DE STEM
De waarheid van Vitas Luckus
Vitas Luckus 1943-1987
geinig geloof
afrekening mt
Litouwse fotograaf
toont vitaliteit
van harde werkelijkheid
The Hard Way
Azerbaidzjan
Grot Gids
VRIJDAG 21 JANUARI 1994
DEEit
MOSÈ IN EGITTO
De Koninklijke Lie
dertafel Souvenir
des Montagnards
brengt op 21 jan in
De Maagd in Ber
gen op Zoom en op
dinsdag 25 januari
in Concordia Breda
de scenische opera
Mosè in Egitto van
de Italiaanse com
ponist Rossini.
ENSOR
Een lofzang op de
Vlaamse schilder Ja
mes Ensor is het
nieuwe stuk 'De
stille grijzen van
een winterse dag in
Oostende', dat hij
zelf bij het Noord
Nederlands Toneel
heeft geregisseerd.
Op 27 januari te
zien in Concordia
Breda.
h KAANDORP
Brigitte Kaandorp
maakt haar debuut
als toneelactrice in
'De Vrouw van de
Zanger', een muzi
kale komedie van
Paul Haenen en
Clous van Mechelen
over een echtpaar
dat langs elkaar
heen leeft. Zater
dag in De Bussel in
Oosterhout.
LIBERG
Hans Liberg stoeit
weer met Bach,
Beethoven en
Brahms en met ver
bale associaties in
zijn nieuwe solo
show 'Nu ook voor
vrouwen'. Op 26 en
27 januari is de kla
viervirtuoos in De
Kring in Roosen
daal.
Vitas Luckus in het veld (1978)
Bashkirië
Door onze redacteur
Hans Rooseboom
De Beyerd in Breda brengt
een eerbetoon aan leven en
werk van de Litouwse fo
tograaf Vitas Luckus, die
werd geboren in 1943 en
onder tragische omstan
digheden overleed in 1987.
Het is de eerste maal dat
het werk van Luckus, die
geldt als de belangrijkste
fotograaf van Litouwen, in
het westen is te zien.
Na Breda zal de expositie The
Hard Way in een aantal andere
Europese landen te zien zijn en
vervolgens in de Verenigde Sta
ten. Tegelijkertijd is een boek
verschenen onder dezelfde titel
met 125 foto's van Luckus.
Vitas Luckus heeft zijn leven
lang gefotografeerd. „Hij werd
met een camera geboren", zegt
zijn weduwe, in Breda aanwezig
ter gelegenheid van de opening
van de tentoonstelling.
Reportages, documentaires, por
tretten, surrealistische foto's,
montages en reclamefoto's: Vitas
Luckus maakte alles. Op de ten
toonstelling is gekozen voor re
portages en portretten. Luckus
maakte met zijn onafscheidelijke
camera tal van reizen naar uit
hoeken van de Sovjetunie. De
foto's tonen doorgaans een ont
luisterende werkelijkheid, die
niet strookte met de officiële
'waarheid' van het toenmalige
regime.
Controle
Vitas Luckus was een fotograaf
die zich niets aantrok van de
verplichte manier van interpre
teren van de werkelijkheid. En
dat in een land waar de fotogra
fie, zoals alle kunsten, leed on
der zware ideologische controle.
Fotografie moest voldoen aan de
traditionele schoonheidsnormen,
nog veel meer dan muziek of
beeldende kunst.
Luckus' foto's laten zien dat hij
de traditie van het verplichte
'romantisch realisme' heeft
doorbroken. Zijn wijze van foto
graferen bracht hem constant in
botsing met de autoriteiten. De
foto's tonen los daarvan een
meester van de compositie.
Bij Luckus gaat het, zo schijft de
voorzitter van de Litouwse Foto-
grafenbond Laima Skeiviene in
het boek, om de vitaliteit van de
wereld, ondanks dictatuur, ar
moede en vervuiling, om de on
beschrijflijke vrijheid van le
vens- en natuurvormen in deze
wereld (dat wil zeggen niet te
beschrijven behalve door foto's),
een vrijheid die door sommigen
als chaos of wanorde gezien kan
worden.
Betekenis
Elke foto betekent iets, en bij
Luckus valt direct op dat hij
geen rangorde in die betekenis
aanbrengt, geen hiërarchie. Het
ene onderwerp of voorwerp is
niet belangrijker dan het andere.
