G rote Gi^s
DE STEM
'Atlas
is goedkoopste
manier van reizen
Middelburger Jaap van Velzen
toont bijzondere
kaartenverzameling in Tilburg
m
EMBER 1993 C5
de stem
<an de Genealogische
m vast".
foto wim kooyman
stoors,
België
s meer
op het
'orden.
stratie
nensen
daar
doen.
regis-
(Ule-
•hiere-
zegt
licht
schij-
wordt
?ehou-
:en die
opzoe-
;n veel
weer
VRIJDAG 10 DECEMBER 1993 DEEL
Het Zuidelijk To
neel brengt 'De Be
delaarsopera' uit
1728 in de Zuidne
derlandse schouw
burgen als een revue.,
„Het hardop zeggen'
van gedachten, dat
werkt oerkomisch",
zegt regisseur Rieks
Swarte.
Mensen die nog
geloven in romantiek
met de zakdoek,
moeten de film
'Sleepless in Seattle'
eens proberen. Goed
voor sentimenten en
de vraag: krijgen Meg
Ryan en Tom Hanks
elkaar?
'La Bohème' van
Puccini wordt zes
keer gebracht in de
Vlaamse Opera in
Antwerpen met de
Amerikaanse sopraan
Mary Mills en dirigent
Silvio Varviso.
Doör onze redacteur
Hans Rooseboom
„Ik denk niet dat ik nog
veel zal vinden. De afgelo
pen twaalf jaar heb ik
enorm veel afgegraasd. In
Nederland, België, Frank
rijk, Engeland, Budapest.
Alle atlassen heb ik gevon
den in antiquariaten, boe
kenbeurzen en op rommel
markten. Bijna alle regio's
van de wereld zijn in mijn
collectie vertegenwoor
digd. Een vriend van mij
ging naar Istanbul en be
loofde een oude Turkse at
las mee te nemen. Ik zei:
doe het niet. Hij deed het
toch, en ik trok hem hier
zo uit de kast".
Van 15 december tot en met 26
februari is in de bibliotheek van
de Katholieke Universiteit Bra
bant in Tilburg de tentoonstel
ling 'Verschuivende Grenzen,
Europa in Atlassen in de 19e en
20e eeuw' te zien. Atlassen uit de
verzameling van Jaap van Vel
zen te Middelburg.
„Een atlas is een gids door de
tijd", schrijft de verzamelaar in
de uitnodiging voor de tentoon
stelling. „Het is een reisboek van
ongekende verten, een avontu
renroman, een geschiedenis van
de mensheid. Het lezen van een
atlas is de goedkoopste en meest
milieuvriendelijke manier van
reizen".
In een historisch pand in oud-
Middelburg, met veel inwendige
niveauverschillen ('Pas op het
afstapje, anders breek je je at
las') huist verzamelaar Jaap van
Velzen. Hij is in het bezit van
ongeveer 300 atlassen uit de 19e
en de eerste helft van de 20e
eeuw.
Voor een juist begrip: de collec
tie van Jaap van Velzen bestaat
niet uit antieke, unieke of biblio
fiele atlassen van het type Blaeu.
Zijn aandacht gaat uit naar at
lassen die méér bieden dan al
leen kaarten. Wat dat betreft
worden atlassen pas interessant
Jaap van Velzen: „Op school vond ik aardrijkskunde een vervelend vak. Maar je komt in die atlassen zoveel onverwachte
interessante dingen tegen, dat ik ze graag dan anderen wil laten zien.foto jaap wolterbeek
rond het midden van de vorige
eeuw.
Onderwijs
Jaap van Velzen verzamelt atlas
sen uit de periode 1830-1960.
Vooral in de jaren tussen 1880 en
1930 werd er in de hele wereld
een stortvloed aan atlassen ge
produceerd. Het waren de jaren
waarin het onderwijs, handel en
industrie, yerkeer en vervoer,
kolonialisme en toerisme zich
snel ontwikkelden. Het onder
wijs en het bedrijfsleven hadden
betrouwbare informatie nodig.
En een atlas is een verzamelpunt
van alle mogelijke informatie.
Bij de honderden werden ze uit
gegeven. Uit de catalogus die
Jaap van Velzen van zijn verza
meling heeft gemaakt pik je zo
een aantal atlassen die een idee
geven van het soort werken waar
het om gaat. Nieuwe Atlas van
Nederland en zijne overzeesche
gebiedsdelen (1882), Goedkoope
practische Zak-Atlas van Neder
land (1893), London atlas of uni
versal geography (1896), See-At
las (1903), Atlas Colonial lllustré
(1904), Handy Touring Atlas of
the British Isles (1905), Handel
satlas (1912), Reisatlas der
Stoomvaartmaatschappij (1913),
Otto Hübners Geografisch-Sta-
tistische Tabelle (1918), Wege
natlas van Nederland voor auto
mobilisten (1920), Philips' New
Commercial Atlas of the World
(1921), Atlas voor schippersvak-
scholen (1921), Economische at
las der gehele aarde (1924), Rou
te-atlas Rotterdamsche Llyod
(1935).
