Weekend
M
De vreemde oorzaak voor Dolle Dinsdag
Hl
DE STEM
DE STEM
Op Dolle Dinsdag,
maandag vijftig jaar
geleden, barstte de
vreugde in Nederland los.
Het land zou binnen
enkele dagen zo niet uren
bevrijd worden. Duitse
militairen namen de
vlucht, NSB'ers trachtten
massaal aan een
bijltjesdag te ontkomen.
De vreugde duurde
slechts een dag, want op
woensdag bleek al dat de
bevrijding van Breda
slechts een gerucht was,
door misverstanden in
Londen verspreid.
Dolle Dinsdag
zorgde ervoor dat
Musserts aanhang
in paniek vluchtte
Na de vreugde van
5 september volgde
een kater die tot 5
mei duurde
ZATERDAG 3 SEPTEMBER 1994
Door Aad Jongbloed
Het einde van de NSB
Op dinsdag 5 september
1944 stortte de Natio
naal Socialistische Be
weging (NSB) in el
kaar. De kameraden en
kameraadskes, die zo
veel heil hadden verwacht van het
nazistische Duitsland, waren of
massaal gevlucht of wachtten in
schuilplekken het moment af waar
op bijltjesdag zou beginnen. De
Leider, Anton Mussert, zou daarna
de gehate club nooit meer in het
gareel krijgen.
In de grote steden repten mensen
die dag zich naar de toegangswe
gen om met bloemen en Nederland
se, Britse en Amerikaanse vlagge
tjes de naderende bevrijders te ver
welkomen. Wat zij zagen was dat
duizenden Duitsers met paard en
wagen en andere in de haast gevor
derde vermoermiddelen richting
heimat trokken. In Leiden kwam
een Bevrijdingsnummer uit van het
illegale blad Het Dagelijks Nieuws.
Er zou voor het Westen echter nog
een lange winter volgen vol leed,
honger en dood.
Dolle Dinsdag, zoals de 5e septem
ber 1944 de geschiedenis in zou
gaan, was het gevolg van een reeks
misverstanden, voortkomend uit
een bijna grenzeloos optimisme en
ongeduld. De bron lag in Londen,
waar voornamelijk onder Neder
landers de bevrijdingskoorts een
benevelende werking had. Enkele
,weken na D-Day, toen de grote
doorbraak uit het bruggehoofd
Normandië volgde, leek het erop
alsof de Duitse tegenstand weg
smolt en dat de overwinning een
kwestie van hooguit weken was.
Lou de Jong, later bekend van zijn
oorlogsgeschiedenis, werkte bij Ra
dio Oranje in Londen. Op vrijdag 1
september verzorgde hij een pro
gramma dat nog slechts matig opti
mistisch was. Maar de volgende
dag kreeg de koorts ook Radio
Oranje te pakken. De Jong ontving
namelijk een vertrouwelijk tele
foontje dat de Amerikanen in de
buurt waren van Maastricht.
Op zondag, toen De Jong en zijn
collega Van den Broek, de vader
van de latere minister, de middag
uitzending moesten voorbereiden,
was de spanning te snijden. Er was,
na de hoopvolle berichten over
Maastricht, nu ook een bericht bin
nengekomen dat de Duitsers al be
zig waren Nederland te ontruimen.
Prins Bernhard en de ministers
Gerbrandy en Van Heuven Goed
hart arriveerden bij de BBC, waar
Radio Oranje gastvrijheid genoot.
Van den Broek moest een eigen
handig door koningin Wilhelmina
voorgelezen verklaring voorlezen
waarin ze onder andere de benoe
ming van prins Bernhard tot bevel
hebber van de Nederlandse Strijd
krachten aankondigde. Daarna
richtte prins Bernhard zich tot de
verzetsbeweging. Vervolgens las De
Jong een boodschap voor van het
Geallieerd Opperbevel dat eindigde
met de woorden: „Het uur der
bevrijding, waarop Nederland zo
lang heeft gewacht, is nu zeer na
bij."
