de stem
Het ontsnapte gas
van Union Carbide
maakt in India nog
elke dag slachtoffers
'Voor een otter in
Alaska is méér geld
uitgetrokken dan voor
een mens in India'
Het Wad tussen hoop en vrees -ZIE WEEKEND 2 De Palestijnse diplomatie -ZIE WEEKEND 3 Sleutelen aan DNA: ja of nee?-zieweekend4
Weekend
Bhopal: tien jaar leed
ZATERDAG 26 NOVEMBER 1994 DEEL
Ik denk nog elke dag aan de ge
beurtenissen van 1984. De
ramp is nog niet voorbij. Wer
ken kan ik niet meer. Als ik me
een kwartier inspan krijg ik
astma-aanvallen en hartklop
pingen."
De 54-jarige Barelal is een van de
honderdduizenden slachtoffers van
de gasramp die de 800.000 inwoners
tellende stad Bhopal in midden-In-
dia op 3 december 1984 trof. Uit een
opslagtank van de chemische fabriek
Union Carbide ontsnapte 40 ton van
het uiterst giftige MIC-gas (methyl-
isocyanaat), grondstof voor de ver
vaardiging van pesticiden.
In de nacht van 2 op 3 december
1984 ontsnapte een dodelijke wolk
gifgas uit de fabriek van Union
Carbide in de Indiase stad Bhopal.
Tien jaar later sterven er nog dage
lijks mensen aan de gevolgen van
het gas. Het officiële dodental is in
middels gestegen tot 6500, terwijl
honderdduizenden zieke slachtof
fers nog steeds wachten op een
schadevergoeding. Een verhaal van
tien jaar menselijk leed.
Door Sjors van Beek
Honderdduizenden inwoners van
Bhopal werden in hun slaap verrast.
Duizenden ontwaakten nooit meer.
Degenen die wakker werden, hadden
last van misselijkheid, brandende
ogen en ademhalingsproblemen. In
blinde paniek probeerden ze te ont
snappen aan het gas, dat zich als een
dikke deken over de stad verspreid
de.
„Mensen riepen: 'Gas, gas!' Iedereen
probeerde zichzelf in veiligheid te
stellen, zonder zich te bekommeren
om familieleden. Hun mind werkte
niet meer," vertelt de 42-jarige Raj-
mal Malviya.
Tien jaar na de ramp heeft Mal
viya nog steeds last van ast
matische aanvallen. Zonlicht
kan hij niet meer verdragen.
Malviya verloor zijn baan en moet
nu rond zien te komen van de op
brengst van zijn stukje land. Sinds
1989 krijgt Malviya 1200 rupees (72
gulden) noodhulp per maand van de
regering: 200 rupees (twaalf gulden)
voor elk gewond gezinslid. De scha
declaim die hij heeft ingediend is
nog niet afgehandeld. Van de vier
kinderen die na 1984 werden gebo
ren zijn er drie ziek. De herinnering
aan die decembernacht in 1984 ach
tervolgt Malviya nog dagelijks. „Nog
altijd tril ik van angst als ik er aan
terugdenk."
Barelal en Malviya wonen beiden in
J.P. Nagar, de krottenwijk die tegen
de fabriek van Union Carbide ligt
aangeplakt. Van de 36 wijken in
Bhopal die door het gas werden be
streken, werd J.P. Nagar het zwaarst
getroffen. Ruim 98 procent van de
bewoners in die wijk staat te boek
als gas-affected: gas-slachtoffer dus.
Naar schatting een kwart van de
vierduizend wijkbewoners kwam om
in die gruwelijke nacht. Dwalend
door de wijk (bestaande uit zo'n 700
'huizen') is het, anno 1994, moeilijk
om iemand te vinden voor wie de
ramp voltooid verleden tijd is.
