Dieren
milj ardenbedrijf
Muizezaad biedt hoop voor onvruchtbare mannen
New
Ste
Genetisch
gemanipuleerd
vee kan de mens
voorzien van
kostbare medicijnen
Ex-gener
DE STEM
WETENSCHAP
Aï
Japanse ontdekking kan uitkomst bieden
pESTEM
ZATERDAG 1 OKTOBER 1994
Genetisch gemanipuleer
de dieren kunnen de
mens voorzien van kost
bare medicijnen. Stier
Herman is in ons land
een begrip. Volgend jaar
gaan zijn vrouwelijke na
komelingen voor het
eerst melk geven, waarin
het menselijke eiwit lae
toferrine zit. De Kamer
stemde eerder dit jaar in
met de voortgang van het
experiment. Transgene
dieren zijn in him eentje
pharmaceutische fabrie
ken geworden, die een
miljardenomzet kunnen
halen.
Door Hans Rube
Ze hebben een naam -Tracy,
Huomen, Herman - of dragen
rugnummers. Ze zijn dier, en een
beetje menselijk. Vertroeteld
door hun verzorgers als waren
het kostbare kasplantjes. En in
feite zijn ze dat dan ook.
Transgene dieren, wandelende
levende 'medicijnfabrieken', zijn
de hoop van tal van patiënten
met een bloederziekte of ernstige
immuniteitstoornissen. 'Bio-
pharma', medicijnontwikkeling
op het boerenerf, is in korte tijd
een bedrijfstak geworden waarin
miljarden guldens in te verdie
nen vallen. Nederland spreekt
daarin nog steeds een woordje
mee, nu het experiment met de
nazaten van stier Herman door
kan gaan.
Herman' is slechts een van de
vele transgene dieren die in de
afgelopen jaren zijn 'ontwik
keld'. Dieren, waaraan menselij
ke eigenschappen zijn toege
voegd door aan de genen van het
beest te sleutelen. De vrouwelij
ke nakomelingen van de door
het Leidse bedrijf Gene Phar-
ming gemanipuleerde stier Her
man zouden daardoor in hun
melk het menselijke eiwit laeto
ferrine, een ontstekingsremmer,
kunnen produceren.
Ook talloze muizen, ratten, ham
sters, konijnen, schapen, geiten
en varkens zijn in de afgelopen
jaren 'aangepast'. Zodanig, dat
ze geacht kunnen worden ten
bate van de mensheid 'medicij
nen' te produceren in hun melk,
bloed of weefsels.
De mens schept een moderne
Ark van Noach, een scheepsla
ding dieren die levensreddende
stoffen in zich dragen. Aange
zien het bio-technische vakge
bied nog slechts aan het begin
staat bij de genetische manipu
latie van dieren, lijken de moge
lijkheden schier onuitputtelijk.
Alles draait om het erfelijke
'materiaal' van mens en dier. Het
DNA, de genen, de eiwitten. Op
velerlei gebied lijken de mens en
de andere zoogdieren op elkaar.
De verschillen zitten in de klein
ste onderdelen van onze li
chaamscellen: de stukjes in de
genen die 'voorschrijven' hoe ons
lijf wordt gevormd en reageert.
Moedermelk
Koemelk en moedermelk, bij
voorbeeld, lijken onder de mi
croscoop verdacht veel op el
kaar. Toch mist de dagelijks ge
molken koe een essentieel be
standdeel dat de zogende moe
der in haar melk wel steeds bij
zich draagt. De vrouw geeft haar
kind,laetoferrine mee, een ijzer
bindend eiwit met een anti-bac-
teriële werking. Een koe kan,
gedurende een korte periode,
laetoferrine aanmaken, maar de
produktie valt op een gegeven
moment stil. Deze lactoferrine-
produktie wordt gestuurd door
het DNA, zowel bij mens als
zogende dieren.
Het Leidse Gene Pharming
kwam begin jaren negentig via
de biochemische industrie in het
bezit van het DNA dat de lacto-
ferrine-produktie bij mensen
stuurt. Afgeleid van het mense-
De fokstier Herman. Volgend jaar gaan zijn vrouwelijke nakomelingen voor het eerst melk geven, waarin het menselijke eiwit laetoferrine zit.
lijke gen en menselijk in die zin
dat het de eigenschap van de
vrouwelijke melkproduktie ko
pieert.