Van den Broek deed daar nog een
schepje bovenop door te zeggen:
"Luisteraars, het is nu bijna zover.
Waar we jaren op hebben gewacht,
staat nu bijna te gebeuren." In
Nederland wist men niet beter of
de vlaggen konden nu voor de dag
gehaald worden; het zou een kwes
tie van dagen worden voor ze uit
gestoken konden worden.
Op dat moment werd het
grote misverstand geboren.
De Nederlandse regering
dacht dat de censor het be
richt zou tegenhouden als hij over
andere informatie zou beschikken,
de censor dacht dat de Nederlandse
regering het bericht uit eigen bron
nen had en gaf het dus vrij voor
verspreiding. Op maandagavond 10
uur zond de BBC in twee talen het
voor Nederland zo verheugende
nieuws uit dat Breda bevrijd was.
Het werd de volgende ochtend,
dinsdag 5 september, om kwart
voor zeven en kwart voor acht nog
eens herhaald.
Was het nieuws van Radio-Oranje
alleen al aanleiding genoeg voor
grote vreugde in bezet Nederland,
de naderende bevrijding leek bo
vendien bevestigd door de uitzon
deringstoestand die op de avond
van 4 september door Seyss-In-
quart en Rauter werd afgekondigd.
Op de muren verscheen dinsda
gochtend een 'Bekanntmachung'
waarin voor de duur van de uitzon
deringstoestand het verboden werd
zich tussen 20 en 4 uur in de open
lucht te bevinden. 'Samenscholin
gen van meer dan vijf personen,
van welken aard ook, worden door
patrouilles der Weermacht, der SS
en Politie beschoten. De Weer
macht en de Politie schieten verder
op elkeen, die in den tijd, waarin
het verboden is, zich in de open
lucht te bevinden niet op het eerste
bevel blijft staan.' Een laatste
stuiptrekking, werd gedacht.
Vanaf dinsdagochtend was de Ne
derlandse bevolking in een uitgela
ten stemming. Mensen gingen mas
saal de straat op. Er werd reikhal
zend uitgekeken naar de bevrij
ders, vlaggen werden uitgestoken
en in menig gezin werd van het
laatste voorraadje hamsterwaar
een feestmaal bereid. Enkele uit
zonderingen daargelaten - in Lei-
den werd een jongen die een oranje
vlag boven in een lantaarnpaal
bond neergeschoten - lieten de
Duitsers de bevolking met rust. Zij
hadden het te druk met het organi
seren van hun eigen terugtocht.
Overal in Nederland, maar met
name in het zuiden, zag men grote
groepen Duitse soldaten wegtrek
ken richting oostgrens met gestolen
(bak)fietsen, paard en wagens. In
Schagen werden zelfs alle volg
auto's van een begrafenisstoet door
vluchtende Duitsers gevorderd. In
Zandvoort verdween de hele kust
bewaking. De terugtocht duurde
echter niet lang. Op verscheidene
plaatsen werden ze door hoge offi
cieren teruggestuurd. De discipline
werd hersteld door enkele execu
ties, want op ontvluchting stond de
doodstraf.
Zo groot ais de vreugde was
bij de doorsnee Nederlan
ders, zo groot was de paniek
bij de leden van de NSB.
Hun was te kennen gegeven dat bij
de bevrijding de grote afrekening
plaats zou vinden en zij zagen dat
het gewapende verzet al in actie
kwam. In Rotterdam bezetten
knokploegen gebouwen van de
NSB en elders .werden barricades
opgericht en obstakels geplaatst
om de vlucht van Duitsers en
NSB'ers te bemoeilijken. De angst
iwas zo groot dat er extra treinen
van de Nederlandse Spoorwegen
moesten worden ingezet om meer
dan 60.000 NSB'ers in oostelijke
richting te vervoeren.
