Weekend
De Bimdesversammliing kiest
DE STEM
$STEM
'Het is mijnplici,!
om over de
politieke partijen
na te denken
Op tweede Pinksterdag wordt in de
Bondsrepubliek een nieuwe president
gekozen; de opvolger, of opvolgster,
van Richard Freiherr Von
Weizsacker. Die treedt na tien jaar
ambtsuitoefening terug. Daarmee
verliest Duitsland zijn tot nu toe
meest politieke president. Een
begaafd redenaar die zijn
grondwettelijke beperkingen
ruimschoots compenseerde door een
bijna niet meer te overtreffen wijze
van 'Orientierung geben'; politici en
burgers onomwonden wijzen op hun
plichten en verantwoordelijkheden.
Von Weizsacker - vader van vier
kinderen - gaat met zijn vrouw
Marianne in Berlijn wonen; de stad
die hij enkele jaren als burgemeester
bestuurde.
Bondsrepubliek
kiest maandag
opvolger voor
Richard von
Weizsacker
De nieuwe Duitse
president wordt niet
door de Bondsdag
gekozen en evenmin
rechtstreeks door het
volk, maar door een
combinatie van beide, de
zogenaamde
Bundesversammlung.
Dit is een bont
gezelschap van
parlementariërs en
politici, studenten en
huisvrouwen,
sportsterren en
kunstenaars. Deze
Bondsvergadering, die
eens in de vijf jaar
bijeenkomt uitsluitend
om de president te
kiezen, telt dit jaar 1324
leden.
Je was vóór of je was tég<
de legertop keerde zich tt
verscheurden het volk. N
leger op de been gebracht
sneuvelden ruim 5000 mi
1940. Het aantal doden a;
100.000 en 200.000. Een
die aan de eerste militair^
CDU-kandidaat
opperrechter
Herzog heeft beste
kansen
ZATERDAG 21 ME11994
Een politieke
president
Door Frans Wijnands
Het hoort bij mijn ambt
om vragen te stellen
en de antwoorden
daarop aan te moedi
gen." Pasklare recep
ten heeft Richard vort
Weizsacker nooit willen geven.
Liever daagde hij met zijn positief-
provocerende stellingnamen en op
merkingen politici en burgers uit
om zélf de oplossingen voor de
toenemende problemen te zoeken.
De gevestigde politieke partijen
noemde hij 'van macht bezeten' als
het om kiezersstemmen gaat, maar
zodra de stemmen geteld zijn, ver
geten diezelfde partijen hun poli-
tiek-inhoudelij ke, leidinggevende
opdrachten. „Als daardoor een
geestelijk-politiek machtsvacuüm
ontstaat, waarom zwijgt de intelli
gentsia van ons land dan?" De
partij-centrales noemde hij
machtsorganen die niet als zodanig
in de Grondwet zijn voorzien.
Politiek Bonn reageerde alsof het
door een hele horde wespen tege
lijk werd gestoken; precies wat Von
Weizsacker beoogde. Bondskanse
lier Helmut Kohl - een partijge
noot, maar zeker geen vriend van
Von Weizsacker - wees de beschul
digingen af. Zijn voorganger, de
socialist Helmut Schmidt, daaren
tegen waarschuwde ervoor de be
hartigenswaardige opmerkingen
van de president niet onbesproken
terzijde te schuiven.
De zelfgenoegzame partijen zijn
volgens de president niet alleen
schuldig aan de situatie waarin
intellectuelen zich verre houden
van een dialoog met de politiek,
waarin begaafde mensen liever in
het bedrijfsleven dan bij de over
heid gaan werken en een situatie
waarin de burger zich gedegra
deerd voelt tot een onmondig we
zen, dat eens in de zoveel jaar net
goed genoeg is zijn stem af te
geven. Niet te verheffen.
