DE STEM
[3-229239
Unieke overzichtstentoonstelling sluit het jaar van Mondriaan af
tromonteurs
bankwerkers
Grote Gids
VRIJDAG 16 DECEMBER 1994
DEEL D
het goed: we noemen
van de 440/460.
uden dat nü komen
je projecten die in 1995 starten:
projecten, omgeving Breda.
kken, monteren van kabelbanen,
voor meer info:
e: Wilhelminastraat 1 te Breda.
unieke autoverzekering Amazon.
B.V., BERGSEDIJK 2, TEL.: 01621-13650
Kleurvlakken voor het
geluk van de mensheid
Door onze redacteur
Hans Rooseboom
In het Haagse Gemeentemuseum opent
Koningin Beatrix zaterdag de overzicht
stentoonstelling 'Piet Mondriaan, 1872-
1944'. Het lange Mondriaan-jaar 1994
wordt daarmee afgesloten. De tentoon
stelling is tevens het hoogtepunt van dat
jaar.
De Mondriaan-tentoonstelling is uniek: de
doeken uit de jaren '30 en '40, dat wil zeggen
de periode van de 'echte' Mondriaans, worden
hier voor het eerst in de geschiedenis tentoon
gesteld in de volgorde waarin ze ontstonden.
Het is een tentoonstelling die voor zichzelf
spreekt. Wie door de 35 zalen en zaaltjes van
het Haags Gemeentemuseum loopt, wordt ge
confronteerd met een verhaal, met een bood
schap die voor iedere beschouwer weer an
ders zal zijn.
Wie of wat Mondriaan is, het blijft cirkelen
rond een mysterie. Rond deze tentoonstelling
zijn karrevrachten informatie verschenen.
Zoals een vuistdikke catalogus en twee grote
monografieën van de hand van de eminente
kunsthistorici Hans Jaffé en Carel Blotkamp.
Maar zelfs de onderzoekingen van dit verza
melde intellect laten het geheim van Mondri
aan intact.
Hoe je het ook wendt of keert, Mondriaan fas
cineert. Niet alleen zijn werk, ook zijn leven
oefent een intrigerende aantrekkingskracht
uit. Werk en leven: dat was bij Mondriaan
trouwens één. In de eerste fase van zijn kun
stenaarschap leefde hij nog wel als een gewo
ne schilder.
Hij schilderde landschappen, molens, bossen,
boerderijen, zeegezichten. Hij verkeerde met
kunstbroeders in het Gooi en in Domburg.
Ook deze periode is in Den Haag vertegen
woordigd.
Kluizenaar
Maar toen hij eenmaal 'Mondriaan' was ge
worden, in Parijs en later in New York, trok
hij zich geheel op zichzelf terug. Weinig ande
re kunstenaars hebben hun leven zó volledig
ingesteld op hun werk als Mondriaan. Hij
leefde monomaan, als een kluizenaar, of zo u
wilt als een hogepriester voor zijn eigen ere
dienst, met zijn atelier als altaar. Alles stond
in dienst van het werk. Bezittingen had Mon
driaan niet.
Toen hij op 1 februari 1944 in New York
stierf, bestond zijn nalatenschap slechts uit
schildersmateriaal, meubelen van sinaasap
pelkistjes, een paar dozijn tekeningen en
schilderijen, een pakketje manuscripten, zes
of zeven boeken (waaronder Steiner en Kris-
hnamurti), een stapeltje grammofoonplaten,
een paar brillen, een paar pijpen, zijn geboor
tebewijs, bewijs van inenting, Nederlands
paspoort, Amerikaanse verblijfsvergunning,
onderwijsakten tekenen en lidmaatschaps
kaart van de Theosofische Vereniging.
Dat was Mondriaan. Hij leefde alleen. Een
vrouw hoefde voor hem niet. Als de nood hoog
werd ging hij naar een prostituee. Verder be
stond er voor hem alleen het werk. Hoewel hij
in Nederland niet overbekend was, stonden
aan zijn Newyorkse graf grote kunstenaars
als Fernand Léger, Marc Chagall, Max Ernst
en Marcel Duchamp.
Kleurenleer
Hoewel Mondriaan doorgaans wordt afge
schilderd als de 'modernist' bij uitstek, was
hij eigenlijk een typische 19e-eeuwer. Carel
Blotkamp schrijft in zijn boek dat Mond
riaans uitgangspunten strookten met de idea-
listisch-mystieke opvattingen van het eind
van de 19e eeuw. Blotkamp portretteert hem
als een wat meer 'ouderwetse' kunstenaar, die
in feite nog met een been in de 19e eeuw staat.
