Weekend
De kater van
de vrijheid
[ENDEL B.V.
E4
20 uur p.w.
DE STEM
'Zonder een been
in het Westen kun
je in Polen niet rijk
worden'
Warschau heeft
zijn Russische
reclames voor die
van Marlboro
en Rekreatie is een
knli|ke rubriek van de
Igbladengroep.
Intiereserveringen:
>125225, fax 073-137750
5 449, 5201 AK Den Boscl
Oosten 94/95.
bnesië Verre Oosten
r u klaar! 180 Pagina's
b verzorgde rondreizen,
fuele arrangementen en
lë, Thailand, Sri Lanka,
1 Australië!
leve diapresentaties.
I Breda 08/01
Tilburg 13/01
I Venlo 15/01
lAILAND:
l|kse presentaties over
[Heemstede.
V RESERVEREN,
lij uw ANVR Reisagent
LEVEN!
fouwbaarheid.
I HD Heemstede
llATA
39151.
lef nu u dierbaren het
bolste LEVENS-CADEAU
ft Sticht. Het Schone
leven 23 dgn Java/Bal i
E800,- 30 dgn Sumatra/
Iva/Bali 3300,- +VP+
bursies+ret.ticket KLM/
|ruda Inl. 058-137706
220-55026 078-174654
77-517133/072-335316
De rubriek
Reizen en Rekreatie
erschijnt elke zaterdag in
de VNU Dagbladen,
{let uw advertentie in deze
rubriek bereikt u ruim
2 MILJOEN
CONSUMENTEN
[wilt toch geen TWEE MIL
TEN enthousiaste vakan-
egangers missen? Bel 073-
§5225!
LPHA Camper- en Cara-
[nbedrijf (v.h. Plevier
ampeerauto's), H.Dunant-
Ir. 10, Gendt (Geld.), tel.
B812-4523 heeft te huur
|6 pers. campers en div.
odellen nieuwe caravans,
baler van Home-Car en
lerckeman. Lid Bovag.
[itersport?
ngaanden (25-55 jaar) in
epen. Folder?
|300 (dag en nacht).
KIËN EN LANGLAUFEN
Volop sneeuw in
finterberg/Hochsauerland.
rijs v.a. L/O 35,-. Hotel
laldesruh, Hallenberg.
poekingen: 04494 -1452.
EKRO REIZEN zeer voor-
elige SNEEUWVAKAN-
lES! 10 dg. incl. luxe bus,
otel en HP. prijs v.a. (evt.
Piet eigen auto 120,- kor-
jig per pers.) Auffach
[543,-, Dollach 504,-,
llmau 562,-, Fugen
1567,-, Gerlos 606,-, Itter
1696,-, Kirchberg ƒ686,-,
iederau 471,-, Ramsau
Ti D. 563,-, Thumers-
ach 576,-, Uderns
567,-, Westendorf 629,-
en nog veel meer! Bel
>t 22 u. REKRO REIZEN
10- 4142233. lid SGR.
iedkope WINTER-
IPORT in TSJECHIË en
lOSTENRIJK. 8/10 dgn.
,a. 449,-. Vraag reisgids
ij MCeT, 04406-14142.
rrganisatie voor sociaal-
'ingsopbouw. Circa 135
amen met vele honder-
opzetten van sociaal
werk wordt verricht in
eau. Verder biedt Verti-
een groot aantal facili-
ice, administratie, type
lijkheden, programma-
gerenwerker naar een
:e instelling, ontstaat in
i vacature
CAO-welzijnswerk als-
sociaal cultureel werk,
slijk van leeftijd, oplei-
is een salaris mogelijk
al 30) bruto per maand
<antietoeslag.
ileiding, bij voorkeur
irvaring in het jonge-
rerken op onregelma-
's avonds en in het
erken in teamverband.
int in bovengenoemde
armatie, dan kun je een
tel. 076-223220.
wij graag vóór 25 de-
kunt deze richten aan:
taal, Nieuwe Ginneken- i
ZATERDAG 11 DECEMBER 1993
Met de afbraak van de Berlijnse
Muur in de herfst van 1989 begon
nen in het hele Oostblok de com
munistische regimes te wankelen.