De avond daarvoor was het tot een
groot meningsverschil gekomen op
het hoofdkwartier van de NSB aan
de Maliebaan in Utrecht. De top,
op de hoogte van de berichten uit
Londen, ruziede over de organisa
tie van een evacuatie van NSB'ers
of eigenlijk over het gebrek aan een
plan daartoe. Door Leider Mussert
werd de situatie in zijn inleiding
'verward' genoemd, waarschijnlijk
ter verontschuldiging van het ont
breken van een plan. „Het is een
godvergeten schandaal dat er niets
Begin september '44 Duitse mi
litairen vluchten vanuit België
voor het front uit. Hun aftocht
werkte de euforie van Dolle
Dinsdag in de hand.
FOTO ARCHIEF DE STEM
is voorbereid," riep organisatielej.|
der Kardoes.
Ook plaatsvervangend Leider Val
Geelkerken met wie Mussert ajl
enige tijd ruzie had, kwam me:|
scherpe verwijten. De Leider
veel eerder voorbereidingen moe|
ten treffen. Aan het eind van
vergadering werd tenslotte het se:
aan de Spoorwegen gegeven dL
Rauter toestemming had verleendl
dat de volgende dag evacuatietreij
nen zouden rijden. De NSB-to
zelf zou zo snel mogelijk naai
Apeldoorn vertrekken. Mussert zeil
vertrok in grote haast naar huis o
diezelfde avond nog zijn vrouw (i
tante) Rie en zijn minnares Marit.|
tje in veiligheid te brengen op d(|
Holterberg in Overijssel.
Op Dolle Dinsdag zelf, terwijl
NSB-kader voor het grootste d
op de vlucht was geslagen, liet dj
Leider zich opvallend in Utreehil
rondrijden om het volk te tonen dal
hij op zijn post bleef. De NSB ze|
viel op die dag feitelijk uit ell
Dat later door een tijdelijke bijzon-l
dere rechtbank hoge NSB'ers wer l
den geschorst, maakte geen indm|
meer. De opruiende praatjes van d
journalist Max Blokzijl, die Hilver-I
sum verruild had voor Groninger.!
vonden nauwelijks meer gehoor.
Enige geruststelling kregen c
abonnees van het NSB-blad Volkl
en Vaderland op 8 september me:|
de redactionele mededeling
'niemand eenige vrees hoeft t|
koesteren dat eventueel hier bin-l
nenkomende 'bevrijders' op het re l
dactiebureau van VoVa zijn naa»|
en adres zullen vinden. De
ingekomen en uitgaande corral
pondentie is zorgvuldig verbrancl
Wij deelen dit ter geruststelfel
mede met het oog op de dreigemesf
ten kannonade, waarmee radio|
oranje zich onledig houdt.'
et de gevluchte NSB'erJ
verliep het niet naai
wens. Van de 35.00:1
vrouwen en kinderen, di;[
bijeengebracht waren in een kam»
op de Lüneburgerheide en dl
30.000 elders in Duitsland, kwal
men alarmerende berichten. Dt|
leefomstandigheden waren bi;
der slecht. De hygiënische voorzit!
ningen waren ontoereikend, hs:|
eten was slecht en onvoldoend!
Vrouwen werden te werk gesteld ir.1
wapenfabrieken, de kinderen werl
den aan hun lot overgelaten. Vela!
spraken geen Duits. Doordat dl
meesten overhaast waren vertrok!
ken, hadden zij te weinig kledinl
bij zich en er was gebrek aan g
schoeisel. Contact met achtergeblel
ven familieleden was er nauwelijks!
en ondersteuning kwam moeizaail
op gang. Een groot aantal was zl
gedesillusioneerd dat het lidmaat-|
schap van de NSB werd opgezc
In januari 1945 liet Mussert zicll
nog een keer gelden toen hij dl
terugzending gelastte van ongeveel
28.000 NSB-vrouwen en kinderel
van Duitsland naar de noordelijta|
provincies in Nederland.