Mondriaan hing de theorieën van Rudolf
Steiner aan, die op zijn beurt veel aan Goethe
ontleende. Goethes befaamde kleurenleer was
voor Mondriaan van groot belang bij het ont
wikkelen van zijn composities met primaire
kleurvlakken.
„Ik heb 't alles uit de Geheime Leer", schreef
Mondriaan in 1918, doelend op Madame Bla-
vatsky. In 1921 schreef Mondriaan aan de an
troposofische leider Rudolf Steiner: „Het ne-
oplasticisme (de typische Mondriaan-stijl,
HR) is de kunst van de nabije toekomst voor
alle ware antroposofen en theosofen". Steiner
antwoordde nooit.
Mondriaan was geïnteresseerd in 'de groei der
menschheid'. Volgens hem zal de gerijpte
mens zonder de 'dingen' en de 'vormen' kun
nen leven en het in de kunst zonder 'voorstel
ling' kunnen doen, omdat hij de diepe waar
heid daarachter doorschouwt. Hier ligt dus de
verbinding tussen Mondriaans kunstopvat
ting en zijn levensopvatting.
Opofferingen
Professor Hans Jaffé, de grand old man van
de Nederlandse kunsthistorische wereld,
schrijft in zijn Mondriaan-boek: „Mondriaan
heeft deze grootse, utopische droom om de
mensheid het paradijs te herscheppen, ge
droomd. Voor dit doel, het hervinden van het
geluk der mensheid, heeft Mondriaan zich
heel wat opofferingen getroost. Hij heeft er
heel zijn leven aan ondergeschikt gemaakt.
Hij heeft de schilderkunst een nieuwe taak
toegewezen, en die nieuwe taak, die nieuwe
wereldbeschouwing aanschouwelijk ge
maakt".
Carel Blotkamp komt overigens nog met een
opmerkelijke theorie. Hij noemt Mondriaan
ronduit een middelmatig schilder. Dat wil
zeggen de vroege Mondriaan, de nog traditio
neel werkende schilder. Mondriaan kon geen
mensen schilderen. Om die reden schreef hij
in 1909 dat de 'actie' weg moet uit de kunst,
want actie belichaamt het tijdelijke, terwijl
kunst universeel moet zijn. „In feite gaf hij zo
een filosofische draai aan zijn onvermogen",
aldus Blotkamp.
In totaal hangen in Den Haag 165 werken van
de schilder, wat bij lange na niet de werkelij
ke hoeveelheid representeert die Mondriaan
heeft gemaakt. Van die 154 zijn er 108 bruik
lenen en komen er 46 uit de eigen collectie
van het Haags Gemeentemuseum. In totaal
hebben zestig museum- en particuliere col
lecties werk in bruikleen gegeven. Veel musea
en particuliere verzamelaars zijn er zeer te
rughoudend mee, Mondriaans uit te lenen,
omdat veel van deze werken een uiterst fra
giele conditie hebben.
Een reeks schilderijen uit Mondriaans volle
dig abstracte periode zijn voor het eerst in
Nederland te zien. Daartoe behoren bekende
werken als Compositie met geel, blauw en
dubbele Lijn uit 1933 (particuliere collectie),
Compositie grijs-rood uit 1935 (Art Institute
of Chicago) en Picture no. Ill uit 1938 (verza
meling Beyeler, Bazel).
De expositie neemt de hele eerste verdieping
van het Gemeentemuseum in beslag. In de
grote zalen hangen Mondriaans schilderijen,
met veel ruimte eromheen, in de kleine zij
zaaltjes is een doorlopende documentatie van
Mondriaans leven en werk te zien. Interessant
is een aantal brieven (originele) die de schil
der in zijn fraaie handschrift schreef aan col
lega's zoals Theo van Doesburg.
Broos
Voor de tentoonstelling zijn voor enkele ton
nen speciale maatregelen voor klimaatbe
heersing genomen, geen onnodige luxe, gezien
de broze staat waarin de verfoppervlakken
zich vaak bevinden. Het zijn vooral de bruik
lenen uit het buitenland die er slecht voor
staan. Het eigen bezit van het Haags Gemeen
temuseum is een stuk beter verzorgd.
Het museum heeft zijn eigen Mondriaans niet
alleen goed geconserveerd, maar heeft de af
gelopen twee jaar ook een onderzoek gedaan
naar het materiaal dat Mondriaan gebruikte.