Zijn pleidooi voor méér medezeg
genschap van de burgers - te be
ginnen bij een rechtstreekse ver
kiezing van de Duitse president -
vond veel weerklank. Andermaal
had Von Weizsdcker de juiste toon
getroffen om een hartsstochtelijke
publieke discussie uit te lokken en
tegelijk tot brede bezinning aan te
zetten.
„Als we alleen maar over politieke
schandalen praten schieten we te
kort. De oorzaken voor de verwij
dering tussen de politiek en de
kiezers zitten veel dieper. Het is
mijn plicht als president om over
de politieke partijen na te denken,"
verklaarde hij onlangs strijdvaar
dig.
„Wij, Duitsers, hebben altijd moei
lijkheden gehad met een verstandi
ge combinatie van geest en macht.
Die behoren elkaar in evenwicht te
houden, elkaar te bevruchten. Mo
raal en prachtische belangen horen
bij elkaar. Worden ze te nadrukke
lijk gescheiden, dan levert dat
- zoals in de geschiedenis vaker is
gebleken - weinig goeds op."
Von Weizsacker heeft zijn landge-
noten tien jaar lang opgeroepen en
aangespoord, om burgerzin en bur
germoed te tonen. Niet weg te
lopen voor moeilijkheden, niet voor
het verleden. Maar realistisch en
creatief om te gaan met de eigen
identiteit, hoe anderen daar ook
over denken of over menen te moe
ten oordelen. Een geliefd citaat in
dat verband is een uitspraak van
de dichter Heinrich Heine: „Duits
land, dat zijn wij zelf."
In binnen- en buitenland heeft Von
Weizsacker steeds geprobeerd ver
trouwen voor zijn land te winnen.
Hij deed dat met indringende, ver
zoenende woorden: in Israël, in
Polen, in de toenmalige DDR. Juist
op die plaatsen, waar de Bondsre
publiek met wantrouwen werd en
wordt bekeken. Niet voor niets zegt
hij zelf, voeren zijn laatste twee
officiële bezoeken hem naar Parijs
en Warschau.
Richard von Weizsacker heeft zich
de afgelopen tien jaar zonder twij
fel de meest politieke van de tot nu
toe zes Duitse Bondspresidenten
getoond. Waar de Grondwet hem
nauwelijks politieke macht ver
leent en hij zelf niets voelde voor
een decoratief-representatieve
ambtsuitoefening, buitte hij zijn
natuurlijke redenaarstalent volle
dig uit met de bedoeling om zijn
(politieke) onmacht door de macht
van het woord te overwinnen. Niet
met clichés, plattitudes of petites-
ses. Ook niet met humor, of bril
jante woordsspelingen. Maar met
indringende gedachten. Helder ge
formuleerd; treffend en moralis
tisch van (onder)toon.
Alles maakte hij bespreekbaar, of
het de kanslier, zijn CDU, de oppo
sitie of wie en wat dan ook aan
stond of niet: de oost-west-verhou
ding, de Ostpolitik, de deling en
later de eenwording van Duitsland,
het ontwikkelingswerk, de kerne
nergie, de RAF en het neo-nazisme,
de Duitse internationale politiek,
de buitenlanderhaat en het natio
nale verleden. Duitslands verleden;
zijn eigen verleden.
Bij de 40e verjaardag van het einde
van de Tweede Wereldoorlog sprak
president Von Weizsacker in de
Bondsdag. Hij hield er een magis
trale rede, waarin hij de 8e mei
geen dag noemde die gevierd kon
worden. Wél een dag om te blijven
terugdenken aan het lijden van de
mensheid. Een dag die niet van de
30e januari 1933 losgemaakt kan
worden. Uiteindelijk, zei hij, is de
8e mei voor alle Duitsers een be
vrijdingsdag. De bevrijding van het
nationaal-socialisme.