Het waren de armste inwoners van
Bhopal - met een gemiddeld maand
inkomen van 45 gulden - die het
meest hebben geleden. Velen van hen
lijden nog steeds. Van de zeshon
derdduizend ingediende schade
claims zijn er pas zo'n honderddui
zend afgewikkeld. Vijfhonderddui
zend slachtoffers en nabestaanden
zijn nog altijd verwikkeld in langsle
pende, bureaucratische procedures.
In afwachting van de definitieve
schadevergoeding krijgen ze twaalf
gulden noodhulp per maand. Verha
len over corruptie doen de ronde:
over doktoren die grof geld willen in
ruil voor een medische verklaring
bijvoorbeeld.
Twee- tot driehonderdduizend in
woners van de rampstad lijden nog
altijd aan de medische gevolgen van
het gaslek. Nog dagelijks vallen er
doden als gevolg van de blootstelling
aan het MIC-gas, een van de giftigste
stoffen die de mensheid kent. De
hulpverlening in de regeringszieken
huizen laat volgens critici hopeloos
te wensen over. De betere, maar
duurdere particuliere doktershulp is
voor de meeste inwoners van Bhopal
niet te betalen. Gemiddeld besteden
de slachtoffers dertig procent van
hun maandinkomen aan medicijnen.
Vele duizenden verloren hun baan
nadat het gas hen tot lichamelijk
wrak had gereduceerd. Van de 632
ontslagen werknemers van de inmid
dels gesloten Union Carbide-fabriek
kregen er slechts 300 de beloofde
nieuwe baan.
Degenen die verantwoordelijk wa
ren voor de gasramp in Bhopal zijn
nooit gestraft. Aan uitleveringsver
zoeken voor de Amerikaanse leiding
van Union Carbide is nooit gevolg
gegeven. Niemand in Bhopal gelooft
dat het er nog ooit van komt. Juris
prudentie over de aansprakelijkheid
van een nalatige, maar ongrijpbare
multinational is er nog steeds niet.
Ondertussen draait Union Carbide
óók in India weer als nooit tevoren.
Onlangs werd zelfs de hoogste winst
sinds tien jaar geboekt. „Het is, kort
om, hetzelfde oude liedje van cor
ruptie en inefficiency," verzucht een
journalist van een gerenommeerd In
diaas tijdschrift dan ook.
Ziehier de trieste balans van de
grootste industriële ramp in de ge
schiedenis. Bhopal anno 1994: op het
oog een stad als alle andere. Achter
de schermen voltrekt zich echter,
nog altijd, een menselijk drama zon
der weerga.
Een monument tegenover de poort
van de Union Carbide-fabriek pro
beert de herinnering levend te hou
den. No Hiroshima, no Bhopal, We
want to live, valt te lezen op de sok
kel van het standbeeld van een hui
lende vrouw met een kind op de arm.
Het beeld is gemaakt door de Neder
landse beeldhouwster Ruth Water
man, wier ouders werden vergast in
Auschwitz. 'Gedenkteken gewijd
aan de slachtoffers van de gasramp,
veroorzaakt door de multinational
killer Union Carbide op 2 en 3 de
cember 1984', meldt de plaquette.
„Ach, de mensen buiten deze stad
vergeten Bhopal. Want elke dag ge
beuren er elders wel nieuwe ram
pen," stelt Abdul Jabbar Khan cy
nisch vast. Khan is leider van de
Bhopal Gas Peedit Mahila Udyog
Sangathan (BGPMUS), een 18.000
leden tellende organisatie van gas
slachtoffers.
Er sterven ook nu, in 1994, nog
dagelijks vijf a zes mensen aan
de gevolgen van de ramp, ver
telt dokter B.L. Varma, huis
arts in J.P. Nagar. „Vaak is het moei
lijk om aan te tonen dat het gas de
directe doodsoorzaak is. Maar de
mensen die het gas hebben ingea
demd, zijn verzwakt en dus vatbaar
der voor allerlei ziektes. Astma, tu
berculose, bronchitis komen op grote
schaal voor. Veel mensen lijden aan
oogziektes als grauwe staar. Dat zijn
after-effects van het gas," aldus de
wijkdokter.
