Weekend
Am
100 jaar ii
vogeMuchj
DE STEM
pE STEM
De revolutionair Ferdinand Domela Nieuwenhuis voorspelde
bij de oprichting van de SDAP in 1894: 'de
sociaal-democratische partij zal ontaarden in een doodgewone
hervormingspartij.' Komt nu, honderd jaar later, aan de
vooravond van het eerste sociaal-liberale kabinet onder
leiding van PvdA-voorman Kok, zijn voorspelling uit? Het
'paarse' gevoel bedwelmt de geest van menig PvdA'er. De rode
familie schippert 'tussen droom en daad'. De 84-jarige Wim
Thomassen, mede-oprichter van de PvdA (1946), windt er geen
doekjes om: de partij is uitgeleefd. Het alternatief: oprichting
van een nieuwe, progessieve volkspartij. Het aantal voor- en
tegenstanders lijkt zich aardig in evenwicht te houden. Een
rondgang langs de diverse PvdA-geledingen.
Na honderd jaar
sociaal
democratie
is de PvdA aan
herbezinning toe
Jaren negentig
vragen om
bijstelling
gedachtengoed
en nieuwe bakens
Hoezo 'Amsterdam heeft
Amsterdam heeft het nie
het (voorlopig) ook niet.
totaalvisie van het IJ-oe\
de stad over een lengte
dertien kilometer een nie
aansprekend Waterfront
geven en waar de hoofds
eeuw mee in kon.
Niet het gedurfde, vindir
ondergrondse busstation
havenkom voor het Cent
veel te duur, vond minisi
ZATERDAG 20 AUGUSTUS 1994
door Hans van den Broek en Elly Lammers
De Haarlemmer afdeling AJC in Vierhouten op 27 mei 1939
FOTO COLLECTIE MSG
Dromen met de voeten op de grond
Het ontbreekt aan mo
dern radicalisme."
„Het gaat om meer
dan alleen de centen."
„We moeten de solida
riteit opnieuw vorm
geven." Het zijn verzuchtingen die
uit vele PvdA-monden klinken.
Honderd jaar sociaal-democratie
heeft in Nederland onmiskenbaar
vooruitgang gebracht, maar er zijn
vele nieuwe vragen, waarop een
eensluidend antwoord nog ont
breekt. De politieke pendant van
de sociaal-democratie, de Partij
van de Arbeid, worstelt met de
problemen van deze tijd en hunkert
naar nieuw elan.
Want hoe moeten de steeds inge
wikkelder problemen van deze tijd
opgelost worden? Is de verzor
gingsstaat echt te ver doorgescho
ten? Moeten sociaal-democraten
geen eigen visie ontwikkelen op
'het gecijfer' dat vorige kabinetten
en ook paars kenmerkt? Er is veel
kritiek, op de rekenterreur en op de
bloedeloze mentaliteit die volgens
sommigen heerst in de Partij van
'de Arbeid.
„Als ik kijk naar wat de politieke
leiding van de PvdA op tafel legt,
kun je tegenwoordig net zo goed lid
worden van het Centraal Planbu
reau (CPB)," luidt het harde oor
deel van Bram Stemerdink. „De
klassieke problematiek van de so
ciaal-democratie: 'hoe knoop je in
dividuele belangen van mensen aan
het algemeen belang' is onveran
derd. De sociaal-democratie heeft
altijd geprobeerd de welvaart van
de mensen te verhogen en aandacht
te hebben voor het publieke do
mein als de woningbouw en de
leefbaarheid in de steden. Het is
werkelijk verbluffend dat de so
ciaal-democratie momenteel wei
nig anders meer weet op te hoesten
dan een reeks droge cijfers. We
hebben het juist altijd moeten heb
ben van ideeën. Als je die verloo
chent, haal je de ziel uit de sociaal
democratie."