Jaap van Velzen heeft ze in het
Nederlands, Engels, Duits,
Frans, Latijn, Spaans, Pools, Ba-
hassa Indonesia, Tsjechisch,
Turks, Russisch, Deens, Hon
gaars. „Atlassen zijn heel goed
voor je talenkennis".
Onverwacht
Van Velzen is een verzamelaar
die er niet alleen op uit is om
alles te hebben, maar die het
liefst zijn enthousiasme met an
deren deelt. „Het is leuk om al
die atlassen te hebben, maar nog
leuker vind ik het om het kaart
materiaal te laten zien. Bijna
iedereen vindt aardrijkskunde
een vervelend vak, ik zelf ook
toen ik op school zat. Maar je
komt in die atlassen zoveel on
verwachte interessante dingen
tegen, dat ik ze graag aan ande
ren wil laten zien, om de mensen
enthousiast te maken. Vandaar
die tentoonstelling".
De atlassen komen uit de kast.
Een Reisatlas van de Stoom
vaartmaatschappij Nederland,
voor reizigers naar Nederlands-
Indië. Daarin staat kaart voor
kaart de hele bootreis naar voor
malig Indië beschreven, met
plattegronden van de belangrijk
ste steden die onderweg werden
aangedaan. Dan een reusachtige
klimaat-atlas van de gehele we
reld, in vier talen. „Die is in de
jaren '50 uitgegeven door de
Verenigde Naties, gedrukt in
Budapest, en ik heb hem gekocht
in Etten-Leur".
Atlassen met produktkaarten in
vierkleurendiepdruk, waarop
aangegeven vissoorten, stieren,
schapen, walvissen, hout, wol,
zout, olie en granen in de hele
wereld. Bevolkingskaarten vol
getekende symbolen, zoals be
doeïenen met hoofddoeken. „En
hier is de Duitser Hickman, die
heeft rond 1920 alles geteld:
aantallen kamelen, telegraafpa
len, snelheids vergelijkingen tus
sen een slak en een paard".
Smerig
Het is niet alleen de inhoud die
telt. Veel van deze atlassen zijn
wonderen van kleurendruk. Jaap
van Velzen: ,,'t Zijn plaatjes, hè.
De mooiste en modernste druk
technieken worden voor atlassen
gebruikt. Ik vind kleuren heel
belangrijk. Een atlas met alleen
maar paarse kleuren vind ik zo
lelijk, die koop ik niet. Ook de
kleuren van de Bosatlas zijn erg
smerig, alleen in de editie 1885
zijn ze mooi, maar verder is het
't vieze bekende werk". Deson
danks heeft Van Velzen alle be
staande drukken van de Bos-at-
las.
Een onverwacht aspect van de
atlassen-verzameling is het ont
breken van een jaartal van uit
gave. Het uitpluizen van dat
jaartal is voor Van Velzen één
van de aardigste bezigheden van
zijn liefhebberij.
„Negentig procent van de atlas
sen is niet gedateerd. Dat lijkt
vreemd voor zo'n door tijd en
plaats bepaald boek als een at
las. Maar een uitgever zette er
liever geen jaartal in, want dan
bleven ze langer verkoopbaar.
De wereld verandert snel en at
lassen zijn daarom snel verou
derd".
Krakatau
„Ik vind het een sport om die
atlassen zo nauwkeurig mogelijk
te dateren. Het dateren doe je
aan de hand van een groot aan
tal factoren. Je moet bijvoor
beeld weten in welke jaren de
koloniën zelfstandig werden, in
welke jaren een spoorlijn werd
aangelegd, of een tramlijn (daar
heb ik speciaal boeken voor),
bootverbindingen, luchtlijnen en
-havens, inpolderingen. Een be
langrijke gebeurtenis in dit ver
band is de uitbarsting van de
Krakatau in 1883, waarbij dat
eiland voor de helft in zee ver
dween. Als ik een onbekende
19e-eeuwse atlas in handen
krijg, kijk ik eerst onmiddellijk
of de Krakatau is gehalveerd".
