4 De muziek
is er al,
het is een
trilling
door
de tijd'
In d
DE STEM
Het Festival van
de stembanden
EXPOSITIE
Van Rebecca Stewart hoeft een klank niet beslist mooi te zijn
Overtuigen
pESTEM
Festival van
Zeeuwsch-
Vlaanderen
1994
Beeldhouwers en
mensbeeld
Dubbelexpositie
Kuiperspoort
GrotGids
VRIJDAG 2 SEPTEMBER 1S94 DEEL
Door Jeanette Vergouwen
Terwijl de trein het station uitraast en de geluiden van een
stad in het spitsuur mijn oren martelen, denk ik aan de
uitspraak van Rebecca Stewart: „Muziek is een trilling door
de tijd, deze trilling moet steeds doorgegeven worden. De
vertolkers van muziek pakken de trilling op en geven deze
door aan het publiek."
Greetje Bijma, stemkunstenares foto anko c. wieringa
Door Jeanette Vergouwen
Waarom ontroert muziek en waarom kan het horen van
enkele mooi gezongen tonen, de sluizen van de emotie
openzetten? De menselijke stem is een prachtig wapen. Ze
kan roepep, fluisteren, tieren of strelen. Het trillen van
twee platte spiertjes, die horizontaal in het strottenhoofd
liggen, kan een gamma van geluiden voortbrengen, lelijk
of mooi. Het gebruik van de stembanden zorgt voor
communicatie en bij een goed gebruik wordt het geluid
verheven tot kunst.
Het Festival van Zeeuwsch-Vlaanderen 1994 heeft als thema 'de
menselijke stem als instrument'. Een van de moeilijkste instru
menten, want zingen is meer dan geluid voortbrengen met de
stembanden. Zingen doe je met je hele lichaam. De techniek is
gemakkelijk te beschrijven, maar het inkleuren van de klanken,
het natuurlijk vibrato en het overbrengen van de muziek is een
totaal andere kwestie. De echte musicus brengt de muziek van
binnen uit en weet zich gesteund door een stevige ondergrond
van techniek en kennis.
Ademtechniek, stembanden, de werking van allerlei spiertjes in
keel- en mondholte, het juiste articuleren, het toontreffen, een
goed muzikaal gehoor, het zijn allemaal bouwstenen. De samen
werking tussen deze materialen is een noodzakelijkheid. Zingen
is eenvoudig, maar je moet weten hoe je het moet doen.
Hebt u ook wel eens dat gevoel van totale onthechting bij het
horen van die ene volledig uitgebalanceerde, schitterend op
spanning zittende, zuivere toon? Wat is het wat de stem zo
specifiek maakt? Waarom gaat een klein kind bij het horen van
een schelle stem huilen of jankt een hond als een hoge toon
geproduceerd wordt? Heeft het alleen te maken met het trillen
van het trommelvlies of zit er meer achter?
Een stem kan hees, sonoor, saai, zacht, ijl, sexy of hard klinken.
Er is een indeling van stemmen gemaakt die berust op het
gebruik ervan. De vier types zijn: de zakelijke telefoonstem, de
wat zwoele stem, de meer intieme, laag maar vol klinkende
confidentiële stem en de sterke, dwingende, lage commandos
tem.
De toonhoogte van de stem wordt bepaald door de lengte en de
spanning van de stembanden. Het spreekt vanzelf dat vrouwen
met kortere en fijne stembanden een hogere stem hebben dan
mannen. Grappig is dat een onderzoek heeft bewezen dat de
laatste decennia de stem van de vrouwen gedaald is. Als oorzaak
wordt de veranderende maatschappelijke rol van de vrouw
genoemd. Een lage stem wordt geassocieerd met gezag en
autoriteit.
In een wereld van lawaai is het
moeilijk om je de klankrijkdom
van muziek, die streelt en rust-
brengt, voor te stellen. Een ge
sprek met Rebecca Stewart, mu
zikaal van kruin tot teennagel, is
niet alleen interessant. Haar be
nadering zet aan tot nadenken.
Haar denkbeelden staan soms
lijnrecht tegenover de meningen
van oude rotten in het vak die
graag een stem mooi horen zin
gen. Rebecca Stewart werkt met
haar Cappella Pratensis (de La
tijnse vorm van Des Prez) puur
met de muziek zelf. Juist nu het
Festival van Zeeuwsch-Vlaande
ren in het teken Staat van de
menselijke stem is het goed naar
haar te luisteren.