Waarden als solidariteit, sociale
rechtvaardigheid, gelijke kansen
voor iedereen, eerlijk delen en cul
turele verheffing vormden vanouds
die socialistische ziel. Het zijn tra
ditionele begrippen, die nog steeds
niets van hun glans hebben verlo
ren. Jo Ritzen noemt het een ma
nier van 'leven en kijken'. „Solida
riteit hoeft niet per se vertaald te
worden in inkomensplaatjes, het is
iets van mensen voor elkaar. De
sociaal-democratie heeft zich óók
altijd gericht op immateriële za
ken. Mensen zijn ergens naar op
weg, daarbij behoort vooruitgang
bespeurbaar te zijn."
Ritzen doelt daarbij niet op de
cultuur van de aloude rode familie
die.hem met zijn katholieke achter
grond minder aanspreekt. Het Ave
Maria kent hij beter uit z'n hoofd
dan de Internationale. Voor de rode
zuil is ook allang het doek geval
len, al koesteren oude sociaal-de
mocraten er dierbare herinnerin
gen aan. „Er zijn er heel wat ge
weest die met die lage lonen en
heftige arbeidsconflicten hulp van
kameraden nodig hadden," zegt
mede-oprichter van de PvdA, Wim
Thomassen over die tijd. „Maar
met onze verzorgingsstaat ligt dat
nu allemaal anders."
Dat laatste tekent het dilemma van
de sociaal-democratie, een bewe
ging met een verlanglijstje waar na
honderd jaar voor een groot deel
een ferme streep doorkan. „Je zou
in dat verband kunnen spreken van
de tragiek van de vervulde verlan-
gens," zegt Herman Bode.
Het algemeen kiesrecht? Dat kwam
er. Het staatspensioen, de achtu
rige werkdag en het verbod op
kinderarbeid? Ze werden decennia
terug werkelijkheid. Na de tweede
wereldoorlog gaf de PvdA'er Drees
vorm aan de opbouw van de ver
zorgingsstaat. Het kabinet-Den
Uyl, met zijn motto 'spreiding van
inkomen, kennis en macht', bracht
de arbeidersparticipatie in een
stroomversnelling met de Wet op
de Ondernemingsraden. Het hoger
onderwijs werd toegankelijk voor
arbeiderskinderen en socialisten
gaven een impuls aan de sociale
woningbouw. Was de maatschappij
dan echt 'maakbaar'?
„Maakbaar, maar ook verknoei-
baar," zegt Drees junior nu. De
overheid bleek de samenleving
slechts in beperkte mate te kunnen
sturen. En de voortgaande econo
mische groei bracht even onver
moede als ernstige milieuproble
men met zich mee. „Daarom heb ik
grote twijfels of de huidige sociaal
democratie in staat is de proble
men van deze tijd aan te kunnen,"
zegt een pessimistische Sicco
Mansholt. „De problemen zijn glo
baal geworden en beperken zich
niet langer tot de landsgrenzen."
De leefstijl moet soberder, conclu
deren zowel Mansholt als Max van
den Berg. Beiden willen dat so
ciaal-democraten meer over de
landsgrenzen heenkijken. Zij wil
len .terug naar de traditie van in
ternationalisme. „Anders ga je al
leen je eigen stukje rijkdom verde
digen, wat niet bij de sociaal-de
mocratische principes past," zeg
Van den Berg. „Je legt de rekening
van je rijkdom elders neer." Mans
holt neemt in dat verband de term
ecologie in de mond. „Ondanks
allerlei mooie woorden wordt er
geen fundamentele keus voor het
milieu gemaakt. Vanwege het mi
lieu moeten we ons voorbereiden
op een krimpende economie. So
ciaal-democraten moeten die
krimp eerlijk verdelen."
De jaren negentig vragen om bij
stelling van het gedachtengoed en
nieuwe bakens voor de sociaal-de
mocratie, zo luidt het credo. Al is
er ook veel lof voor de verworven
heden van de beweging die als
progressieve stroming een belang
rijke plaats in Nederland bescho
ren moet blijven. De PvdA kan
bijvoorbeeld grenzen stellen aan
het oprukkend neo-liberalisme met
zijn minder overheid en meer
marktwerking. Maar in dat gren
zen stellen heeft de PvdA voorlopig
nog geen eensluidende visie. Zo
zijn voor Erik Jürgens en menig
ander PvdA'er de collectieve voor
zieningen niet onaantastbaar. „Er
moet een vangnet zijn, maar ver
zorging van wieg tot graf is niet
mogelijk. In die zin hebben we
boven onze stand geleefd en moe
ten we de doelstellingen verande
ren."