Twee jaar later stortte het Sovjet
imperium ineen. Oost-Europa is nu
op weg naar de vrije markt en naar
democratie. Maar wat heeft dat de
Oosteuropeanen opgeleverd? Zijn
ze welvarender geworden? Of ver
langen velen terug naar de sociale
zekerheid en de veiligheid op straat
waarvoor het vroegere regime ga
rant stond? En bestaat de kans dat
de communisten weer aan de
macht komen?
Vier jaar na de 'meest ingrijpende
omwenteling van deze eeuw' pro
beert Leo van Vlijmen, tijdens een
reis langs zes Oosteuropese steden,
een antwoord op deze vragen te
vinden. Vandaag Warschau.
In de eindeloze rijen marktstalletjes wordt veel Westers ramsjgoed aangeboden.
Kleurrijk maar niet vrolijk
Door Leo van Vlijmen
Het Stalinbarokke Paleis van Cultuur en Wetenschappen ('klein
maar fijn') beheerst nog steeds het stadcentrum van Warschau.
De coulisse van de Stare
Miasto, Warschau's
Oude Stad, is dezelfde
gebleven. Een welge
kozen schakering van
barok, renaissance en
gotiek in de kleuren groen, blauw
en oker, afgewisseld met goudom
rand zwart. Een plaquette herin
nert er aan dat de Stare Miasto in
1944 door de nazi's is verwoest en
van 1951 tot 1953 door de War-
schauers weer is opgebouwd, in een
tijd dat ook het overige Warschau
nog nauwelijks bewoonbaar was,
de magen even leeg waren als de
winkels en heel Polen zich in de
greep van het stalinisme bevond.
Richting stadscentrum, over een
zoals overal in Warschau hobbelig
plaveisel, komt men langs van
overvloed uitpuilende etalages en
langs de kerken waar tijdens de
'staat van oorlog' bloemenkruisen
werden gelegd en kaarsjes gebrand.
Voor stil protest is geen reden meer
en de kerken die zo lang een hoog
nodige opknapbeurt moesten, ont
beren staan nu in de steigers.
Even verderop hotel Bristol, na
twaalf jaar eindelijk uit de steigers
en waarschijnlijk een van de duur
ste - 240 dollar per nacht - maar
zeker de elegantste slaapgelegen
heid in heel Oost-Europa. De kak
kerlakken die me twaalf jaar gele
den over de rand van de badkuip
aanloerden zullen wel verdwenen
zijn, evenals de kelners die bij het
presenteren van de rekening altijd
samenzweerderig 'kawiór' aanbo
den, uit de Sovjetunie gesmokkelde
zwarte kaviaar met de verkoop
waarvan de obers meer verdienden,
dan met het kelneren waaraan ze
dan ook zichtbaar een hartgrondi
ge hekel hadden.
Even voorbij Bristol, waar tegen
half zeven de 'nieuwe klasse' al of
niet met buitenlandse zakenrelaties
binnenschuifelt, terwijl buiten de
drugshandel op gang komt, heeft
de stotterende lichtreclame voor
horloges uit de Sovjetunie plaats
gemaakt voor een reusachtig pakje
Marlboro bovenop een kiosk waar
het merk gezien de rij klanten
honderdvoudig wordt verkocht.
Het vrouwtje dat naast de kiosk
bananen probeert te slijten, krijgt
minder belangstelling. Eigenlijk
slechts van één oudere man die
eerst vraagt wat ze kosten, vervol
gens „Schande!" roept en dan de
voorbijgangers laat weten dat het
'onder Rakowski veel beter was.'
Mieczyslaw Rakowski - ik had hem
het laatst gesproken in 1984 toen
hij vice-premier was onder het
'oorlogsrecht'. Sindsdien was hij
- de laatste communistische - pre
mier geweest en - de laatste - par
tijleider. Vorig jaar kreeg hij een
hartinfarct. Voor de daarna nood
zakelijke hartoperatie ging hij naar
Berlijn. Hij was er niet zeker van of
hij in Warschau de operatietafel
levend zou verlaten.
„Ik geloofde in 1984 en ook in 1987
nog dat het socialistische systeem
verbeterd kon worden. Maar wij,
de hervormers, we kwamen te laat.