De ene mens is niet belangrijker
dan de andere. Alles draagt be
tekenis op Luckus' foto's, on
kruid, een perron, een lepel op
een restauranttafel, een scheur
kalender in de keuken, een bonte
rij portretten van mensen van
Tanya Luckiene in De Beyerd in Breda, waar het werk van haar overleden man wordt tentoongesteld. Links Herman Hoeneveld, de
man die de foto's van Vitas Luckus naar Nederland heeft gehaald. foto de stem/johan van gurp
alle leeftijden, dieren, land
schappen.
De waarheid ligt niet ergens
achter een horizon, is niet iets
verhevens, geen idee dat is geab
straheerd uit de verschillende
onderdelen van de werkelijk
heid. De waarheid valt samen
met de werkelijkheid, is de wer
kelijkheid, en doet zich voor in
één ogenblik van visie, van diep
te. Luckus rukt het gordijn van
woorden, ideologieën, oordelen
en definities open. Wat je ziet is
de waarheid, de samenvalt met
de werkelijkheid.
De weduwe Tanya Luckiene is
na de dood van haar man uit
Litouwen vertrokken. Zij woont
tegenwoordig in Washington,
waar zij is hertrouwd.
„Bij deze foto's herleeft mijn
vroegere leven", zegt Tanya
Luckiene, lopend over de exposi
tie. „Ik ben niet altijd samen met
hem op reis geweest, maar déze
reis hebben we samen gemaakt".
Verminkt
Ze staat stil bij een wand met
foto's, tekenen van leven uit een
armelijke, kale, harde wereld.
„In 1981 hebben we samen drie
weken met een tent door Bashki
rië getrokken", legt ze uit. „We
zijn onder andere met een kano
de rivier afgezakt. Bashkirië is
een gebied in de Oeral met che
mische industrie. Je ziet daar
veel kinderen die verminkt gebo
ren zijn. De bevolking is er vol
komen uitgedoofd door de alco
hol. Toch is er ook veel natuur
schoon. Net als zijn hele leven
was Vitas ook hier geen dag
zonder camera. Hij werd met een
camera geboren, het was zijn
instrument. Hij had een ongelo
felijk oog, zag dingen die nie
mand anders zag. Hij wilde met
zijn camera andere mensen laten
zien wat hij voelde. Hij kon heel
goed in contact komen met men
sen, hun vertrouwen winnen".
Tanya Luckiene vertelt over het
gebrek aan erkenning waaronder
haar man zijn hele leven heeft
geleden. Hij hield zich in leven
met reclame-fotografie. Zelf is
Luckiene trouwens twintig jaar
mode-fotografe geweest in Li
touwen.
„Pas vlak voor zijn dood had
Vitas een kleine expositie in het
Pushkin Museum in Moskou, een
museum met een grote naam.
Die hebben twintig foto's van
hem gekocht, de eerste keer dat
ze werk van een fotograaf aan
schaften. Het geld voor die foto's
kwam vlak voor zijn dood. Het
was heel weinig. Ik wou het eerst
terugsturen, zo kwaad was ik.
Maar later begreep ik dat geld
minder belangrijk was, want in
een museum wordt zijn werk
bewaard voor latere generaties".
Vitas Luckus had de schijn tegen
vanwege zijn nogal wilde levens
wijze (alcohol), maar volgens
zijn weduwe was hij een harde
en gedreven werken. „Hij was
geen chaoot, zijn werkkamer
was heel goed in orde. Hij had,
omdat hij nooit kon exposeren of
publiceren, van zijn eigen werk
boeken samengesteld. Vier grote
zwarte boeken, in één oplage,
zelf ingebonden en met mooie
letters in de band gestempeld".
Stempel
Gevraagd naar het tragische en
voortijdige einde van Vitas Luc
kus, doet de weduwe er het zwij
gen toe. De gewelddadige ge
beurtenissen van 16 maart 1987
worden overigens wel in het
boek verteld. „Het spijt me, ik
wil daar verder niets over zeg
gen. Ik vind het jammer dat het
verhaal wel in het boek staat.