Zo zijn er oneindig veel feitjes
waarmee je een atlas kunt date
ren. „Terschelling behoorde tot
1942 bij Noord-Holland, daarna
bij Friesland. Soms ook kun je
op het verkeerde been worden
gezet. Er liep bijvoorbeeld tot
1892 een dijk naar Ameland,
maar ik heb een atlas uit 1905
waar die dijk nog opstaat! Je
zou dus denken dat die atlas van
vóór 1892 moet dateren, maar
andere gegevens wijzen defini
tief op 1905. De uitgever ge
bruikte in 1905 dus gewoon een
verouderde kaart".
Handboek
Voor de dateringsarbeid van zijn
atlassen beschikt Van Velzen
over een assisterend boeken-ap-
paraat. Maar hij heeft nóg een
hulpmiddel. „Als ik iets wil we
ten kan ik dat bijna altijd vinden
in het Handboek voor den be
schaafden stand uit 1875." Jaap
van Velzen wijst op een rij ban
den achter hem in de kast. „Dat
is de enige encyclopedie die ik
vaak gebruik".
Een atlas is een gebruiksvoor
werp. Vooral de band en de rug
lijden daaronder, en om die re
den treft Jaap van Velzen vaak
exemplaren aan die uit elkaar
liggen. Geen nood. „Ik heb me
zelf boekbinden geleerd, dus ik
maak er een mooie nieuwe band
omheen. De kaarten op zich
moeten wel gaaf zijn. En atlas
sen waarin kaarten ontbreken
koop ik niet meer. Die ontbre
kende kaarten vind je toch nooit,
wat ik vroeger nog wel eens
hoopte".
Behalve atlassen heeft Jaap van
Velzen ook bijzondere losse
kaarten. Hij vouwt er zorgvuldig
één uit, een hele grote. „Dit is
een kaart van Suriname uit
1877. Getekend door G.P.H.
Zimmerman, Officier der Infan
terie. Alle plantages langs de
Surinamerivier staan er met
naam op, de bevaarheid der ri
vieren, de namen van bosneger
dorpen in rood, forten, goudvel
den, en alles in prachtige kleu
ren. Deze kaart heb ik gekocht
voor 7,50, ergens in Dordrecht.
Zo heb ik ook een hele mooie
automobielkaart van Java en
Madura".
Witte plekken
Ook al mag de verzamelaar zich
verheugen in een unieke collec
tie, helemaal tevreden ben je
natuurlijk nooit. „Voor sommige
dingen ben ik te laat. Zo heb ik
gehoord dat bij de eenwording
van Duitsland alle bestaan de
voorraden van DDR-atlassen
zijn vernietigd. En ik heb na
tuurlijk spijt van dingen die ik
ooit heb laten liggen, zoals atlas
sen van China, die ik toen te
duur vond. Er zijn dus nog witte
plekken in mijn verzameling. Ik
denk dat ik maar eens ambassa
des gaan aanschrijven".
Bij zo'n uitzonderlijke liefhebbe
rij vraag je je onwillekeurig af
hoe iemands zoiets praktisch
verwezenlijkt. Van Velzen com
bineert zijn verzamelwoede met
een reguliere werkkring.
„Ik ben socioloog en werk bij de
provinciale Stichting Volksge
zondheid, Maatschappelijke
Ontwikkeling en Cultuur in Zee
land. Ik houd me bezig met on
der andere sociale planning,
kleine kernen en jeugdbeleid.
Daarnaast heb ik sinds vijf jaar
een eigen bedrijf, Brain Manage
ment International, voor bemid
deling in sprekers en inleiders op
elk gebied. Ik organiseer ook
congressen en stel daarvoor de
programma's op".
„Mijn hobby is boeken verzame
len, en binnen die hobby richt ik
me de laatste 12 jaar op atlassen.
Behalve 300 atlassen met in to
taal 18.600 kaarten heb ik ook
nog 130 historische reisgidsen.
Die reisgidsen ga ik binnenkort
ook tentoonstellen, eerst in de
Zeeuwse Bibliotheek in Middel
burg. Boeken verzamelen is heel
goed te doen zolang je het bin
nen het redelijke houdt. Ik heb
hier bijvoorbeeld een catalogus
van antiquariaat De Rijzende
Zon in Tilburg. Die bieden 267
historische atlassen te koop aan,
voor idiote prijzen. Dat is echt
wat een gek ervoor geeft, en ik
ben niet gek!"
I Expositie 'Verschuivende gren
zen' in de bibliotheek van de
Katholieke Universiteit Brabant
in Tilburg. Te zien van 15 decem
ber t/m 26 februari. Geopend
maandag t/m vrijdag 09.00-21.30
uur, zaterdag 09-12.30 uur. Ge
sloten van 24 december t/m 2
januari.