Door dit stukje DNA' in de genen
van Herman te implanteren ver
krijgt het rund 'menselijke trek
jes'. Herman zorgde er op zijn
beurt voor dat zijn 49 vrouwelij
ke nakomelingen in hun genen
een beetje mens werden. Als zij
na bevruchting volgend jaar
melk gaan produceren bevat die
melk laetoferrine. Een grondstof
die wellicht de weerstand van
ernstig zieke mensen, zoals
aidspatiënten, kan helpen op
krikken. Voor de medicinale
melk in zijn geheel, bestaat in
Afrika, Azië en Rusland veel
belangstelling, als vervanger van
moedermelk die mogelijk besmet
is met HIV.
Nederland blijft met Herman
een woordje meespreken in de
wetenschappelijke wereld. De
Tweede Kamer had bedenkingen
bij de samenwerking van Gene
Pharming en voedingsbedrijf
Nutricia. Als het experiment
daardoor was afgeblazen zou
Herman waarschijnlijk zijn ver
huisd, en had Nederland een
groot deel van de technologie en
mogelijke inkomsten verloren.
Van therapeutische eiwitten
wordt verwacht dat ze de phar
maceutische wereldmarkt gaan
beheersen. Als Nederland Her
man had verloren, was het in
Californië gevestigde GenPharm
zonder probleem verder gegaan
met het experiment. GenPharm
beschikt ook al over kalveren
met het lactoferrine-gen, en mikt
op een thuismarkt van 600 mil
joen dollar per jaar in medicina
le babymelk.
Tracy
'Farming' (boeren) is 'pharming'
geworden. En het gaat snel met
de 'pharming'. In de VS melkt
men sedert 1988 transgene mui
zen die TPA produceren, een
antistollingsmiddel bij hart
klachten. Frankrijk heeft zijn
transgene konijnen, met het stol
lingseiwit factor 7 in hun melk.
Het Amerikaanse Genzyme pro
duceert in muizenmelk CFTR,
een middel tegen longaandoe
ningen en beschikt verder over
geiten die groeihormonen en an-
ti-trombine maken. DNX - ook
VS - haalt menselijk hemoglobi
ne uit varkensblped.
De wereldmarkt met zijn gigan
tische aanbod in - gekopieerd -
DNA biedt tal van mogelijkhe
den. Het Schotse schaap Tracy
en haar nakomelingen vormen
momenteel misschien wel de
grootste medicijnen-produce
rende kudde van dit moment.
Tracy is na kunstmatige insemi
natie in een reageerbuis 'ontwik
keld', door het bedrijf Pharma
ceutical Proteins in Edinburgh.
Tracy haar genen zijn zodanig
veranderd dat ze het menselijke
eiwit AAT (alpha-l-antitryp-
sine) in haar melk kan produce
ren. AAT stimuleert bij kinderen
de groei van organen. Een tekort
kan leiden tot long-emfyseem.
jaar.
Commercie
In de jaren zeventig was Genen-
tech in Californië het enige be
drijf ter wereld dat zich com
mercieel bezighield met biotech
nologie. De stichters van Genen-
tech waren de uitvinders van de
geprogrammeerde bacteriën, die
gekloond een oneindige hoeveel
heid eiwitten produceren.
Bio-technologische industrieën
zijn er tegenwoordig bij de hon
derden. Genentech is al lang de
FOTO'S ANP
waardoor erfelijke ziekten kun
nen worden genezen.
'Gene-pharming' kan een aardi
ge bres slaan in die bio-techno-
logische miljarden-industrie. In
dieren geproduceerde medische
produkten zijn goedkoop, zuiver
en in straks grote hoeveelheden
aanwezig als eenmaal met gema-
nipuleerde dieren gefokt kan
worden. Geen wonder dus dat de
grote multinationals de ontwik
kelingen rond Tracy, Herman en
hun lotgenoten met argusogen
volgen, en daar waar mogelijk
patenten trachten te verkrijgen
op genetisch ontwikkeld materi
aal.
Dierenbescherming
Voor dierenbeschermers gaan
deze ontwikkelingen veel te ver.