Als het ooit herdrukt wordt, wil
ik dat het wordt verwijderd. Het
drukt een veel te groot stempel
op hem".
Voor een goed begrip van de
persoon Vitas Luckus, en de om
standigheden waaronder hij
moest leven werken, volgt hier
het verhaal van Tanja Luckiene,
zoals het in het boek te lezen is.
„Het tragische voorval op 16
maart 1987 heeft mijn leven voor
altijd veranderd. Op die dag
kwam een aantal mensen onze
flat binnen. Ze zeiden dat ze
waren uitgenodigd, maar ik had
ze niet gevraagd. Het waren vol
komen vreemden. Ze bekeken
boeken en foto's van Luckus.
Een van de mannen, Krakauskas
geheten, bespotte mijn man en
zijn werk de hele tijd. Voortdu
rend insinueerde hij dingen die
mijn man kennelijk alleen kon
begrijpen. Ik zag dat Vitas heel
zenuwachtig was. Maar hij zei
niets, hij keek alleen naar die
man met een vreemde, wanhopi
ge uitdrukking in zijn ogen. Ik
begreep niet wat er aan de hand
was. Toen ik in de keuken iets te
eten stond klaar te maken hoor
de ik gegil in de huiskamer. Ik
rende terug en zag Krakauskas
op de grond liggen, neergesto
ken. De andere mannen waren
onmiddellijk verdwenen. Ik wil
de een ambulance bellen maar ik
kon geen woord uitbrengen.
Mijn man belde de ambulance
zelf. Toen het ambulanceteam
arriveerde zeiden ze dat Kra
kauskas dood was. Vitas had
hem neergestoken. Ik ging naar
de andere kamer en zag dat het
raam openstond. Ik liep naar het
Bashkirië
balkon en zag mijn man benei
in de tuin liggen. Geschrokl
rende ik naar beneden,
iets tegen het ambulanceteai]
zeggen. Vitas was nog wai
maar hij was dood. Ik gingj
hem in de sneeuw liggen. Vei
weet ik niets meer".
KGB-agent
„Een week later werd Vita
dood officieel bekend
Na nog negen dagen werd ik)
de openbare aanklager geroep
die zei dat de zaak gesloten i
Ik kreeg foto's van de lijken
zien, en dat was het. Ik pro#
de erachter te komen wat er
eigenlijk gebeurd was en
Krakauskas was, maar alle
woorden werden geweigerd,
ter hoorde ik dat Krakausk
een KGB-agent was".'
Vitas Luckus werd al sinds ril
diensttijd door de KGB laslj
gevallen. Hij was een keer tela
terug van verlof (buiten zij|
schuld). In plaats van d
kelijke celstraf kreeg hij
'aanbod' om informant van
KGB te worden. Hij weigei
dat. De rest van zijn leven kis
hij constant last ondervindf
Niet alleen omdat hij recil
trant was. Ook de aard vam
werk droeg ertoe bij dat Lucl
veel risico liep. Hij werd i
straat en in restaurants ine#
geslagen, in zijn huis werd if
broken.
„Volgens vrienden koos hij
zelfmoord, omdat hij op die#
wuste dag wist wat er zoul
men", schrijft Herman Hm
veld, de man die de foto's
Litouwen naar het westen 1
gehaald, in het boek Vitus I
kus. The Hard Way. „Liever!
een lange doodsstrijd metoi*
vragingen, eenzame opsluitir'
martelingen - liever dan le«
lange gevangenstraf, die ookt
de dood zou eindigen, ve#
hij een versneld einde".
Vitas Luckus: The Hard Way.
to's. Centrum voor Beeld®
Kunst De Beyerd, Boschstraj'1
Breda. Openingstijden di/vr M
za/zo 13-17. Maandag gesloten.®'
boek onder dezelfde titel is uitgil
ven door V K Publishing/lnf
en kost 74,50.
OoorElly Poppe-Stolk
luist als het gaat om een contro
versieel onderwerp als het Cas-
tro-bewind zijn waarheidsge
trouw weergegeven persoonlijke
■aringen zeer welkom. Van ie-
die uit Cuba is gevlucht,
•an natuurlijk niet verwacht
'arden dat hij volkomen objec-
!ef over het regime van Fidel
stro rapporteert. Maar het
an wel eerlijker en evenwichti
ger (jan Orestes Lorenzo het in
L boek Vleugels van de dage-
■aad heeft gedaan.