Han Lammers daarentegen be
schouwt zich eerder als de hoeder
van verworven rechten. Lammers:
„Er is op dit moment in feite al
sprake van een tweedeling in de
samenleving. Als socialisten moe
ten we zorgen die ontwikkeling
zoveel mogelijk terug te dringen.
Zoals het nu gaat, is het een kale
bedoening en mensen komen er
door in de narigheid. We gaan
terug naar diaconie-achtige toe
standen. Wat vroeger een recht
was, is weer een gunst geworden.
De hele manier waarop we momen
teel over de sociale zekerheid pra
ten, staat me tegen."
Desondanks dringt het debat over
de sociale zekerheid zich op en
willen sociaal-democraten niet aan
de zijlijn staan. Maar bij impopu
laire maatregelen is steun van de
samenleving onontbeerlijk. Neder
land is een consensus-maatschap-
pij, waarin schoksgewijze verande
ringen niet passen. De smalle mar
ges van de democratie, waarover
Joop den Uyl al schreef, laten
slechts kleine stapjes voorwaarts
toe, zo weten ook inmiddels de
meeste PvdA'ers. Om steun voor
die kleine stappen te krijgen is
eerherstel van het publieke debat
hard nodig, vindt diezelfde partij.
We moeten niet vergader
tijgeren, maar op inhou
delijke onderwerpen
mensen bij elkaar bren
gen en ze de gelegenheid geven hun
gedaéhten te formuleren over the
ma's als het milieu en de toekomst
van de volksgezondheid," is de
stellige overtuiging van Jo Ritzen.
'Bescheidenheid en meer openheid'.
Onder dat motto begonnen Ruud
Vreeman en Felix Rottenberg twee
jaar geleden de vernieuwing van de
partij die danig in het slop zat na
de wao-affaire. Een vernieuwing
die sommigen in de partij nu Kok
premier is minder noodzakelijk lij
ken te vinden. Van Rossem: „De
partij verkeert in een paradoxale
situatie door de verkiezingen te
verliezen en tegelijkertijd toch de
grootste partij te worden, waar
door de verstarring in de partij
minder erg lijkt."
Deelname aan het kabinet met
WD en D66 kan roet in het eten
gooien van de partijvernieuwing.
Vreeman: „Felix en ik hebben inge
zet op bescheidenheid en openheid
naar buiten toe, maar de vorm van
deze paarse formatie is gesloten.
Het is een traditioneel proces ge
weest, waardoor het debat achter
wege is gebleven. Dat heeft zijn
weerslag op de stijl van een moder
ne sociaal-democratische partij. De
PvdA zit in een dilemma, we varen
een veel pragmatischer koers tij
dens het regeren, waarin veel min
der ruimte is voor de droom. Tege
lijkertijd is deelname aan een kabi
net cruciaal voor het realiteitsge
halte van een partij, maar als de
droom daarmee wordt platgesla
gen, verliest een partij zijn elan."
Vreeman, inmiddels behalve vice-
voorzitter ook Kamerlid, drukt
zich nog voorzichtig uit, zo maakt
hij kenbaar.
Zijn dat wellicht de naweeën
van 'een verbod' van de par
tijtop om openlijk te debat
teren? Voor de verkiezingen
sloot de partij de rijen, want dis
cussie zou het beeld van eenszind-
heid verstoren. Mieke van der
Burg: „We mochten geen meningen
meer verkondigen. En inderdaad,
dat heeft geen windeieren gelegd.
Dat is een soort bevestiging van
'laten we maar rustig blijven, dat
levert wat op'. Maar ik heb daar
zelf veel moeite mee. Ik wil wel de
discussies terug, de inhoud op de
agenda." Kritiek op Wim Kok
klinkt regelmatig voorzichtig door.
De beste boekhouder van Neder
land heeft de uitstraling van een
staatsman, maar hij is geen uitdra
ger van grote visies. „Kok kan niet
zorgen voor radicale vernieuwing,
dat is duidelijk," zegt Van Rossem.