Hij toonde zich bij die gelegenheid
opnieuw een tegenstander van
'Zand erover, nergens meer over
praten en vergeten'. Zonder herin
nering is immers geen verzoening
mogelijk. Nadrukkelijk citeerde hij
het oude Joodse spreekwoord dat
zegt: „Het willen vergeten verlengt
de ballingschap. Het geheim van de
verlossing heet herinnering." Hij
wees er op dat de joden, de gebom
bardeerde burgers van Londen en
Richard von Weizsacker was uitdagend, soms erg belerend en moralistisch. Boven de partijen. Soms zelfs
ietsje boven het volk, ondanks zijn betrokkenheid met de samenleving. foto upi
Rotterdam juist konden vergeven
omdat ze zich blijven herinneren.
Hoe vergevensgezind de Rotter
dammers zijn bleek onder meer in
1991 toen Von Weizsacker een ere
doctoraat van de Erasmus-univer
siteit kreeg.
Richard von Weizsacker heeft zelf
het Wehrmacht-uniform gedragen
en vrijwel de hele oorlog aan het
oostfront doorgebracht. Hij was als
dienstplichtige ingedeeld bij een
adellijk regiment, het meest Pruisi
sche van alle Pruisische regimen
ten; later vooral bekend geworden,
omdat vanuit die rijen de mislukte
opstand tegen Hitier werd voorbe
reid. Daarvan heeft ook Von Wei
zsacker geweten, zonder plaats,
dag en uur te kennen.
Op de tweede dag van de oorlog,
bij de inval in Polen, stierf zijn
broer die in hetzelfde regiment
diende. Richard von Weizsacker
heeft die nacht de dodenwacht bij
zijn broer gehouden. Zelf overleef
de hij de jaren aan het Oostfront.
Via geallieerde gevangenschap
kwam hij tenslotte vrij, maar hij
onderbrak kort daarna zijn rech
tenstudie om zijn vader te helpen
verdedigen.
Die moest in Neuerenberg met en
kele tientallen andere hoge ambe-
tenaren terecht staan in de zogehe
ten 'Wilhelmstrasse-processen'. De
diplomaat Ernst von Weiszacker
was begin jaren dertig Hitler-ge-
zant in Noorwegen, waar zich in
die tijd ene Willy Brandt voor de
nazi's verborgen hield... Des te
meer heeft Willy Brandt het ge
waardeerd dat tientallen jaren la
ter, president Von Weizsacker, ter
gelegenheid van de 75e verjaardag
van oud-kanselier Brandt, een
grandioze internationale ontvangst
in zijn residentie, de Villa Ham-
merschmidt organiseerde met on
der anderen Shimon Peres en Mi
chael Gorbatsjov. Von Weizsacker
dankte de ontroerde jarige uitbun
dig voor zijn verdiensten voor de
Bondsrepubliek.
Von Weizsacker sr. was van 1938
tot 1943 staatssecreatris op Buiten
landse Zaken en vervolgens ambas
sadeur bij het Vaticaan. Toen hij
uit in 1947 uit Rome naar Duits
land terugkeerde, werd hij gearres
teerd wegens vermeende nazi-acti
viteiten, iets wat Churchill 'een
dodelijke vergissing' noemde. Ernst
von Weizsacker werd in 1949 tot
zeven jaar cel veroordeeld maar
een jaar later vrijgelaten op bevel
van de Amerikaanse Hoge Com-
misssrais, John McCloy. Richard
von Weizsacker is later nog enkele
keren aangevallen vanwege de rol
die zijn familie in de Hitler-tijd
heeft gespeeld, onder andere door
Franz-Josef Strauss in een dronken
bui.
De jurist Von Weizsacker werkte
na zijn rechtenstudie in Göttingen
als bedrijfsjurist bij diverse onder
nemingen. In 1954 werd hij lid van
de CDU, maar speelde daarin aan
vankelijk een bescheiden rol. Des
te prominenter was hij aanwezig in
de Evangelische Kerkendag. Vanaf
1971 kreeg hij binnen de CDU
bekenheid als 'partij-ideoloog'. Hij
werd in de Bondsdag gekozen en
was er een van de vice-presidenten.