De bevindingen van Varma worden
bevestigd door onderzoekers van het
ICMR (Indian Council of Medical
Research). „Het gas speelt in veel
sterfgevallen nog altijd een rol," al
dus de onderzoekers. Ze willen
slechts anoniem hun verhaal doen:
de officiële informatievoorziening
dient via de Indiase hoofdstad New
Delhi te lopen.
Het ICMR deed tien jaar lang onder
zoek onder 85.000 gas-slachtoffers.
Aandoeningen aan de luchtwegen,
oogziektes en psychische moeilijkhe
den waren de voornaamste blijvende
lange-termijnproblemen, conclu
deerde het instituut. Zo lijdt bijna
veertig procent van de bewoners uit
de zwaarstgetroffen wijken aan
PTSD (Post Traumatic Stress Disor
der), een psychische aandoening die
ook voorkomt onder oorlogsvetera
nen en overlevenden van concentra
tiekampen. Keihard bewijs voor een
toename van kanker, leukemie of ge
netische aandoeningen heeft het
ICMR niet kunnen vinden.
Over het dodental als gevolg van de
gasramp lopen de meningen ver uit
een. De regering houdt vast aan het
aantal toegekende schadeclaims. In
september van dit jaar stond de offi
ciële teller stil op 6560 'erkende' do
den.
Velen in Bhopal gaan uit van aan-
Elke zaterdag verzamelen zich enkele honderden gasslachtoffers in een parkje in het centrum van Bhopal
om er te protesteren tegen de gebrekkige afwerking van de schadeclaims. foto's sjors van beek
zienlijk hogere cijfers. „De gasramp
heeft minstens 25.000 doden geëist,"
beweert activist Jabbar Khan. Ook
S. SShrivastava, advocaat van de
gasslachtoffers, noemt dit getal.
„Die eerste nacht stierven zeker
acht-tot tienduizend mensen. De an
deren zijn later gestorven aan de ge
volgen van het slow poison (langza
me vergif)," aldus de advocaat.
Regeringswoordvoerder dokter K.
Gaur ontkent dat er tegenwoordig
nog mensen sterven als gevolg van
het gas. „Veel mensen hier denken
slechts aan één ding: financiële com
pensatie. Elk sterfgeval wordt nu
dus toegeschreven aan het gas," al
dus Gaur.
De dokter is hoofd van het regering
sorgaan dat de medische hulp aan de
gasslachtoffers coördineert. Volgens
Gaur zijn de medische problemen in
Bhopal adequaat aangepakt. „Er
zijn vier speciale gasziekenhuizen en
negen gaspoliklinieken gebouwd of
nog in aanbouw, en op grote schaal
worden medicijnen verstrekt. Bho
pal is tegenwoordig een gezonde
stad," aldus Gaur.
Gaurs houding lijkt symptomatisch
voor de opstelling van de Indiase re
gering, die claimt dat het ergste leed
in Bhopal nu wel is geleden. Wat rest
is slechts de afwikkeling van de
schadevergoedingen.
Ook die kant van de zaak is aan veel
kritiek onderhevig. In 1989 sloot
Union Carbide, na jaren juridisch
touwtrekken, een overeenkomst met
de Indiase regering. Het Amerikaan
se bedrijf zou 470 miljoen dollar (on
geveer 850 miljoen gulden) betalen
als de Indiase regering zou afzien
van verdere schadeclaims. De deal
stuitte op een storm van kritiek. De
werkelijk geleden schade zou in de
buurt van de vijftien miljard dollar
liggen, aldus organisaties van
slachtoffers. De Indiase Hoge Raad
gaf uiteindelijk toch haar fiat aan de
overeenkomst.