De religieus-socialist Houwaart ty
peert zijn vrees op geheel eigen
wijze. „Ik vrees dat de partij in
paars te veel heeft weggegeven.
Onder het derde kabinet-Lubbers
heeft de PvdA meegedaan aan een
geweldige uitverkoop van gemeen
schapsbezittingen. De PTT is ver
kocht, de Spoorwegen zijn ver
kocht, alles wordt te gelde ge
maakt. Dat is een uitverkoop van
het socialistische gedachtegoed. De
PvdA dient net als andere partijen
de markt en de gulden. Waarom
heffen we de PvdA uit schaamte
niet gewoon op?"
Maar een Nederland zonder PvdA
ligt voorlopig niet voor de hand, al
woedt een discussie over opheffen
of fuseren al jaren. De jongere
generatie wijkt daarin niet af van
de eerdere. Voor het jongste Ka-
merlid Sharon Dijksma (23) is een
nieuwe partij van bijvoorbeeld Pv
dA, D66 en linkse liberalen voor
alsnog uit den boze. „Met een fusie
los je niets op. Wat mensen missen
zijn herkenbare volksvertegen
woordigers in de Kamer, herken
baar beleid. Het debat tussen poli
tici en mensen op straat, dat zou ik
graag terug zien."
De 27-jarige Marjet van Zuylen
daarentegen is hartgrondig voor
een progressieve volkspartij van
PvdA en D66, eventueel aangevuld
met GroenLinks. „De kleine inhou
delijke verschillen rechtvaardigen
niet het bestaan van twee gematig
de sociaal-democratische partijen.
Ik kan het verschil tussen PvdA en
D66 ook niet altijd uitleggen. Ik
doe het wel, klop dan noodgedwon
gen de verschillen op, maar ik doe
het altijd met tegenzin. We moeten
proberen links Nederland te mobi
liseren voor één partij. Dat is her
kenbaarder.
Werden de eerste SDAP'ers nog
voortgedreven door het grote ide
aal van de socialistische samenle
ving, veel van de huidige PvdA'ers
geloven er niet meer in. „Achter
haald," zegt Lammers, ooit een van
de bevlogen initiatiefnemers van
Nieuw Links. „Er is nu eenmaal te
veel egoïsme en eigendunk in men
sen om die samenleving mogelijk te
maken. Maar het verlangen ernaar
is nooit weg."
Verlangen naar verandering drijft
ook de partijgenoten die zich voor
al keren tegen het huidige consu
mentisme. Riep Joop den Uyl nog
'voor elke arbeider een auto', te
genwoordig is het begrip welvaart
onder PvdA'ers geen heilige koe
meer. „Meer mogelijkheden voor
mensen kan soms meer mogelijkhe
den voor de toekomst, denk aan het
milieu, in de weg staan," heet het
in de woorden van Jo Ritzen.
De ideale samenleving is niet meer
in een slogan samen te vatten. De
problemen zijn ingewikkeld en
grensoverschrijdend en dat geeft
twijfel. Of de PvdA ook richting
kan geven aan die twijfel ligt in de
schoot der toekomst besloten.
Bram Peper vindt dat de partij
meer het voortouw moet nemen.
„De PvdA moet zich veel meer
opwerpen als architect in de recon
structie van de verzorgingsstaat.
Nu holt ze maar achter anderen
aan," zegt hij. Ook hij ziet moeilij
ke jaren voor de PvdA in het ver
schiet, maar regeringsdeelname
heeft ook zijn voordelen. Peper:
„Anders krijgen we het vak niet in
de vingers. Regeren kan weieens de
beste leerschool zijn om te ontdek
ken wat we nu eigenlijk met zijn
allen moeten op dit ondermaanse."
Vrijdag 26 augustus wordt honderd
jaar sociaal-democratie herdacht in
de Nieuwe Buitensociëteit van
Zwolle.