Van 1981 tot 1984 was hij burge
meester van Berlijn, tot hij zich in
1984 voor de tweede maal kandi
daat stelde voor het president
schap. Tegen de zin van Kohl.
Vanaf die tijd stamt de uiterst
gespannen, soms openlijk onvrien
delijke verhouding tussen beiden.
Het is met citaten moeilijk hatH
maken, maar het is in Boni
algemeen bekend feit, dat
Weizsacker Kohl intellectual
baas is, en dat de kanselier stiel
jaloers is op het natuurlijke rs
naarstalent van de president
daarmee overigens meer ziel
dan zijn ambt profileerde.
In het heetst van de Koude 0t,
toonde hij zich een voorstander'
de ontspanningspolitiek richt
oosten. Anders dan zijn 1®
partijgenoten stemde hij in metj
zogenaamde 'Oost-verdragen'
Berlijn bleef hij ijveren voor,
ogenschijnlijk onhaalbaar doel'
eenwording van Duitsland, on
zoals hij vaak zei „de Duitse ki
tie een open zaak blijft zolanj
Brandenburger Poort gesloten
Sinds die eenwording heeft hi
het mogelijke gedaan om de
tussen Oost- en West-Duitslanï
overbruggen. Hij wees zijn lanc
noten er op, dat niets meer li
oude kon blijven. Daarvoor is
veel veranderd, 'en het Duitsla
van 1994 is nu eenmaal niet.
zelfde als de oude Bondsrepubl
plus de DDR.'
Hij ijverde vanuit zijn functie
voor het verenigd Europa en
schuwde voor een 'postnatioi
provincialisme'. De band met
westen noemt hij onomkeerta
Tegelijk zal de Duitse oost-[
beter dan tot nu toe, in die west
se oriëntatie moeten worden ii
voegd. In dat verband citeert
graag zijn Tsjechische
clav Havel: „Duitsland hoort
midden-Europa, maar midden-E
ropa is niet Duits."
Als president is Von Weizsacker
woord en daad een voorbeeld
weest als het over tolerantie teji
over buitenlanders ging. Hij
deel aan Turkse barbucues ii
Berlijnse Tiergarten, maar ook
de begrafenis van de brandaans
in Solingen. Hij leidde een den
stratie van 300.000 Berlijners tej
buitenlanderhaat en
toespraak af, hoewel een kien
groep demonstranten hem,
danks een sterke politie-mat
met verf en tomaten
Zijn relatie tot Israël en de
tegelijk berouwvol ei
hij met hen de totale verzon
kon symboliseren. Krijtwit enz»
gend verliet hij onlangs de Duit
première van 'Schindler's List'.
Von Weizsacker heeft del)
ste tijd bewust de grei
van zijn presided
macht(eloosheid) opgezo
Uitdagend, soms erg belerend
moralistisch. Boven de parti
Soms zelfs ietsje boven het t
ondanks zijn betrokkenheid met
samenleving. Hij bleef - missfi
ook door afkomst en stadie
paald - wat afstandelijk. Watna
buigend. Ongeduldig soms,
tair en ironisch. Een man vóórt
volk, maar niet echt van het volk
j
Door Frans Wijnands
Door John van Miltenburg
Johannes Rau: populairste kandidaat.
foto ANP
De Bondspresidentverkie
zing vindt dit jaar voor
het eerst sinds jaren weer
plaats in Berlijn. Dat ge
beurde ook na de oorlog al, totdat
de Sovjets begin jaren zeventig
bezwaar maakten tegen de in hun
ogen provocerende presidentver
kiezing in het toen nog verdeélde
Berlijn. Daarop besloten de gealli
eerde bezettingsmachten dat de
Duitse president voortaan maar
elders, maar niet meer in Berlijn
gekozen mocht worden, om ris
kante spanningen met de Sovjets
te vermijden. In het Rijksdagge
bouw, waar de verkiezing plaats
vindt, is zelfs een deel van het
vaste meubilair uit de plenaire
zaal gesloopt om er des te meer
klapstoelen in kwijt te kunnen
voor het enorme gezelschap kies
mannen en -vrouwen.