„De muziek moet volledig voor
zich spreken. Ik werk nooit op
klank. Ik probeer in de stijl van
de tijd de compositie te door
gronden. Klankideaal bestaat
niet. Ik hoor niet graag: wat zijn
dat mooie stemmen of wat een
knappe techniek! Het interes
seert mij hoe de klank overkomt
bij mensen, wat de muziek doet
en hoe zij de ziel raakt. Ik vraag
mijn mensen open te staan voor
alles, veel te leren; te luisteren
en dan komt de muziek vanzelf."
India
Rebecca Stewart, Maestro di
Cappella (van Cappella Praten
sis) is gespecialiseerd in de poly
fonie uit de vroeg- en hoog-re-
naissance. Zij is lerares ensem-
ble-muziek uit de renaissance en
barok aan het Brabants Conser
vatorium in Tilburg. Ze is gebo
ren in Amerika, studeerde in
India en is door de Indiase goe
roe Gopal Singh ingewijd in de
drufa-stijl op tabla. Zij promo
veerde in Californië op een Indi
aas etno-musicologisch onder
werp. Haar huwelijk met een
Nederlandse pianist bracht haar
naar Scheveningen.
„Ik heb musiceren altijd gecom
bineerd met musicologisch en et
no-musicologisch onderzoek. Ik
heb daardoor een gezond wan
trouwen gekregen tegen alle po
gingen om muziek op te schrij
ven. In India moest alles uit het
hoofd. De goeroe zong gewoon
alles voor. Ik leerde niet alleen
sitar spelen maar ook zingen.
Het stemgebruik is puur natuur,
het komt zoals het komt. Pure
emotie in klanken. De mondelin
ge overlevering is verrijkend.
Toen ik na een jaar studie vertel
de dat ik mijn proefschrift moest
schrijven, zei hij: waarom moet
je iets opschrijven, je weet het
nu toch."
Overeenkomst
Overeenkomsten tussen de nog
levende Indiase klassieke muziek
en de middeleeuwse Westerse
muziek zijn er volgens Stewart
wel degelijk. Zo zijn beide vo
caal en geestelijk (lithurgisch).
De melodische opbouw is geen
opeenvolging van tonen, maar
verloopt via intervallen die inge
vuld worden en beide stromin
gen bezitten een ritmisch addi
tief karakter (het aaneenrijgen
van elementen zoals intervallen'
en ritmische impulsen). Stewart
noemt dat open-ended. De mu
ziek begint met een ritme, ont
wikkelt zich en eindigt niet echt.
De klank wordt dus eindeloos
doorgegeven.
Rebecca Stewart legt omstandig
uit hoe je in de melodie van de
ene toon naar de andere gaat. Ze
zingt een kleine terts en vult de
afstand tussen de twee tonen op.
Met kleine trillingen, een bijna
strelend vibrato en versieringen
wordt de toonafstand inge
kleurd. Een mini-stukje muziek
dat ineens karakter krijgt.
Geduld
„Je moet de intervallen span
nend maken. Met een goede
stemtechniek is het mogelijk om
met een verandering van timbre, -
het inkleuren van tonen en het
gebruik van dynamiek en vibra
to een compositie spontaan te
laten klinken, alsof zij door de
vertolkers zelf gemaakt is. Een
vertolker is voor mij een spons.
Alles van de muziek moet opge
nomen worden en daarna weer
eruit geperst. Ik eis van de tien
leden van de Cappella dat ze de
muziek herhalen tot het een stuk
.van henzelf is. Het instuderen
van muziek is een kwestie van
nederigheid ten opzichte van de
componist en vraagt eindeloos
geduld."
Als de discussie heftiger wordt,
na het elkaar toezingen van in
tervallen, het expres te laag zin
gen en het beetpakken van een
toon op de kop, glimlacht Rebec
ca Stewart bij de uitlating: „Dat
is onder de toon, dat klinkt toch
vals?"
„Dat klopt, soms is het wat out
of tune, maar dat hoeft nog niet
vals te zijn." Ter illustratie zingt
zij een toon met ademsteun, de
toon klinkt alsof hij vanonder,
opzij en van boven gestreeld
wordt. Als ze zwijgt, is verdere
uitleg overbodig. Dat was een
Rebecca Stewart: „De bedoeling van de componist moet doorgegeven worden, wij hebben het
recht niet de muziek vrij te interpreteren.foto archief de stem
levende toon, boordevol karak
ter.