Ter vergelijking: de oliemultinatio-
nal Exxon werd in september jongst
leden veroordeeld tot een schadever
goeding van vijf miljard dollar van
wege de ramp met de olietanker
Exxon Valdez op de kust van Alaska
in 1989. „Voor het schoonmaken van
een zee-otter in Alaska is méér geld
uitgetrokken dan voor een mensen
leven in India," stelt een journalist
van een Indiaas dagblad dan ook bit
ter vast.
De nabestaanden van de overlede
nen krijgen, afhankelijk van leeftijd,
inkomen en gezinssituatie, tussen de
zes- en dertigduizend gulden. Ge
wonden kunnen rekenen op bedra
gen tussen de 1500 en 20.000 gulden,
minus de twaalf gulden die ze maan
delijks al aan interim-noodhulp heb
ben ontvangen. Tot op heden is pas
160 miljoen gulden uitgekeerd.
Activist Jabbar Khan is verbitterd
over de regeling. „Een Indiaas men
senleven heeft kennelijk geen waar
de," stelt hij. Khans verklaring luidt
dat de Indiase regering de multina
tionals in India niet voor het hoofd
wenst te stoten.
„Een té harde aanpak van Union
Carbide zou andere bedrijven wel
eens af kunnen schrikken." Boven
dien is Khan ervan overtuigd dat
Union Carbide Indiase ministers
heeft omgekocht. „Union Carbide en
de Indiase regering, dat is twee kan
ten van dezelfde medaille," aldus
Khan.
Anderen in Bhopal zijn minder cy
nisch. Ze houden het vooral op prag
matisme van de kant van India, dat
de keus had tussen tientallen jaren
procederen voor een hoog schadebe
drag, of genoegen nemen met een
laag bedrag dat dan op korte termijn
aan de slachtoffers ten goede kon
komen.
Tben het geld er eenmaal was,
koos de Indiase regering voor
een individuele afhandeling
van de schadeclaims. Ook op
die keuze was veel kritiek. Elke in
diener van een schadeclaim dient nu
met stapels documenten aan te tonen
dat hij werkelijk slachtoffer is. Veel
van de ongeletterde, straatarme
slachtoffers struikelen vroeg of laat
in die procedure omdat ze een be
paald document niet hebben. Veel
slachtoffers zijn te arm of te ziek om
uren in de rij te staan voor een van
de vele benodigde documenten, zo
luidt een veelgehoorde klacht. De
gekozen aanpak is bovendien zeer
fraude- en corruptiegevoelig. Onver
moeibaar maar tevergeefs heeft Jab
bar Khans 'Gas Peedit' dan ook ge
streden voor een basis-schadever
goeding aan iedereen die kan aanto
nen dat hij in 1984 in een wijk woon
de die door het gas is bestreken.
In het telefoonboek van Bhopal zijn
twee kolommen ingeruimd voor de
tientallen regeringsorganen die zich
bezighouden met de afwikkeling van
de gasramp. Van de 11.955 afgehan
delde dodenclaims is inmiddels bijna
de helft afgewezen. Zo'n 3500 do
denclaims wachten nog op behande
ling, evenals ruim 500.000 claims
van gewonden.
Religieuze en politieke tegenstellin
gen beïnvloeden de toch al stroperi
ge afwikkeling van de ramp nog ver
der. Zo werden naai-ateliers die wa
ren geopend voor gasweduwen, weer
gesloten toen de extreem-rechtse
hindoepartij BJP in Madhya Pradesh
aan de macht kwam. Volgens activist
Jabbar Khan was het feit dat zeven
tig procent van de gasweduwen mos
lim is, hier debe*t aan.
A. Qureshi is rechter bij de Hoge
Raad en eindverantwoordelijke voor
toekenning van de smartegelden. In
zijn weelderig gestoffeerde, aircon
ditioned kantoor wijst hij de kritiek
op de trage afhandeling van de scha
declaims van de hand.