Het dier mag geen fabriek wor
den, stelt de Nederlandse Die
renbescherming, die de Tweede
Kamer in het geweer trachtte te
krijgen tegen de experimenten
met stier Herman. Een poster
waarop een zogende vrouw met
koeienuiers werd afgebeeld
Voor dierenbeschermers gaan de ontwikkelingen met genetische manipulatie veel te ver. Het dier
mag geen fabriek worden, stelt de Nederlandse Dierenbescherming.
De helft van de nakomelingen
van Tracy beschikt nu over de
zelfde eigenschappen. Het pro
ject met de Schotse schapen
wordt met vele tientallen miljoe
nen guldens gestimuleerd door
de Duitse multinational Bayer
AG, die verwacht dat de omzet
in het door schapen geprodu
ceerde AAT binnenkort een klei
ne 200 miljoen gulden per jaar
zal bedragen.
Tracy en haar kinderen worden
ook door hemofilie-patiënten in
de gaten gehouden. De eigen
schap van schapen uit dezelfde
kudde zijn door het Schotse be
drijf zodanig gemanipuleerd dat
ze stollingsfactor 9 in hun melk
produceren. Het zeldzame eiwit
is volgens de Schotten ruim
schoots in de schapenmelk aan
wezig. Goed voor een omzet van
minimaal 100 miljoen gulden per
grootste niet meer. De wereld
markt in bio-technologische
produkten bedraagt rond de
achttien miljard gulden, voorna
melijk in bloedeiwitten. Genen
tech heeft daarin een aandeel
van ongeveer 800 miljoen gul
den. Het bedrijf bezit het groot
ste commerciële biotechnische
laboratorium ter wereld met een
staf van 400 onderzoekers. Men
richt zich momenteel vooral op
de ontwikkeling van gen-thera
pie, het zodanig manipuleren
van de menselijke erfelijke code
moest de publieke opinie mobili
seren tegen de 'genenmelkers'.
Mede-eigenaar van Herman, het
voedingsbedrijf Nutricia, werd
aangevallen. Samen met de
Stichting Natuur en Milieu pro
beerde de Dierenbescherming in
een kort geding de experimenten
tot staan te brengen. Want, zo
stelt men, waar is het einde? Na
de genetisch bewerkte groenten,
nu genetisch bewerkte dieren en
straks de mens. We zijn bezig de
schepping aan onze eigen be
hoefte aan te passen.
Dilemma
Het is een ethisch dilemma,
gen diverse patiëntenorganisï
ties, die opkomen voor de belan
gen van chronisch zieken. Gene
tische manipulatie lijkt onver,
wachts op betrekkelijk eenvo».
dige wijze een geneesmidde',
voor immuunziekten, zoals vor.
men van kanker, astma en ren-
ma, of hemofilie binnen handbe
reik te brengen.
Om een noodzakelijk preparaa:
als het stollingseiwit factor
(het ontbreken daarvan leidt t
hemofelie A) uit menselijk bloei
te winnen, zijn in ons land nu
nog jaarlijks 600.000 donoren
nodig. De procedure is kostbaar
de kosten voor het behandel®
van een patiënt met een ernstig
vorm van hemofilie bedrage
100.000 gulden per jaar. Eiwit-
ten gewonnen uit koemelk zullen
slechts een fractie kosten van
eiwitten uit menselijk bloed.
Daarnaast is de huidige therapie
nog steeds (virus)onveilig, hoe
wel de laatste jaren de screening
van het donorbloed aanzienlijk
is verbeterd. Hemofiliepatiënten
zijn desondanks de laatste jaren
besmet geraakt met vormen var
hepatitis en HIV.
Alternatief
Voor uit menselijk bloed gewon
nen stollingseiwit factor 8 is se
dert kort een nieuw alternatief
op de markt, ook weer via
recombinante DNA-techniek
Het menselijke eiwit wordt
cellen van een hamsternier
kweekt. Het blijkt zuiver en
voldoende hoeveelheden te leve
ren, maar ook dit middel is vre
selijk duur, en niet voor iedereen
geschikt.
Cees Smit, coördinator van
Nederlandse Vereniging van He
mofiliepatiënten (NVHP): „Hoe
wel dit produkt wel veilig is,
geldt nog wel hetzelfde bezwaar
als bij het uit bloed gewonnen
preparaat.' sommige patiënten
vertonen afstotingsverschijnse
len tegen het lichaamsvreemde
eiwit."