Dit artikel kwam tot stand op basis
van gesprekken met:
Max van den Berg, directeur NOVIB,
oud-partijvoorzitter
Herman Bode, oud-vice-voorzitter
FNV
Mieke van der Burg, Kamerlid,
voorzitter Rooie Vrouwen
Sharon Dijksma, jongste Kamerlid (23)
Willem Drees jr., oud-minister Verkeer
en Waterstaat (DS'70)
Dick Houwaart, vertegenwoordiger
religieuze stroming in PvdA
Erik Jurgens, oud-Kamerlid,
hoogleraar Staatsrecht
Han Lammers, commissaris van de
koningin in Flevoland
Sicco Mansholt, oud-minister
Landbouw, oud-EG-commissaris
Bram Peper, burgemeester Rotterdam
Jo Ritzen, minister Onderwijs en
Wetenschappen
Maarten van Rossem, mede-auteur
'100 jaar sociaal-democratie in
Nederland'
Bram Stemerdink, oud-minister
Defensie, oud-kamerlid
Wim Thomassen, mede-oprichter
PvdA, oud-burgemeester Rotterdam
Ruud Vreeman, vice-voorzitter en
Kamerlid
Marjet van Zuylen, Kamerlid
1894 26 augustus: oprichting s
ciaal-Democratische Arbeiders J
tij in Nederland (SDAP) in
zaal De Atlas te Zwolle. De par
begint met 64 leden. Het begin
program van 1895 vermeldt
taak: 'het Nederlandse proletai
te doen deelnemen aan de inter
tionale strijd der arbeidende kij
se'. Strijd voor kiesrecht en hervi
mingen en de achturige arbeidsda
1897 De eerste twee SDAP-
de Kamer: Pieter Jelles Troelst
en H. Van Kol.
1901 Na verkiezingen
SDAP'ers in de Kamer. Sa®
Sterk: eerste socialistische vroi
wenclub opgericht door Mathilj
Wibaut.
1905 Oprichting Nederlandse!
Verbond van Vakvereenigingen. 1
1907 Breuk met marxisten ii
partij. Na 1905 richt de SDAP:.
volledig op de verwezenlijking
het algemeen kiesrecht.
1913 18 SDAP'ers in de Twe
Kamer. De partij weigert na 1
discussies deelname aan een ri
ring met de liberalen.
1919 Vrouwenkiesrecht en ai
urige werkdag geregeld. De SDi
zoekt naar nieuwe eisen en
voor socialisatie en medezegge
schap. De partij heeft 89 wethoi
ders in 73 gemeenten.
Na 1919. De rode familie groeil
In 1937 heeft de SDAP
leden. Het NVV groeit naar
leden in 1932. Oprichting NV
Arbeiderspers. De krant het
en de Vara groeien. De Arbeiden
Jeugd Centrale (AJC) gaat
leiding van Koos Vorrink op zo
naar een nieuwe levensstijl: hi
socialisme als cultuurbeweging.
1924 Verkiezingen. De SDi
verovert 24 zetels.
1935 Het Plan van de
wordt gepresenteerd, een pleidc
voor welvaartsgroei en werkgeli
genheid. De SDAP neemt
van de revolutionaire internatiom]
le weg en kiest definitief voor
vormingen binnen Nederland.
1939 Eerste kabinet met sodalis)
ten treedt aan op 10 augusti
Kabinet De Geer heeft twee
listen Albarda en Van den Tempel
1945 - 1946 Kabinet Schermer-]
horn/Drees.
1946 Oprichting Partij van
Arbeid. De partij verovert 29 zete
in de Tweede Kamer. Vorming ka
binet-Beel met onder meer Wille
Drees op Sociale Zaken. Noodwet
Drees 1947 maakt 'trekken v<
Drees' mogelijk, voorloper van
aow.
1948 Drees wordt premier
het kabinet-Drees/Van Schaik.
PvdA regeert regeert met Christel;-
ke partijen tot eind december 195S.I
1954 Bisschoppelijk Mandement]
Het 'verbod' voor katholieken oi
deel te nemen aan socialistisch]
organisaties werkt averechts. Dil
PvdA haalt bij de verkiezingen vul
1956 34 zetels. Tweede Kamer
breidt uit van 100 naar 150 zetels,)
de PvdA verwerft er 50.
1965 Kabinet-Cals met vice-pre-l
mier Anne Vondeling en Joop den]
Uyl op Economische Zaken.