„De vertraging is grotendeels ver
oorzaakt door de slachtoffer-organi
saties zélf die telkens weer juridi
sche procedures aanspanden," be
toogt de rechter. „Bovendien: een
ramp als deze had nog nergens ter
wereld plaatsgevonden. We hadden
geen voorbeelden om op terug te val
len. De hele procedure is door ons uit
het niets opgetrokken," aldus Qures
hi. „Toen we begonnen, zei men dat
Het verlaten terrein van de che
mische fabriek Union Carbide in
Bhopal.
het 25 jaar zou gaan duren. Ik voor
spel u; binnen twee a drie jaar zijn
alle claims afgewikkeld."
Het gevolg van dit alles is dat veel
slachtoffers hun vertrouwen in een
goede afloop hebben verloren. „We
worden belazerd door de regering. Ik
denk niet dat we ooit nog geld zien,"
zo verwoordt de 51-jarige P.D. Tol-
ani het wantrouwen van veel slacht
offers. Het gezin Tolani kreeg in
1990 zesduizend rupees (360 gulden)
voorlopige schadevergoeding. Hun
schadeclaim is nog in behandeling.
„De regering vertraagt de zaken on
nodig," denkt Tolani.
Zijn verhaal is dat van zovele ande
ren. Ook Tolani is van binnen ver
teerd door het gas. Werken kan hij
niet meer. Zijn 45-jarige echtgenote
Shantabai lijdt aan ernstige depres
sies, een erkend gevolg van de gas
ramp. „Ik heb geen zin meer om te
leven," stelt ze onomwonden.
De gasramp in Bhopal heeft niet al
leen medische en financiële gevolgen
gehad. De samenleving is ontwricht
door de catastrofe van december
1984, waarschuwt activist Jabbar
Khan. „Vrouwen uit Bhopal kunnen
niet meer buiten de stad trouwen
omdat niemand een gasslachtoffer
als partner wil. In duizenden gezin
nen zijn de kostwinners weggeval
len. Kinderen moeten dus gaan wer
ken en kunnen daardoor niet meer
naar school," zo schetst Khan enkele
van de lange termijn-effecten die
nog „generaties lang" merkbaar zul
len zijn. „'Het probleem Bhopal'
wordt deze eeuw niet meer opge
lost," zo is dan ook zijn overtuiging.
Elke zaterdag verzamelen Jab
bar Khans aanhangers zich in
een parkje in het centrum van
Bhopal. Spandoeken en leuzen
verraden de verbeten bitterheid on
der de slachtoffers. Union Carbide
Murdabad: Dood aan Union Carbi
de, prijkt op een muur. Ernaast staat
een tekening van een man-met-cow-
boyhoed aan een galg. Het is Warren
Anderson, de inmiddels gepensio
neerde president-directeur van
Union Carbide. Enkele honderden
gasslachtoffers luisteren wekelijks
naar de opzwepende woorden van
Jabbar Khan, Voorbijgangers schen
ken weinig aandacht aan de bijeen
komst. Na tien jaar zijn ze er wel aan
gewend geraakt.
Op een krukje voor hun woning sta
ren Habib Ali en Daswani naar de
verlaten, met onkruid overwoekerde
Union Carbide-fabriek aan de over
zijde van de straat. Ze behoren tot de
652 werknemers van Union Carbide
die werden ontslagen. „Union Carbi
de heeft onze vakbond omgekocht
om het ontslag mogelijk te maken,"
verklaren ze beslist.
Of ze na die fatale nacht nog wel
eens iemand van het bedrijf hebben
gesproken? „Ha!... Niemand hier in
de wijk heeft ooit iemand van Union
Carbide gezien." De mannen zeggen
het zonder een spoor van verbitte
ring. Tien jaar na de ramp verbazen
ze zich nergens meer over. „We
wachten af. Wat kunnen we anders
doen?"