Er zijn dit jaar vier presidentskan
didaten, een record in de geschie
denis van de Bondsrepubliek.
Twee, mogelijk zelfs drie van hen
hebben serieuze kansen, al lijkt
zuiver rekenkundig gezien, de
kandidaat van de CDU/CSU, op
perrechter Roman Herzog, de bes
te papieren te hebben.
De samenstelling van de deligaties
uit de deelstaten is een zaak van
die deelstaten zelf, al is het een
ongeschreven wet dat daarbij zo
veel mogelijk rekening wordt ge
houden met de zogenaamde 'door
snee van de bevolking'. Dat bete
kent dus niet alleen gevestigde
partijpolitici, maar ook veel bur
gers die niet politiek actief zijn:
kunstenaars, wetenschappers en
sportsterren als skister Katja Zeit-
singer reizen zodoende naar Ber
lijn om er de nieuwe president mee
te kiezen. Veel vrouwen zijn in de
delegaties opgenomen en in een
enkel geval ook heel bewust Duit
sers van buitenlandse komaf.
De jongste afgevaardigde is de net
18 jaar geworden Annekatrin
Schuls, een scholiere uit Türingen.
De oudste is de 93-jarige Beier
Josef Felder. Hij wordt al voor de
derde keer afgevaardigd en blijft
iedere keer weer trots vertellen
dat hij in 1933 nog tegen de be
noeming van Adolf Hitler tot
Rijkskanselier heeft gestemd.
Die episode kwam de democrati
sche wetgevers in herinnering toen
in 1949 moest worden vastgelegd
hoe voortaan de president gekozen
moest worden. Niet meer recht
streeks door het volk, zoals ten
tijde van de Weimar-republiek,
maar ook niet meer door het par
lement alleen. Vandaar het com
promis in de vorm van Bun
desversammlung.
Van de zes Duitse Bondspresiden
ten hebben de sociaal-democraten
er tot nu toe maar één geleverd:
Gustav Heinemann, die in 1969
met een verschil van zes stemmen
werd gekozen boven de CDU-kan
didaat Gerhard Schroder. Alle an
dere presidenten kwamen tot nu
toe uit de rijen van de CDU/CSU
en de liberale FDP. Die had dit
jaar een droomkandidaat, in de
persoon van oud-minister van bui
tenlandse zaken Hans Dietrich
Genscher. Hij zou voor alle par
tijen zeer acceptabel zijn geweest,
geliefd bij de hele Duitse bevol
king, zowel in oost als in west. Als
hij zich kandidaat had gesteld zou
waarschijnlijk ook de CDU/CSU
geen eigen kandidaat genomineerd
hebben. Maar Genscher liet al in
een vroegtijdig stadium weten ab
soluut niet beschikbaar te zijn:
voornamelijk om gezondheidsre
denen.
De strijd om de opvolging van
Richard von Weizsacker is al
vroeg begonnen. Alle pogingen
evenwel om tot een gezamelijke
kandidaat te komen mislukten.
Vooral omdat de FDP aan een
eigen kandidate vasthield. Bonds
kanselier Helmut Kohl lanceerde
aanvankelijk de Saksische minis
ter van justitie, Steffen Heitmann,
maar liet hem kort daarna weer
vallen toen bleek dat in brede
lagen van partij en bevolking
weerstand tegen Heitmann be
stond voornamelijk vanwege zijn
conservatieve opstelling, zijn on
bekendheid en kleurloosheid.