Het einde van het zogenaamd reëel
existerende socialisme was niet
meer tegen te houden. De hoofd
oorzaak was de economie, niet de
beknotting van de vrijheid. In de
tweede helft van de jaren tachtig
waren er al zoveel gaten in de
dictatuur geschoten dat het verlan
gen naar volledige vrijheid pas op
de tweede plaats kwam. Het ging
er de Polen vooral om wat ze in
hun portemonnee kregen - eerst het
vreten dan de moraal, dat geldt nu
nog - en de socialistische economie
beantwoordde niet aan de verlan
gens van de mensen. De verwach
tingen waren groter dan wij dach
ten. Ook in zoverre hebben wij ons
vergist. En bij de eerste vrije ver
kiezingen sinds 45 jaar werden we
dus massaal weggestemd. De men
sen wilden wat anders, iets beters."
Anders werd het. Polen heeft mo
menteel de snelst groeiende econo
mie van heel Europa. In de eerste
helft van dit jaar is de industriële
produktie met 9,4 procent geste
gen, de totale prodïiktiviteit met
drie procent. De twee staatsbanken
die het socialistische Polen had
hebben nu concurrentie gekregen
van een honderdtal nieuwe bank
huizen. Tachtig daarvan zijn in
particulier bezit.
Het voormalige 'hongerland'
Polen heeft in 1993 land
bouwoverschotten. In de
honderden elegante kle
ding-, schoenen- en andere zaken
in de grote winkelstraten van War
schau wordt gekocht en verdiend.
Levensmiddelen zijn er in over
vloed, niet alleen produkten van
eigen bodem, maar ook import uit
alle windstreken.
Er heerst geen chronisch gebrek
aan benzine zoals in de Baltische
landen, geen tekort aan stroom
zoals in Roemenië of Bulgarije. En
de gemiddelde verdiensten van een
arbeider komen op ongeveer vier
honderd gulden, heel wat meer dan
de veertig gulden waarmee de
doorsnee Rus moet uitkomen.
Polen is, vergeleken met andere
voormalige Oostbloklanden, een
rijk land.
De shocktherapie waarmee door de
eerste niet-communistische rege
ring de inflatie werd bedwongen en
de economie althans voor een deel
gesaneerd kon worden, heeft echter
ook talloze slachtoffers gemaakt.
Niet alleen de bijna drie miljoen
werklozen maar ook miljoenen Po
len die wel werk hebben maar wier
reële loon drie procent en wier
levensstandaard nog veel meer is
gedaald. Met name ten gevolge van
de liberalisatie van de huren die
door de communisten altijd kunst
matig laag waren gehouden.
Lutek, een leraar economie die op
tijd met een adviesbureau voor in
vesteerders is begonnen en zelf tot
de nieuwe rijken behoort, vertelt:
„Mijn secretaresse verdient 180
dollar per maand, dat is een be
hoorlijk salaris. Maar ze moet 194
dollar aan huur betalen. Een deel
van het salaris van haar man die
evenveel verdient als zij, gaat dus
ook nog aan wonen op. Van wat er
dan overblijft kun ie niet rondko
men."
„De eerste niet-communistische re
gering onder leiding van Tadeusz
Mazowiecki, die ik overigens zeer
waardeer, heeft twee grote fouten
gemaakt," zegt Mieczyslaw Ra
kowski. „De eerste was dat zij te
veel beloofd heeft. Na een half jaar
zou het allemaal beter worden. Dat
kon natuurlijk niet en het gebeurde
ook niet. Voor de meeste Polen is
het nu, na vier jaar, nog niet beter,
maar juist slechter. En dat heeft te
maken met de tweede fout van de
regering-Mazowiecki. Die heeft in
Polen het kapitalisme ingevoerd.
Maar daar had Solidariteit nooit
om gevraagd. In alle discussies met
Solidariteit, ook aan de ronde tafel
is er sprake geweest van hervor
mingen, economische hervormin
gen, politieke hervormingen, maar
over invoering van het kapitalisme
is nooit gesproken. En nu hebben
we het kapitalisme met alle gevol
gen van dien. Veertig jaar lang
waren de Polen in elk geval verze
kerd van werk. Nu hebben we een
leger van werklozen. Dat soort ka
pitalisme hebben de Polen niet ge
wild."
Lutek, die de school heeft ingeruild
voor de vrije markt, voelt zich in
het kapitalisme uitstekend thuis.
„Ik verdien nu in een maand wat ik
als leraar nog niet in een jaar zou
hebben verdiend," vertelt hij tevre
den. „En wat ik erg belangrijk
vind: de concurrentie brengt ook
meer arbeidsdicpline met zich mee.
