kort
genda
/and'
'Aangeboren ongelijkheid zal blijven
Rugby nog lang geen afspiegeling van Zuidafrikaanse samenleving
prof. Timothy D. Noakes, sportfysioloog aan de universiteit van Kaapstad:
re
den
lube
VOETBAL
VOLLEYBAL
ZAALHANDBAL
pESTEM
SPORT
B4
Laboratorium
Tour de France
KU., ui' .1 ..Die bewaking was uit voor-
Meurenblind zorg", zegt Arrie Oherholzer, a1-
Miljoenen
DECEMBER 1993 Bj
rg staat vandaag (zater-
isatie van het traditionele
"gd-
e gehele provincie, begint
issingen en is omstreeks
VEG/ABV uit Oost-Sou
zondag 12 december de
nschap hoofdklasse libre
elanden. Deze titelstrijd
hal Van Duijvenvoorde in
algemeen gemiddelde 10 54
10,22, 3. Miehaël Vlug' ft'
as (DOS Ovezande) 8,85 5
jk (DOS Ovezande) 7,87,' 7
Jan van der Gughte (HBC
de biljartvereniging De
'jdag 10 tot en met 12
p van Nederland tweede
unck is op die dagen te
rmerveer.
iljartvereniging SBC uit
met zondag 12 december
asse libre van het gewest
sting te gast in café De
evelanden komt in deze
eldezicht uit Wemeldinge
rst een aflossingsveldloop
udswaard, trainer bij het
an afgewerkt in het bos
Zeeland er zijn fiat aan
Zeeuws kampioenschap,
nier een kleine club ook
ptitel. Nu is het door de
ubs enig voordeel hebben,
club met vier atleten of
voordeel van de kleinere
100 meter), CD junioren
meter), vrouwen (4x4500
teranen, die een aparte
Terneuzen, aanvang 11.00 uur.
NVB-ZONDAGVQETBAL
e klasse E: Volharding-Middel-
DBS-UDI '19, Rood Wit-VES
e VaJk-Gemert, Goes-RKTW,
31-Margriet.
de klasse B: Roosendaal-TAC/
Taxandria-SVSSS, DOSKO-
'24, NOAD-MOC '17, Terheii-
ESK, VOAB-WSC.
klasse D: SC Gastel-Internos,
Boeimeer, Steenbergen-All ian-
Virtus-Patrijzen, Unitas
oerse Boys, Zundert-Breskens.
klasse G: NSV-Hoeven, Vlis-
-DIVO, Kaaise Boys-WR,
Nieuw-Borgvliet, Zierikzee-
METO-BSC.
klasse H: Hoofdplaat-Philip-
Luctor '88-Terneuzen, Koe-
-Axel, Sluiskil-Walcheren,
-Vogelwaarde, STEEN-Corn
-ZATERDAGVOETBAL
e klasse B: SDVB-Lunteren,
meervogels-Capelle, Heerjans-
Zwart Wit '28, Hoek-DOVO,
/-Bennekom, SHO-Barend-
Sparta Nijkerk-Spakenburg.
de klasse A: BLC-Bevelanders,
Boys-RWH, Serooskerke-Ar-
iden, WC '68-Achilles Veen,
ige-Veere, LRC-Altena.
klasse A: 's-Heerarendsker-
ipelle, Seolto-Chrislandia. Ril-
,-Oostkapelle, Bruse Boys-
D '67, Colijnsplaatse Boys-
Tholense Boys-Yerseke.
klasse A: SKNWK-SSV '65,
Wemeldinge, Terneuzense
GPC, Middelburg-Zaamslag,
'57-SPS, Smerdiek-Dauwen-
ZONDAGVOETBAL
AFDELING ZEELAND
klasse: Hulsterloo-Robur,
urg-Lewedorpse Boys, RIA-
Ambon, IJzendijke-Zeeland
Zeelandia-Graauw, Honte-
Biervliet.
4 deeember, landelijk:
12-Jola/Olympus (bekercompe-
sporthal Baskenburg Vlissin-
anvang 14.00 uur.
et: YVC 2-Ardito 2 (eerste
mannen), sporthal De Veer-
Oostburg, aanvang 12.00 uur.