Het touwtrekken tussen de par
tijen heeft tenslotte geleid tot vier
kandidaten. Dat zijn de president
van het constitutionele hof, Ro-
Roman Herzog: beste papieren.
man Herzog (59) namens de CDU/
CSU; de minister-president van
Nordrhein-Westfalen, Johannes
Rau (63) namens de socialistische
SPD; mevrouw Hildegard Hamm-
Brücher (72) namens de liberalen,
en tenslotte de partijloze strijder
voor de burgerrechten de natuur
wetenschapper Jens Reich. Hij
geldt als kansloos.
In de eerste twee stemronden is
een absolute meerderheid nodig,
dus 663 stemmen. De CDU/CSU
beschikt in de Bundesversamm
lung over 621 stemmen. Dat bete
kent dat Herzog in de eerste, en
vermoedelijk ook tweede ronde,
nog niet gekozen zal worden om
dat de FDP dan nog op de eigen
kandidate zal stemmen. Pas in de
derde en laatste kiesronde zal me
vrouw Hamm-Brücher zich ver
moedelijk - en volgens een al afge
sproken scenario - terugtrekken.
Als de meeste van de 114 liberalen
stemmen dan naar Herzog gaan
des»
wordt die de nieuwe pi
de laatste stemronde geldt-m
lijk eenvoudig een meerder»
van stemmen.
Johannes Rau kan rekenen
499 SPD-stemmen en enkele hen-
tallen stemmen van het linkse»»
van Büntnis 90/Grünen en
mi-communistische PDS.
dat is niet genoeg.1 Rau
evenwel - zij het een bee*"
beter weten in - dat veel
hun stem aan hém zullen
niet aan niet aan Herzog. 01
ook gebeurt, is onduidelijk ffl
maakt deze verkiezing tot n»
spannend.
Niettemin houdt men in
kringen al ernstig rekening
een nederlaag voor Rau, ook i>
hij van de vier kandidaten
de populairste onder de
bevolking. De Duitse Presl L.
worden gekozen voor een aI"
termijn van vijf jaar en ka»
slechts één keer worden herko
De docua
eind jar,
het
uitgeverj
stad in
foto's 1
er ook geen raad md
acties' staat achten
foto's; 'oorlog' is op
grote handgeschrev^
aanduiding voor anc!
nalistieke beeldinf or:
De beheerder van
raakte naarmate med
troepen naar Indië
scheept opgewonde;
mapje illustraties 01
woord 'wreedheden'*
flinterdun. Archief!
gistreren in de
Soms wordt gesclj
herschreven.
Een Tsjechische
spreekt in een kor
beschrijving van
measures'. Zelfs in
had de pers zich
aan wat de toenmalJ
se minister Van Kleij
ga-ministers in een 1
binetszitting van
1947 op het hart dri]
het openbaar nooit 1
re operatie maar
actie', was Van Klef ij
Het was een term
van de acties in A'
en 1912 in zwang
handige 'pacificatie'!
hullend woord voor|
oorlog'), waarmee
Heutz geschiedenis
een spoor 'van roolj
De Atjeh-oorlog
Atjehers en 12.000
militairen het leven.j
Ook nu ging het er
te brengen in een -
tienduizend kilomei
van 'Den Haag',
kolonisator al dr:
zijn wil had onder
standigheden wareij
tenties aangepast,
tauratie was niet
drijfveer, maar
houding kenmerktel
voogding. Een
Nederland, dat was
Dat het zelfbewust
bevolking van zevei
donesiërs in een 01
denrijk tijdens de
ting was gegroeid
negeerd. Nations)
'communisten en
vrijwel onmiddellijlj
capitulatie uitgeroi
Indonesia was 'een
groepje raddraaier;
moest weer onder
zag komen.
De geallieerde
hadden Jap
gedwongen]
bezetter wq
latievoorwaarden
met de handhaving
re orde in de ov
maar in de praktj
niet veel van terech.
latie kwamen nog
neerden in de kan
ven. De revolution^
en daar van de ova
ter de beschikkini
wapens; soms maa|
meester van.
Nederlands-Indië 1
Jitaire commando!