De vreugde van Dolle Dinsdal
werd snel gevolgd door een kater!
veroorzaakt door berichten dat del
geallieerden nog lang niet zo vel
gevorderd waren als de bevoljpjjl
hoopte. In de dagen daarop nam del
gelijkgeschakelde pers in haar be|
richtgeving een laatste restje 1
over een snelle bevrijding weg. Heil
Drentsch Dagblad plaatste op 1
september een artikel waarin uil!
voerig geschreven werd over HET!
GERUCHT, maar waarin tevesl
werd opgeroepen in het vervol||
'alleen te vertrouwen op de
trouwbare Duitsche berichtgeving!
Seys-Inquart, geërgerd door dt|
vreugde in Nederland en de dei
tie van de NSB, verklaarde
Nederland na de Duitse overwin!
ning niet langer op een bevoorrech!
te positie in het 'Nieuwe Europa'|
hoefde te rekenen.
Het Zuiden hoefde al snel g»
rekening meer te houden met d
dreigement, het werd spoedig i
Dolle Dinsdag bevrijd. Maar voofl
de rest van Nederland duurde di|
kater van Dolle Dinsdag tot 5 r
1945, acht maanden lang.
Door prof. dr. Tom Gehrels
Dinsdag 5 september 1944
werd een opgewonden dag
in Nederland. Zo uitgela
ten, maar tegelijkertijd ook
verwarrend, dat de naam 'Dolle'
Dinsdag' eraan verbonden raakte.
Drie dagen tevoren wachtte Neder
land al gespannen af op verdere
berichten over het snelle optrekken
van het Engelse Tweede Leger door
Frankrijk naar het noorden. In een
tijdbestek van nauwelijks vier da
gen legde dit meer dan 320 kilome
ter af. Maar vooral in de avond van
de vierde september werd het en
thousiasme nog extra aangewak
kerd door de nieuwsberichten uit
Londen. Radio Oranje kondigde
aan dat de geallieerden Antwerpen
hadden bevrijd en die dag zelfs zo
ver als Breda waren gekomen!
Terwijl NSB'ers in paniek weg
vluchtten, bereidde de bevolking
zich voor op de ontvangst van de
bevrijders. De volgende dag zou
een belangrijke worden in de va
derlandse geschiedenis. Al vroeg op
die dinsdagochtend stonden men
sen langs de hoofdwegen in het
noorden en zelfs wapperden hier en
daar wat vlaggen.
Mijn eigen reactie was weer iets
anders. Ik had al eens eerder ge-
Prof.dr. Tom Gehrels, een van
origine Nederlandse sterrenkun
dige die werkzaam is aan de
universiteit van Tuscon in Arizo
na, deed De Stem navolgend
artikel toekomen over Dolle
Dinsdag. Gehrels, die einde van
de tweede wereldoorlog functio
neerde hij als geheim agent van
de Britse SOE (Special Opera
tions Executive), is al jaren op
zoek naar de waarheid omtrent
Dolle Dinsdag. Hij heeft wel een
beeld voor ogen hoe het gegaan
zou kunnen zijn.
tracht naar Engeland te trekken'
om daar als marinevlieger te wor
den opgeleid. Nu kwam een ideale
kans die zo spoedig mogelijk moest
worden benut! Bemoedigd door de
berichten van Radio Oranje fietste
ik van Heemstede naar Breda om
daar de bevrijders te ontmoeten.'
Dan zou ik verder door gaan naar
een bevrijde haven om naar Enge
land over te steken. Maar tever
geefs, want ik kwam geen gealli
eerden tegen. Er was er geen enkele
gezien. Zelfs niet langs de hoofd
weg van Breda naar de Belgische
grens.