De NVHP is dan ook voorstan
der van onderzoek met transge
ne dieren. „Als het lukt factor
in koemelk te laten produceren,
is in principe de melk van
enkele koe voldoende om al
patiënten te helpen," denkt
Smit, die verwacht dat het ge
wenste eiwit pas over enkele
jaren uit koeien gewonnen kan
worden.
Finse koe
Huomen is een Finse melkkoe
die in haar melk een kostbaar
medicijn draagt tegen bloedar
moede. Het beest produceert
menselijke eiwit- EPO. EPO sti
muleert de produktie van rode
bloedcellen. Een pond EPO kost
in de farmaceutische wereld on
geveer 150 miljoen gulden. Huo
men kan op jaarbasis naar
schatting 175 pond van dit eiwit
produceren, in haar melk.
Huomen alleen is een miljarden
bedrijf, dat de multinationals
naar de kroon steekt.
Op het 23e congres van de Inter
nationale Society voor Bloed
transfusie was in Amsterdam
een warm pleidooi te horen van
het Amerikaanse Rode Kruis om
door te gaan met experimenten
op dieren. „Met twintig transge
ne varkens kunnen we de twee
kilo stollingseiwit factor 9 uit
hun melk halen, die we jaarlijks
voor onze hele bevolking nodig
hebben," aldus de woordvoerdei
van het Rode Kruis. „Transgene
dieren schenken ons de moge
lijkheid zuivere medicijnen voor
allerlei aandoeningen te verkrij
gen, die we op geen enkel andere
manier kunnen maken."
En volgens de transgene boeren
is er geen veestapel ter wereld
die zo vertroeteld wordt als al
deze Hermannen, Tracy's en
Huomens.
In medische kringen bestaat
al geruime tijd ongerustheid
over de toenemende manne
lijke onvruchtbaarheid.
Steeds meer mannen blijken
een tekort te hebben aan
volgroeide spermacellen. Dat
levert problemen op bij de
gezinsuitbreiding.
Japanse onderzoekers beweren
nu echter dat volgroeide sper
matozoïden helemaal niet nodig
zijn om een ontvankelijke eicel
te bevruchten. Zij zijn erin ge
slaagd muizen zich te laten
voortplanten door gebruik te
maken van geslachtscellen die
zich nog' niet tot volwaardige
spermacellen hebben ontwik
keld. Deze spermatiden zijn als
het ware de 'voorlopers' van het
sperma.
Wetenschappers vroegen zich al
langer af op welk ogenblik in de
ontwikkeling tot spermatozoïde
de zaadcel vruchtbaar wordt.
Dat blijkt veel eerder te zijn
dan gedacht.
Weinig verschil
Spermacellen ontwikkelen zich
in de teelballen. In hun vroegste
vorm (de spermatocyten) ver
schillen ze nog niet ingrijpend
van de meeste andere cellen in
het lichaam. Zo beschikt elke
spermatocyt over een volledig
stel chromosomen.
Eenmaal in de teelbal aange
land, beginnen de spermatocy
ten zich te delen, waarbij elke
cel wordt opgedeeld in twee
cellen die ieder maar over de
helft van de chromosomen be
schikken. De andere helft wordt
bij bevruchting geleverd door
de eicel.
Volgroeide spermacellen zien
eruit als kleine kikkervisjes. Ze
hebben een zweepstaartje waar
mee ze zich via de vrouwelijke
voortplantingsorganen een weg
kunnen banen naar de eicel in
de baarmoeder.
Spermatiden, die gevormd wor
den in de eerste fase na de
deling van de spermatocyten,
beschikken nog niet over zo'n
staartje en kunnen dus niet op
de normale wijze voor bevruch
ting zorgen. De Japanse geleer
den hebben echter ontdekt dat
de spermatiden van een manne
tjesmuis in de eicel van een
vrouwtjesmuis kunnen worden
ingebracht en dat daarbij een in
alle opzichten normale be
vruchting tot stand komt.
Beschikbaar
De Japanse ontdekking kan uit
komst bieden voor mannen die
lijden aan de ernstigste vorm
van onvruchtbaarheid: die
waarbij geen rijpe geslachtscel
len tot ontwikkeling komen. De
techniek die moet worden ge
bruikt, is ook al beschikbaar.
Op verschilende plaatsen (ook
in ons land) is het al mogelijk
bevruchting tot stand te bren
gen door één geselecteerde
zaadcel in een eicel in te bren
gen.