Zangers
Rebecca Stewart deelt zangers in
drie categorieën in: 1. de depen
dent (afhankelijke) zanger, die
graag zingt in koorverband en
vrijwillig afhankelijk is van de
dirigent, 2. de independent (on
afhankelijke) zanger, de solist
die graag in het middelpunt van
de belangstelling staat en daar
om aangewezen is op 19e eeuwse
muziek en 3. de interdependent
zanger. Deze laatste is de ideale
zanger, volgens Stewart. Deze
vocalist bezit een stevige stem
techniek, kan geven en nemen,
weet wat hij wil en durft zijn
eigen ideeën te veranderen en
mee te groeien met de andere
zangers.
„Ik eis van mijn zangers dat ze
zich inleven in de muziek. Elke
periode, elke stijl en elke taal
heeft zijn eigen karakter. De
zanger moet niet alleen een goed
musicus zijn, hij moet zich in
kunnen leven in de mens die in
een bepaalde periode de muziek
schreef. We gaan dan ook uit
van de oorsponkelijke partituur.
De bedoeling van de componist
moet doorgegeven worden, wi]
hebben het recht niet de muziek
vrij te interpreteren, daarom is
het begrip van de tijdgeest zo
belangrijk."
Bij repetities en uitvoeringen
staat de Cappella Pratensis rond
een hoge, houten muziekstan
daard. Ook Stewart, die niet
dirigeert, maar meezingt en met
een enkele gebaar de beweging
van de muziek weergeeft. Het
koorboek op de standaard is een
zo origineel mogelijke kopie van
de tekst en de muziek die een
15e of 16e eeuwse vocalist onder
ogen kreeg. De partituur ziet er
totaal anders uit: de partijen
staan in blokvorm op twee naast
elkaar staande bladzijden. Geen
totaal overzicht van stemmen
onder elkaar en daarom moet er
extra goed naar elkaar geluis
terd worden.
De 20e eeuwse musici zijn vol
gens Rebecca Stewart het juiste
gevoel kwijt. „Wij denken analy
tisch. Ritme, toonhoogte en me
lodie staan nooit los van elkaar,
alle aspecten moeten gebruikt
worden, anders zijn het allemaal
losse stukjes en hoort men nooit
het geheel. De vertolker moet de
muziek benaderen vanuit het ge
heel en dus niet alles uitleggen.
Cappella Pratensis: muziek herhalen tot het een stuk van jezelf is.
foto archief de stem
De muziek is er al, uitvoerders
zijn een kanaal via welke "deze
muziek doorgegeven wordt."
De kanaal-functie wordt door de
Cappella Pratensis versterkt
door de handen op eikaars
schouders te leggen tijdens het
zingen. Dit gebaar heft de een
zaamheid en de kwetsbaarheid
op. „Bovendien voel je de reso
nanties bij elkaar en ben je el-
kaars klankbord. Als je zo met
•'muziek bezig bent, vraag je je
niet meer af: hoe is de akoestiek,
welke techniek heb ik nodig oi
hoe reageert men? Dat is alle
maal bijzaak.
Zelfstandig
9
Toch hecht Rebecca Stewart
grote waarde aan de individua
listische benadering. De Cappel
la Pratensis bestaat uit zelfstan
dige professionele zangers. Dooi
de opstelling rond de mu
ziekstandaard is er geen strakke
indeling in hoge en lage stem
men. De totaalklank is dan ook
heterogeen en zeker geen afge
ronde homogene klank van zoet
gevooisde stemmen.
Het woord authentiek hoort Re-'
becca Stewart liever niet. „Wij
zijn mensen die leven in de 20e
eeuw. Wij weten niet exact wat
de componist uit de 16e eeuw
bedoelde en we beschikken ook
niet meer over hetzelfde instru
ment. Het stemgebruik was toen
anders. Een hedendaagse uitvoe
ring, hoe authentiek de benade
ringswijze ook is, blijft een recy
cling van het 16e eeuwse pro
duct. Daarom zeg ik ook steeds
dat we de muziek weer zelf ma
ken."
Rebecca Stewart en de Cappella
Pratensis zingen zaterdag 17
september in Willibrorduskerk
in Ossenisse de 'wijf-stemmige
Missa Paschale, een van de laat
ste missen die door Heinrich
Isaac in de 15e eeuw werd ge
componeerd. De meerstemmige
mis met een Frans-Vlaams ka-
rakter is gebaseerd op Grego
riaanse gezangen en er is ook
plaats voor orgelimprovisaties.