Je weet hoe het hier vroeger ging.
Je kwam tegen half tien op je werk,
om kwart voor tien ging je bood
schappen doen en tegen de tijd dat
je terugkwam was het middagpau
ze. Nu komen ze bij mij om acht
uur op kantoor en wanneer er moet
worden overgewerkt is dat geen
probleem. Van collega's hoor ik
precies hetzelfde."
Lutek heeft me meegetroond naar
La Gioconda, een van de trefpun
ten van de 'nieuwe klasse' waar de
Italiaanse keuken voortreffelijk is
en de prijzen niet alleen in Pools
geld astronomisch zijn.
Op de terugweg naar Luteks kan
toor komen we op het Plein van de
Opstandelingen van Warschau
langs een 'Auto Kornis'. „Hier
wordt nu echt het snelle geld ge
maakt," zegt Lutek. Hij wijst op de
te koop aangeboden auto's waar
van sommige nog een Luxemburgs,
Deens of Duits nummerbord heb
ben. „Zeker de helft is gestolen,
ook van die met een Pools kente
ken. Ik geloof dat alleen al in
Warschau elke vijf minuten een
auto wordt gekraakt." De twee
gorilla's die de ingang van de 'Auto
Kornis' bewaken laten de nieuwste
aanwinst door, een Citroen met een
Belgisch nummerbord en een
sticker van Bobbejaanland.
Janek is werkloos, zijn vrouw
Wanda ook. Hij was wetenschap
pelijk assistent op een universitair
instituut dat wegens geldgebrek de
helft van het personeel heeft moe
ten ontslaan. Wanda zat op de
correctie-afdeling van een uitgeve
rij die 'sinds de invoering van de
markteconomie' in de rode cijfers
is geraakt.
„Hoe komen jullie nu aan de kost?"
„Ach, we scharrelen maar wat."
Wanda jobt een beetje als tolk
Duits, Janek kan wel eens een
artikeltje slijten aan Zweedse
kranten. „Wij hebben eigenlijk nog
geluk," vindt Wanda. „De meeste
werklozen hebben niet eens wat om
te scharrelen."
We lopen langs de linkeroe
ver van de Wisla. Aan de
overkant ligt Praga, de
arbeiderswijk die je, zo
waarschuwt het hotel, na zonson
dergang maar beter kunt mijden.
Het centrum van Warschau trou
wens ook.
„Het ergste is eigenlijk de straat-
criminaliteit van degenen die geld
nodig hebben voor een spuit of een
fles sterke drank," zegt Janek die
voordat hij werd ontslagen aan een
onderzoek over het drugsgebruik
werkte. „We hebben geen precieze
cijfers, maar naar schatting telt
Polen een kwart miljoen drugsver
slaafden. Ik heb voor mijn onder
zoek zo'n honderd van hen geïnter
viewd. Bijna alle ondervraagden
zeiden dat ze pas drugs waren gaan
gebruiken toen ze hun baan waren
kwijtgeraakt en het niet meer za
gen zitten. Er bestaat een duidelij
ke relatie tussen drugsgebruik en
werkloosheid. Meer dan de helft
van de werklozen is jonger dan
vijfendertig jaar. En waarom is het
aantal zware alcoholisten de afge
lopen vier jaar verdubbeld? Ook
daar speelt de werkloosheidsfactor
een wezenlijke rol. Let maar eens
op hoeveel dronken jonge mensen
je hier in Warschau op straat ziet
lopen, mannen en vrouwen, soms al
's ochtends om negen uur."
De man die ik de volgende middag
dronken op straat zie liggen is geen
Pool, maar een Rus. Een van de
vele duizenden Russen, Oekraïners
en Litouwers die dagelijks naar
Warschau of andere Poolse steden
komen om hun ritssluitingen, ge
borduurde kleedjes, rubberlaarzen
of tinnen bestekken te verkopen en
vervolgens het verdiende geld om
te zetten in Westerse artikelen die
ze weer in hun dorp kunnen slijten.
De dronken Rus heeft blijkbaar
zijn verdiensten ter plekke gecon
sumeerd. Er liggen twee lege Pool
se wodka-flessen naast hem. En
iemand heeft zijn schoenen en sok
ken ingepikt, want hij ligt er
blootsvoets bij. Niemand kijkt naar
hem om.