Dat daar in die dagen geen gealli
eerden waren, werd mij bevestigd
via een telefoongesprek dat ik in
1987 had met Harry Holla, de be
kende verzetsleider voor Noord-
Brabant die in Vught woonde. Hol
la werkte in de oorlog samen met
Sep Postma, de geparachuteerde
agent van het Bureau voor Bijzon
dere Opdrachten (BBO). In Vught
had men ook gehoord dat de gealli
eerden Breda hadden bereikt. Post
ma was er op de fiets op uitgetrok
ken om contact te leggen met geal
lieerde officieren. De bedoeling van
Holla en Postma was het Duitse
concentratiekamp in Vught te be
vrijden.
Postma kwam echter na enkele
dagen terug, zonder dat hij gealli
eerden had gezien. Zijn zoektocht
had hem tot nabij het Albertkanaal
ten noorden van Antwerpen ge
voerd. Daar kon hij echter niet
verder naar het zuiden vanwege
aggressieve Duitse troepen.
Hoe kwam Radio Oranje dan toch
te spreken over 'Breda'? Niet over
Woensdrecht bijvoorbeeld, dat een
veel logischer doel zou zijn geweest
voor het onder geallieerde controle
brengen van de Westerschelde,
maar uitgerekend over Breda? In
het verslag over de tweede wereld
oorlog door L. de Jong staat over 4
september 1944 dat het Bureau
Inlichtingen eerder op de middag
via een geheime zender in Brabant
een bericht ontvangen had, inhou
dend dat de geallieerden Breda
hadden bereikt.' De Jong maakt
nog een aantekening: 'Op die
maandag zijn wellicht enkele Brit
se patrouillewagens in de buurt
van Breda geweest, dat staat niet
onomstotelijk vast. Heeft het feit
zich voorgedaan, dan zijn die pa
trouillewagens in elk geval weer
snel naar Belgie teruggekeerd.'
Militairen met verkenningserva
ring weten dat je nooit zo ver
vooruit patrouilleert. In 1992 ben
ik nog eens langs de vroegere
hoofdweg van Breda naar Antwer
pen gegaan om hier en daar wat
oudere mensen te ondervragen.
Speciaal bij de grens in Rijsbergen,
en aan de noordelijke zijde van
Antwerpen aan het Albertkanaal,
in Merksem. Het resultaat was dui
delijk negatief. De geallieerden
blijken bij het Albertkanaal te zijn
gestopt met hun opmars naar het
noorden op de 3e september. Wel is
er nog gevochten over de bruggen.
Maar volgens mijn naspeuringen
zijn enkele kilometers verder naar
het noorden geen geallieerden ge
zien; zeker niet voorbij de Grote
Kerk in het centrum van Merksem.
De weg tussen Merksem en Breda
werd slechts door Duitsers ge
bruikt. Eerst in noordelijke rich
ting, en later op die maandag in
zuidelijke richting. Die omkering is
in Merksem gezien omstreeks 16.00
uur toen reeds opgegeven stellin
gen werden heroverd door de Duit
sers.
Het staat dus vast dat geen gealli
eerden in de buurt van Breda zijn
geweest. Maar was er dan wel iets
bijzonders gebeurd in Breda?
Waarschijnlijk zijn er op die maan
dagochtend per trein vanuit Duits
land verse troepen parachutisten
ingezet in Brabant tot aan Tilburg.
Duitse parachutisten hadden bij
zondere helmen, zonder rand, zeer
verschillend van wat men in Ne
derland gewend was. Ik heb ze ook
gezien, namelijk op 10 september
bij Luijksgestel. Niet alleen de hel
men en de kleding vielen op, maar
ook hun patrouillewagens. Die
hadden treeplanken aan de buiten,
waardoor de soldaten om het voer
tuig stonden, zodat ik geen Duitse
legertekens op de wagen kon zien.
Had jnen die Duitse parachutisten
bij Breda, terwijl ze op doortocht
van Tilburg naar Merksem waren,
soms aangezien voor geallieerden?