Isaac schreef het werk samen
met organist Hofheimer. De
compositie wordt voor de eerste
maal door de Cappella Pratensis
en organist Hans van Nieuw
koop uitgevoerd. Het concert is
een onderdeel van het 'Muzikaal
Kerkepad', dat samen met de
NCRV wordt georganiseerd.
In Zeeuws-Vl**Bderen heb
ben in 1994 tussen 10 sep
tember en 3 oktober 17 con
certen plaats in zeven ge
meenten:
Zaterdag 19 September: Ter-
neuzen, Triniteitskerk, Bra
bants Orkest o.l.v. Jan Stil
len. Winnaars van het Voca
listenconcours den Bosch.
Zondag 11 september: Sluis,
Stadhuishal, Fringe-concert
met Petra Schuren om 15.00
uur. Werken van Bach, von
Preussen en Quantz.
Dinsdag 15 september: Sluis,
R.K.kerk, Huelgas Ensemble
o.l.v. Paul van Nevel. Polyfo
ne werken van Porta, Ga-
brieli, Des Prez, Ockeghem,
Tallis en Striggio.
Vrijdag 18 september: Bier
vliet, Ned. Hervormde kerk,
Greetje Bijma en Klaas
Hoek. Stemkunst in alle fa
cetten.
Zaterdag 17 september: Mu
zikaal Kerkepad: Ossenisse,
R.K.kerk, Cappella Pratenais
o.l.v. Rebecca Stewart,
m.m.v. organist Hans va>
Nieuwkoop om 13.30
16.00 uur. Missa Paschale
van Isaac.
Kloosterzaiide, Ned. Hen
vormde kerk, Indiaas concert
toet Ratula Se* om 13.30 en
16.00 uur. Zaag, met begelei
ding tabla, harmonium en
tanputa.
Graauw, R.K.kerk, bariton
Klaus Merteps en Bob van
Asperen (clavecimbel). Wer
ken van Bach.
Zondag 18 september: Hulst,
Baudeloozaal, Fringe-concert
met EHcj Christian Cruur-
ciuc om 15.00 uur. Werken
van Bach, Scarlatti, Chopin,
Paganini/Liszl, Debussy en
Van Rossum.
Dinsdag ZO september: IJzen-
dijke, R.K.kerk, Anima Eter-
na en Collegium Vocale o.l.v.
Jos van Immerseel m.m.v the
Royal consort Gambakwar
tet, Cantates van Buxtehude.
Woensdag 21 september:
Hulst, basiliek, Limburgs
Concert Koor, Keuls Symfo
nisch Orkest en solisten o.l.v.
Jan Hupperts. Messa di Glo
ria en Pinotta (opera) van
Mascagni.
Vrijdag 23 september; West-
dorpe, R.K.kerk, (Bevrij
dingsconcert), Nationaal
Kinderkoor o.l.v. Silvète van
Lieshout. Russische lithurgi-
sche gezangen en werken van
Stoppelenburg en Britten.
Zaterdag 24 september:
Oostburg, Den Hoekzak,
Workshop o.l.v. Wout Oos
terkamp. Lezing om 14.30
uur, Workshop om 15.50 uur
en Masterclass om 19.30 uur.
Zondag 25 september: IJzen-
dijke, Ned. Hervormde kerk,
liedrecital Wout Oosterkamp
bariton) en Wim Voogd (or
gel). Werken van Brevi, Man
neke, De Klerk en Andries-
sen.
Zaterdag 1 oktober. 8as van
Gent, Vlaanderenhal, (FAMI
LIECONCERT), Zeeuws Of-
kest en Edwin Rutten o.l.v
Dirk Brosse om 15.00 uur.
Werken van Bon en Brittea.
Zondag 2 oktober Aarden
burg, Sint Baafkerk, Resi
dentie Kamerkoor en Resi
dentie Bachorkest om 15.00
uur. Werken van Bach.
De concerten beginnen om
20.00 uur, tenzij anders ver
meld. Toegangskaarten
kunnen gereaerveerd wor
den via het Zutdlandtheater
Terneuzen, teiefeoh
01160-95555, van dinsdag
tot en met vrijdag van 119*
tot 15.00 uur.
