehele wereld. Als ze tradities
hebben die vaak veel ouder zijn
dan de islam, dan toch worden
alle normen en waarden onder
de noemer van de islam ge
bracht. Dat is hun gevoel, dat is
hun realiteit."
Nederland briest omdat islamiti-
„In grote delen van India i
entegen worden meisjes uitgehu
welijkt, komen ze bij de familie
van de man, en hebben ze
enkele recht. De grond waarop
ze wonen wordt nooit van
vrouw, de vrouw heeft daar g
enkele machtsbasis. Maar in dat
zelfde India, in de deelstaat
Kerala, is het weer precies
dersom. Daar is
matriliniair. Dat betekent
bezit, land bijvoorbeeld, van
moeder op dochter wordt over
geërfd, in de vrouwelijke lijn.
meisjes blijven daar op
ouderlijke erf wonen als ze trou
wen, de man vestigt zich bi
haar. Dat heet matrilokaal."
Keerpunt
Globaal bekeken is de positie
van de vrouw, het
genderperspectiefniet eens
beroerd, vindt Anke Niehof
„Maar door de verwestersing is
de positie van de vrouw in ont
wikkelingslanden verslechterd
Kijk, het westerse beeld is sim
pel: een boer is een man en zijn
vrouw helpt mee. Dan krijgt de
vrouw vanzelf een achterstand
En als je ontwikkelingshulp w
geven, kan het zijn dat je onge
wild je westerse stempel op zon
project drukt, omdat je alleen
van de man uitgaat. Kijk lieve'
eerst voor je wat doet hoe die
samenleving in elkaar zit en pa-
je dan aan. Bovendien is
attitude ook onprofessioi
want je bent geld aan het vei-
spillen, omdat projecten niet Ie
pen als ze niet aansluiten bij Je
lokale samenleving en cultuur.
De toekomst? „Ik denk dat
toch op een keerpunt staan. Nog
steeds heerst de tendens
huishoudens steeds talrijker
kleiner worden. Maar de verzor
ging van ouderen en hulpbehoe
venden eist steeds meer aan
dacht. En die zorg laat zich nie
passen in een samenleving d
opgedeeld is in heel klei'
groepjes die nauwelijks verbal
met elkaar hebben."
De zorgzame samenleving va-
Brinkman?
„Ja, met dien verstande dat i
geloof dat hierbij niet afvraa°
hoe de verdeling van zorgtak
over mannen en vrouwen z
zijn. De hele zorgproblematiw
een politieke vraag. Het heeft
maken met bouwen, met won®
met de vraag of je die pnv»J
van het gezin of het individu
kunt aanhouden, feitelijk mot
hele maatschappij