In 1994 heb ik F. Rovers, oud-para
chutist van de vroegere Eerste Pa
racompagnie, verzocht naspeurin
gen te doen in Breda. Dat heeft tot
heden nog niets opgeleverd, maar
wellicht zijn er Stem-lezers die
zich nog dingen van toen herinne
ren. Zijn er in de vroege ochtend
van de 4de september troepen met
bijzondere helmen en patrouille
wagens gezien bij Breda?
Als het zo is dat er in die morgen
troepen met bijzondere helmen en
patrouillewagens gezien bij Breda,
dan waren dat waarschijnlijk die
Duitse parachutisten op weg naar
Merksem, waar zij ongeveer om
16.00 uur aankwamen. Die aanvoer
van verse troepen zou de omkering
van de Duitsers die maandag op
hoofdweg van Breda naar Merksf
verklaren.
Het zou ook de oorzaak kunneil
zijn geweest voor een snelsprei-J
dend gerucht dat vreemde 'gealli
eerde' patrouilles waren gezien i>
en nabij Breda. De oorzaak vol'!
Dolle Dinsdag! Er ligt echter watI
onzekerheid in deze theorie. Het is|
namelijk niet zeker dat die trein
met parachutisten in Tilburg af
kwam op die maandagochtend.
dat pas op dinsdagochtend gebeur-1
de, klopt deze uitleg niet.
Harry Holla gaf een andere mof!
lijke oplossing voor het raadsel. 1
wees, toen ik hem in 1987 opbel*!
op het feit dat de aanduid®!!
'Breda' veel voorkomt Merkse®|
De hoofdweg heet daar de Brei
baan. Die weg begint precies t
de noordkant van het AlbertW'|
naai. Even ten noorden van 1
kanaal stond in september '44 ze
een herberg die Breda in zijn na®|
verwerkt had. Die herberg staat al
nu nog, inmiddels echter met e(-l
andere naam. Het is dus ook nio?!
lijk dat het woord 'Breda' is vo*l
gekomen in de positieberichten I
gedurende de strijd rondom Meft'l
sem werden verzonden. Een derg I
lijk bericht zou ook in Lond
kunnen zijn opgevangen door KJ
dio Oranje en daar verkeerd
uitgelegd.
T
oen in dr
van deze
terse mog
greep op
reld eind
namen vei
we onafhankelijke
porteerde Westerse
waarden gewoon ov
zucht - het Westers,
altijd gewerkt - maa:
nieuwe leiders niets
Ook in veel islamiti:
de wereld was dit
staten als Algerije of
de vrijheidsstrijders
le bestuur van de
bruiken, handhaafde
terse technologieën
en bleven zij vaak
maken van de West
men om hun staten
houden.
Jarenlang ging dit g<
king merkte weinig
zag zich nog dagelijk
zakelijke levensbeh
kerd. Maar vaak blee
dat de economische
deze landen te eenzij
bouwd. Er werd bij'
geld besteed aan b(
oude vijanden van h
nen houden, maar w
teerd om de verouder
te moderniseren. L;
voor veel 'nieuwe'
stiefkindje, omdat er
mijn zo weinig politi
behalen was.
Veel islamitische ex
op die manier aan d
afgrond terechtgeko
merkte de gewone be
aard wel. Het failliet
porteerde ideologieën
sche ontwrichting doi
pitaal, de steeds gro
kelijkheid van West(
gie en daaruit voort
voelens van onmacht
hebben bij veel mosli
gen naar een eigen
sterkt.
En dus gingen zij
eigen, islamitische
voor hun problemen,
de op basis van de
bestaansvoorwaarden
en een uitweg te zo
'vastgelopen samenlev
Twee belangrij
nissen die de;
naar een ider
gestimuleerd
Iraanse Revolutie in
moord op de Egypti;
Anwar Sadat in 1981.
De val van de zeer
sjah van Perzië en
van ayatollah Khom