Door Johan Diepstraten
De dood van een kind is mis
schien wel het grootste persoon
lijke drama dat ouders kan over
komen. In de Nederlandse litera
tuur is het een onderwerp da
bijna niet aan bod komt. Helk
S, Haasse schreef erover in Zelf
portret als legkaart (1954), Han;
Vervoort in Zwarte rijst (1977
en Boudewijn Buch in De kleint
blonde dood (1985). Deze laatste
roman heeft het moeten ontgel
den: te sentimenteel en te pathe
tisch, luidde het algemene oor
deel. Buch was, zo heette het ir
de kritieken, op goedkope effec
ten uit.
Een debutant die dit onderwerp
durft aan te pakken, heeft lef
Het hart van de roman van Anna
Enquist, Het meesterstuk, beval
een groot aantal pagina's ovei
het tienjarige meisje Saar. De
lezer is er absoluut niet op be
dacht dat er een groot drama
gaat volgen. Saartje moet opge
nomen worden in het ziekenhuis,
er wordt een hartafwijking ge
constateerd en plotseling eindigt
het hoofdstuk met de simpele zin
dat in het ziekenhuisbed een
meisje ligt dat geen adem meer
haalt. Wat dan volgt, het lange
hoofdstuk Genadige vorst, be
hoort tot het beste wat er ooit
over rouwverwerking is geschre
ven. Het kan niet anders of iede
re lezer wordt gegrepen door de
manier waarop Anna Enquist de
zinnen en de beelden op elkaar
laat volgen.
Moeder
Zij vertelt het verhaal vanuit het
perspectief van de moeder, El
len. Het lijkt er nuchter en af
standelijk aan toe te gaan, maar
de lezer weet wel beter. Een
wereld van verdriet roept En
quist op in zulke eenvoudige
notities als 'Ellen onttakelt het
kamertje van Saar. Kleren. Het
kinderbureautje. Het smalle bed.
Ze is van plan om een paar
dingen (de doktersdoos? de rok
met de stroken?) mee te nemen
maar pakt uiteindelijk alles bij
elkaar. Een zware middag.'
Het is bovendien extra tragisch
omdat Ellen geen enkele steun
krijgt van haar man, Johan
Steenkamer, een kunstschilder
IN HET Stedelijk Museum, Bel
lamy 19 in Vlissingen wordt van
middag om 17.00 uur de exposi
tie 'Eigentijds Mensbeeld' geo
pend. De tentoonstelling biedt
eigenzinnige visies van zes he
dendaagse beeldhouwers op het
mensbeeld. De mens en zijn cul
tuur staan centraal in het werk
van Eric Brandts, Gertjan Even
huis, Rien Halters, Jan van
Leeuwen, Gerhard Lentink en
Jan Haas.
Er wordt een koppeling gemaakt
met de tentoonstelling van mid
deleeuwse houten beelden uit
het Utrechts Catharijne Con
vent.
Waar in de middeleeuwse beel
den, afkomstig van 'altaren en
uit kerken, de religie het voor
naamste uitgangspunt vormde, is
dit bij de hedendaagse sculptuur
anders vanwege de persoonlijke
vrijheid, de uiteenlopende the
matiek en het materiaalgebruik.
De beelden hebben een sterke
emotionele geladenheid, waarbij
macht, onmacht, verdriet, pijn,
verslagenheid, uitputting, ero
tiek en ook humor te herkennen
zijn. Bij Evenhuis, Van Leeuwen,
Haas en Halters domineert sterk
de menselijke figuur en het werk
van Brandts en Lentink is ab
stracter. Zij verbeelden meer de
menselijke activiteit in de eigen
tijdse cultuur.
Tot 24 oktober. Het Stedelijk Mu
seum in Vlissingen is geopend
van maandag tot en met vrijdag
van 10.00 tot 17.00 uur en zater
dag en zondag van 13.00 tot
17.00 uur.
IN TWEE gebouwen in de Kui-
perspoort in Middelburg worden
werken ten toon gesteld van Mi
scel Yb'anez en Arty Grimm. De
Kuiperspoortwijk bevat gebou
wen uit de laat 16e eeuwse re
naissance architectuur. De expo
sities zijn in de Muziekschool en
de Kunstuitleen.
ybanez is geboren in Madrid. Hij
Is een abstract schilder, dichter
an beeldhouwer met een interna
tionale carrière. Hij volgde een
opleiding architectuur en woont
nu op de Betuwe. Hij schildert
geometrische vormenspeels in
een energiek netwerk van lijnen,
J'egen en banen van intense
kleuren.
Grimm is geboren in Rotterdam
en studeerde aan de academie
oor beeldende kunsten in Indo-