Natuurwetenschappelijk onderzoek. En dat
heeft interessante conclusies over Mond
riaans werkwijze opgeleverd.
Want wat blijkt? Mondriaan maakte zijn
strak vormgegeven schilderijen niet volgens
een plan. Tot nog toe werd dat altijd aangeno
men. Hij veranderde de compositie en de
kleuren voortdurend tijdens het schilderen.
Ook in zijn abstracte werken bleef hij de zoe
kende kunstenaar die hij daarvoor ook al was.
Twee jaar geleden startte het onderzoekspro
ject naar Mondriaans werkwijze. Het werd
uitgevoerd door Pien van der Werf, als kunst
historica verbonden aan het Haags Gemeen
temuseum, in samenwerking met de afdeling
Materiaal Onderzoek naar kunstvoorwerpen
aan de Rijksuniversiteit Groningen. Van der
Werf koos acht werken uit de periode 1917-
1921 voor toegespitst onderzoek. Met behulp
van röntgenfoto's, UV-fluorescentie en infra-
roodreflectie is nu gebleken dat Mondriaan
geen uitgewerkt plan had voordat hij aan een
nieuw schilderij begon. De onderliggende
structuur vertoont een wirwar van lijnen en
vlakken.
Het onderzoek toont ook aan dat Mondriaan
vele malen kleuren over elkaar schilderde.
Ook bepaalde hij pas tijdens het schilderen
hoe groot een werk moest worden. Soms sn
eed hij het doek achteraf bij.
Misleidend
Het gegeven dat Mondriaan altijd een zoeker
is gebleven werpt een ander licht op zijn per
soonlijkheid en op de ontwikkeling van de ne-
oplastische kunst die zijn handelsmerk werd.
Het beeld van de koele Mondriaan, die alles
onder controle had en zelfs zijn uiterlijk
streng had gestileerd, is misleidend.
Mondriaan vulde zijn befaamde monochrome
vlakken met ambachtelijke 19e-eeuwse pig
menten. Verder is gebleken dat hij geen onge
mengde primaire kleuren gebruikte, maar dat
hij zijn pigmenten wel degelijk mengde.
De Mondriaan-expositie, waar dit allemaaal
met eigen ogen is te aanschouwen, is een in
ternationale onderneming. Na Den Haag ver
huist de tentoonstelling naar de National
Gallery of Art (Washington) en vandaar naar
The Museum of Modern Art (MoMA, New
York).
Beschermvrouwe is H M. Koningin Beatrix,
het Erecomité bestaat uit de ambassadeurs
van Japan, Frankrijk, Duitsland, Zwitser
land, Italië, Zweden, UK, USA en EU, de be
windslieden Kok, Zalm en Nuis, de CdK's van
Zuid-Holland en Zeeland, en de burgemees
ters van Amsterdam en Den Haag. Het Co
mité van Aanbeveling wordt gevormd door
toplieden van VSB, Elf Petroland, Holland
Casino en NBT en door museumdirecteuren
van MoMa New York, Nat. Gal. of Art Was
hington, Kunstmuseum Basel, Tate Gallery
Londen en Rijksmuseum Kröller-Müller. Het
Bestuur van de Stichting Mondriaan 1994
wordt voorgezeten door Elco Brinkman en
Koos Andriessen, adviseur is Rudi Fuchs, de
algehele leiding is in handen van Frits Becht.
Tentoonstelling 'Piet Mondriaan 1872-1944' in
het Haags Gemeentemuseum. Geopend zeven
dagen per week van 09.00 tot 21.00 uur, zon
dag en maandag tot 18.00 uur. Kaarten alleen
verkrijgbaar via de VSB Bank en GWK's op de
grote stations. Prijs 20,-. Groepsreserverin-
gen 070-3508 890. (t/m 30 april 1995).
De catalogus 'Piet Mondriaan 1872-1944' (406
blz., 300 ill.) is verkrijgbaar in het Nederlands,
Engels, Frans, Duits en Italiaans. Uitg. Leonar-
de Arte. Prijs 75,- (geb. 100,-).
Carel Blotkamp: 'Mondriaan. Detructie als
kunst'. Uitg. Waanders. Prijs 79,50.
Hans J. L. Jaffé: 'Mondriaan'. Uitg. V B Pub-
lishing/lnmerc. Prijs 49,50.
Tijdschrift kM (KunstenaarsMateriaal), 'Vakin
formatie voor beeldend kunstenaars en restau
ratoren', winter 1994.
'Compositie I met rood, geel en blauw'
(1921)
1Composition with Yellow, Blue, Black, Red and Grey(1921)