1966 Nieuw Links presenteert!
zich met het manifest Tien over
Rood, vol kritiek op de regenten-)
cultuur in de PvdA.
1972 PvdA, D66 en PPR
teren Keerpunt 1972, een
schappelijk regeerakkoord. Er
men voorstellen voor het samen
gaan van de drie partijen in een)
Progressieve Volkspartij. De PvdA]
hcicikt cif
1973 Kabinet-Den Uyl, het eer-|
ste kabinet met een progressie'.;
meerderheid. Het kabinet valt ii|
maart 1977 over de grc.
De PvdA boekt de grootste winst)
ooit en groeit met tien zetels naï
53. Na een half jaar lopen de
formatiebesprekingen voor eer.
tweede kabinet-Den Uyl vast. Ka
binet-Van Agt/Wiegel treedt aan
1975 Rooie Vrouwen ontstaan uit)
het Vrouwencontact in de PvdA.
1981 Het kabinet Van Agt/De:|
Uyl valt na acht maanden in 19'
na gekrakeel over de bezuinig®1]
gen.
1982 Programma Eerlijk delen
De PvdA worstelt met een ant
woord op het bezuinigingsbel®|
van het eerste kabinet-Lubbers.
1986 De PvdA behaalt 52 ze
in de Tweede Kamer.
1987 Vernieuwingsrapp®
Schuivende Panelen: een poging1®
heroriëntatie, zonder duideujs]
nieuwe koers.
1989 Derde kabinet-Lubbers®"
de PvdA.
1991 De aangekondigde ingi
in de wao leidt tot een crisis in ®e|
PvdA.
1992 Felix Rottenberg en Rn®
Vreeman beginnen als nieu»
voorzitters met een programmati
sche en personele vernieuwing-
1994 De PvdA verliest 12 zetels
maar wordt de grootste partij me-
37 zetels
1994 Het eerste CD A-loze, paar
se kabinet. Na Schermernon1'
Drees en Den Uyl wordt Wim K
de vierde sociaal-democratisc
minister-president van Nederlan
Door Rinze Brandsma
E
t<
n voor
ook gc
210 me
krabbel
Larmap
court-t(
tion Sloterdijk.
knapbeurt voor
saaie Museumple
stad zijn zinnen c
nisch en financiei
ke landwinning
Oost in het IJm
eeuwwisseling eei
we woonwijk met
mag komen.
Maar Amsterdan
KNSM-eiland.
het daar een koi
dagjesmensen,
ningspaar werd ei
Op een raar, geïsc
eiland in het in
oostelijk havenge
stuk stad dat glar
architectuur. Bn
roemen de situer
.fietsen van de D
land in het IJ zc
blemen, De werv
dig. Want de soe
en de luxueuze
het voormalige
drijfsterrein var
Nederlandsche
schappij zijn beg<
Sinds de jaren
vaart de passagi
en de KNSM opj
damse Nedlloyd
goeddeels ongeb:
gezien van een b(
kunstenaars, kr
vrijbuiters. Nu
kaartje van het I
de stad, waar Jo
bouwkundige
had.
Het aardige is, d
op zijn smalst en
sloeber woont
Dankzij 80 milj
van het Rijk ka
5700 woningen i
gebouwd worden
eiland, dat aan c
verlengde ervan
de oude loodsen
deels weggesloof
en langgerekter,
voor duurdere
een idee van Sjc
die landtong, op
schepen af te lat
in vieren. De
zijn nu in aanleg
Het werd tijd vc
aan de rand vi
Amsterdam wa:
naar het IJ ga
steden koesterei
en buiten de
rivier, meer of z
Amsterdam is de
sige, lang verget
alleen de tippe
Ruijter- en Pie
ponten achter hi
ken.
Een aangename
hoofdstedelijk 1
kennen is in Bu
- gratis - veer
van het CS te
van de stad is rc
sche schoonheid
te zien. Dat lub
door het CS he<
langgerekte geb
een opgeworper
geleden het vroi
ook visueel van
het westen rijze
we blokkendoz
van Koophandi
heid op naast 1
vengebouw. De