„De Russische militairen zijn we
eindelijk kwijt, maar hen hebben
we er voor teruggekregen," zegt
Wanda.
De Russen zijn nog steeds niet
geliefd in Polen en in Warschau
probeert men iedere herinnering
aan de langdurige Russische aan
wezigheid te laten verdwijnen. Met
het 234 meter hoge geschenk van
Stalin, het Paleis van Cultuur en
Wetenschappen, wil dat niet erg
lukken.
De Stalinbarokke kolos ('Klein
maar fijn' constateerden de War-
schauers toen het paleis in 1955
gereed was) maakt zelfs het begin
van enige stadsontwikkeling in het
centrum van Warschau onmogelijk.
'Afbreken,' luidde het advies enke
le jaren geleden. Maar daarvoor is
geen geld.
Vóór het paleis, waar eigenlijk 'uit
dankbaarheid van het Poolse volk'
een standbeeld van Stalin had
moeten komen, staan nu lange rijen
marktkraampjes waar Westerse
produkten vaak tegen ramsjprijzen
- en dus van twijfelachtige her
komst - worden verkocht.
De zaken gaan hier slecht. „Wij
moeten het van de mensen met een
kleine beurs hebben," klaagt een
verkoper van jeans in alle merken
en maten. „Maar die hebben zelfs
geen geld om hun spullen hier te
kopen. Het is nu veel erger dan vijf
jaar geleden toen er wel niet veel te
koop was maar de mensen tenmin
ste geld hadden om uit te geven."
Dat geldt in elk geval niet voor de
bijna honderdduizend Polen die
vorig jaar een ski-vakantie in Oos
tenrijk, Zwiterland of Frankrijk
hebben gehouden en die volgens de
verwachtingen dit jaar weer zullen
gaan. Of dat allemaal mensen zijn
die in gestolen auto's handelen,
sigaretten smokkelen, valse zloty
biljetten drukken?
„Voor een groot deel wel," zegt
Lutek, „hoewel er toch ook duizen
den Polen zijn die op een eerlijke
manier rijk worden, door verstan
dig zaken te doen, door een goed
produkt te leveren. Maar zonder
een been in het Westen kun je in
Polen niet rijk worden. En ik geef
toe dat de kloof tussen arm en rijk
hier momenteel steeds groter
wordt."
„Daaraan heeft links ook zijn ver
kiezingsoverwinning te danken,"
stelt Rakowski. „De mensen heb
ben niet vóór links gekozen, maar
tégen de vorige regeringen. Dat
betekent geen terugkeer naar het
reëel existerende socialisme, dat
kan niet meer. Maar het wordt tijd
voor een hervorming van de her
vormingen. Het linkse blok is niet
communistisch, het is eigenlijk a-
ideologisch en veel meer pragma
tisch. En het zal dus veel meer
aandacht hebben voor de sociale
gevolgen van de hervormingen."
Volgens een van de zomer gehou
den opiniepeiling vindt eenderde
van de Polen dat zij op of onder de
armoedegrens zitten. En dertig
procent beaamde wat de man bij de
bananenkraam riep: „Onder Ra
kowski was het beter."
„Kletskoek," vinden Janek en
Wanda, „toen was het ook slecht."
„Vind je niet, dat Warschau veel
kleurrijker is geworden?," vraagt
Lutek.
Kleurrijker wel, maar ook vrolij
ker?, vraag ik me af wanneer ik 's
avonds alleen zit te eten in restau
rant Soplica. Er is nu meer armoe.
Er wordt niet minder geklaagd.
Het vertrouwen in de politiek en de
politici is niet groter geworden.
President Lech Walesa wordt niet
meer serieus genomen, zijn levens
werk, Solidariteit, is versplinterd.
Zelfs de persvrijheid wordt door
sommigen in twijfel getrokken. (Ja
nek: „Er is natuurlijk geen censuur
meer, maar er wordt toch niet over
alles geschreven.")
Ja, Warschau, waar de eerste
gaten in het systeem gescho
ten zijn, lijkt inderdaad kleur
rijker geworden, maar niet
vrolijker, wil ik opschrijven wan
neer de ober met de rekening komt
en ditmaal niet samenzweerderig
maar luid en zakelijk vraagt: „Ka
wiór? Wilt u zwarte kawiór ko
pen?."
V