1959, toen Castro de dictator
Jgencio Batista het veld deed
imen, stond de grote meerder-
lëid van de Cubaanse bevolking
lier welwillend tegenover. Pas
■nkele jaren later, toen duidelijk
-erd dat Castro geen echte de-
jocratie zou brengen, maar
^tuurde op een communisti-
Iche samenleving, verlieten ve
len alsnog het eiland en werden
roornamelijk door de VS opge-
lomen. Overigens blijft het een
jeiangrijke vraag of Castro wel
:o radicaal voor het communis-
ie zou hebben gekozen als
„jerika's vijandige opstelling
egenover zijn bewind hem niet
tedwongen had zich tot het
Oostblok te wenden.
Zeker is dat het hem menens was
met zijn hervormingsplannen die
de levensstandaard van alle Cu
banen op een aanvaardbaar ni
veau moesten brengen. In de
onder zijn leiding tot stand ge
brachte Cubaanse maatschappij
zijn onderwijs en gezondheids
zorg gratis, bestaat er recht op
'werk (naast de plicht tot wer
en) en genieten bejaarden, zie
len en gehandicapten een uitke-
,ng. Mannen en vrouwen heb-
ien gelijke rechten en elke vorm
'an statusverschil op etnische
■onden is verdwenen.
Represailles
legatieve effecten heeft echter
lastro's hardnekkige geloof dat
leen zijn communisme op Cuba
sen rechtvaardige maatschappij
'arandeert. Wie laat blijken het
ier niet mee eens te zijn, krijgt
te maken met represailles. Ook
ie verlammende bureaucratie en
rooral de strenge censuur heb-
ïen een nadelige invloed op het
relzijn. Daarbij komen de pro
llemen waarvan tegenwoordig
de media steeds vaker mel
ing wordt gemaakt. Deze heb-
ien te maken met de schaarste
ian het hoogstnoodzakelijke
voor het levensonderhoud. Naar-
rate de perestrojka in de Sov-
Ijet-Unie terrein won, heeft Cuba
geleidelijk de solidariteit van het
"lostblok verloren. Paradoxaal
inoeg is er ook weer sprake van
ïaatschappelijke ongelijkheid:
jm toch aan de broodnodige de-
hezen te komen, spreidt ook
lastro's Cuba weer de rode loper
lit voor het westerse toerisme;
en zo bestaan daar nu sinds 1959
reer plaatsen waar de meeste
lubanen het zich financieel niet
ïunnen veroorloven te komen.
>it alles maakt het begrijpelijk
iat er mensen zijn die elders een
lieuwe toekomst zouden willen
ipbouwen.
Jrestes Lorenzo was lucht-
ïachtofficier bij het Cubaanse
jeger. Gezien zijn functie zou hij
'an de Cubaanse autoriteiten
looit naar een westers land, laat
staan naar Amerika, mogen emi-
rieren. Daarom vluchtte hij er in
laart 1991 in een straaljager
leen.
4>renzo begint zijn boek met het
'erhaal van zijn succesvolle ont
snapping richting Florida in een
"liG-23. Daarna vertelt hij zijn
ivensverhaal vanaf zijn geboor
te in 1956. En hij eindigt met te
|yertellen hoe hij er bijna twee
"iar na zijn vlucht in slaagde
iet een privévliegtuigje zijn
rouw en twee zoons uit Cuba
jpaar Amerika te vliegen.
Spectaculair, dat zeker. Maar
'ervolgens dringt zich de vraag
lp waarom juist hij zijn land de
ng toekeerde. Vermoedelijk
leeft hij daarop vlak na zijn
'ankomst op Amerikaans grond
gebied een overtuigender ant-
'oord gegeven dan in zijn boek.
iet komt vaker voor dat mensen
ichteraf extra rechtvaardigin
gen menen te moeten fabriceren
'oor hun handelwijze, en daar-
Jni de feiten wat gaan aanpas
sen. Toen Lorenzo voor het eerst
Amerika landde, sprak hij
f en Spaans en Russisch, geen
Jigels, Toch is zijn boek twee
1 at later rechtstreeks in het En-
:,r:
astro. na 35 jaar steeds 1