Deskundigen spreken van 'een
elegante ontdekking'. Zij zeg-,
gen dat de Japanse vondst aan
geeft dat alles wat er in de
ontwikkeling van de zaadcel ge
beurt na de deling van de sper
matocyten 'alleen maar te ma
ken heeft met manieren om de
zaadcel bij en in de eicel te
krijgen'.
Poor Neena Bhandari
New Delhi (ips) - New
de Middeleeuwen ont
binnengevallen door
roem beluste vorsten,
dreigt de stad te w
stroomd door heel an
Wanneer de zon onderg
boven de stad miljoen
nen neer, terwijl overda
rondlopen en verkeers
en ongelukken veroorza
De sprinkhanen zitten ov
sen, bomen, struiken, ra
ding. Deskundigen verw
nog zeker een jaar zullen b
bang dat ik ze meekook i
soep," zegt een jonge vro
snel het hek sluit om de be
houden.
De groene insecten wete"
schillende manieren het v
Door Tom Raum
Washington (ap) -
Amerikaanse bevo
niet direct een sterke
of een nationale hel
aanwijzen, lijkt er ee
tenkans weggelegd
oud-generaal Colin P
Als hij genoeg poli
tieke ambities heeft
zou hij weieens de
'eerste zwarte presi
dent van de VS
kunnen worden,
denken sommige
waarnemers.
Volgens een opiniepei
ling die in juli werd uit
gevoerd, is Powell veel
populairder bij de
Amerikanen dan presi
dent Bill Clinton. De
ster van Powell rees nog
verder toen de onderhande
delegatie van oud-presiden
ter waarvan hij deel uitm
een regeling voor de vree
machtsoverdracht in Haït'
te bereiken. Maar zal de o
neraal van die popularite
bruik maken om het on
vak van politicus te kiezen:
zijn naaste vrienden weten
nog geen antwoord op.
Powell (57) was veiligheid
seur onder president Ronal
gan en voorzitter van de
menlijke chefs van staven t'
de Golfcrisis van 1990/'91.
ren in New York als zoon v
maicaanse immigranten w
well bij zijn recente pensio
de hoogste zwarte militai
.Amerika ooit gehad heeft.
Geen zorgen
Bovenaan de prioriteitenlij
Powell staat niet de pol
maar zijn autobiografie,
boek moet eind dit jaar af z:
levert hem 6 miljoen dolls
van uitgeverij Random H
Met de 60.000 dollar er bij i
die Powell gemiddeld vooi
spreekbeurten vangt hoefl
zich alvast geen zorgen te i
over zijn oude dag. Powell k
rustige jaren van maken, oi
zen voor het hectische lever
het presidentschap.
Zowel de Democraten als d
publikeinen hopen dat hij
het Witte Huis kiest. Beide
tijen trekken hard aan Powe
hem in hun kamp te halen,
de voormalige generaal heei
nog geen voorkeur uitgespn
Met Powell aan hun zijde zo
de partijen goede zaken
want niet minder dan 74 prt
van de Amerikanen vindt ds
goed werk levert, een cijfer
van presidenten doorg
f slechts kunnen dromen.
'Slechts acht procent van de
volking kan grote fouten aa
persoon Powell ontdek
Celinda Lake, verkiezingsf
tionaris van de-Democrat
Rartij, wijst er op dat veel An
kanen momenteel naar ricl
zoeken en in Powell een
leider zien, die daden kan
richten en hoge morele waa
vertegenwoordigt. „Ik hoop
hij een Democraat is," zegt I
Loopgraven
Maar of dat zo is, daar is ook
sident Clinton nog niet achts
Washington gaan geruchten
Clinton Powell gepolst heeft
de eventuele opvolging van
nister van Buitenlandse Z:
Warren Christopher. Powel
hebben gezegd dat hij zich
vleid voelt, maar zijn besluit
der in het midden hebben g
ten. Door Powell nu in het V,
Huis te halen zou Clinton km
voorkomen dat de oud-gene
hem eventueel als Democrat
kandidaat uitdaagt in de v
rfflides voor de presidentsver
zingen van 1996.
Maar het zou voor Clinton m
jijk nog fataler zijn als Powe
het veld komt namens de R<
hlikeinen, die zo langzamerb