Ardito (eerste klasse vrouwen),
lal De Veerhoek Oostburg,
ng 12.00 uur.
ig 5 december, landelijk: GSC-
Di (derde divisie vrouwen),
punt Zeeland Goes, aanvang
uur.
rdamse afdeling: GSC-Vires 2
'ïen), Sportpunt Zeeland Goes,
ng 14.45 uur.
8-zekeringsadviseur
Jukten van
e Zeeuwse.
eeuwse
Mij. NV
Idelburg
3000
ZATERDAG 4 DECEMBER 1993
Door Gerrit Hendriksen
Kaapstad - Vrijheid, ge
lijkheid, broederschap. De
idealen van de Franse Re
volutie klinken nog fris in
de oren van de nieuwe
Zuidafrikaan, de demo
craat van na de apartheid.
Gelijke kansen voor ieder
een. Om te beginnen in de
sport, die al als voortrek-
Ier fungeert. Toch zal de
aangeboren ongelijkheid
blijven. Tenzij je grijpt
naar verboden middelen of
ingrijpt in het genetisch
materiaal.
Het eerste gebeurt overal en vol
gens velen op grote schaal. Het
laatste duurt volgens professor
Timothy D. Noakes, befaamd
sportfysioloog aan de universi
teit van Kaapstad, nog wel even,
maar het komt eraan. Dan zal
meewarig worden teruggedacht
aan de goede oude tijd, toen er
jacht werd gemaakt op do-
pingzondaars.
„Mijn Canadese collega Claude
Bouchard, met wie ik veel sa
menwerk, is op zoek naar de
genen die de trainbaarheid be
palen. Hij voorspelt dat er over
dertig jaar atleten worden ge
kweekt. Dan moet er bij Olympi
sche Spelen onderscheid worden
gemaakt naar het erfelijk mate
riaal. De atleten met de beste
genen komen in de A-Olympics,
de rest in B t/m Z. Doping is dan
volstrekt irrelevant", zegt Noa
kes met een aanstekelijk lachje.
„En klonen natuurlijk. Denk
eens in, een voetbalelftal met
allemaal identieke spelers. Ha,
ha. Ja, misschien ook het einde
van voetbal."
Terwijl Zuid-Afrika in meerder
heid, ijverig of wanhopig, pro
beert af te rekenen met de waan
ideeën van rassenongelijkheid
(de gevaarlijke theorie) en de
ervan, toonde Noakes
een opvallend verschil (de on
schuldige praktijk) aan. Zwarte
Zuidafrikaanse lange-afstandlo-
pers zijn superieur aan blanke,
omdat hun spieren superieur
zijn. Die verzuren minder, zijn
beter bestand tegen vermoeid
heid.
Wat de marathon-uitslagen al
jaren deden vermoeden, werd in
het laboratorium door twintig
gelijkwaardige atleten (elf
zwart, negen blank) bevestigd.
Tot vijf kilometer zijn ze aan
elkaar gewaagd, daarna lopen de
zwarten weg. Vooral omdat ze
van nature geschikter zijn. „Net
als vrouwen, al zijn die pas na 42
kilometer aan de winnende hand
ten opzichte van mannen", zegt
Noakes.
Dat de beste marathonlopers
bijna zonder uitzondering op een
hoogvlakte (Transvaal, Drakens-
berg) zijn geboren en onder
moeilijke (niet alleen klimatolo
gische) omstandigheden zijn op
gegroeid en gemotiveerd ge
raakt, is natuurlijk ook een deel
van de verklaring. Om controle
mogelijkheden te krijgen, doet
Noakes daarom moeite een 'de
pendence' op te richten in Ke
nya.
Tim Noakes' belangstelling voor
de sportfysiologie werd gewekt
tijdens zijn medicijnenstudie in
het begin van de jaren zeventig.
Het stoorde hem dat alle aan
dacht en geld werd gespendeerd
aan ziekte, nauwelijks iets aan
gezondheid. Als er al eens een
artikel opdook, dan bleek dat
gebaseerd op een dertig jaar oud
verhaal. „Voor de atleet en zijn
verzorging was weinig interesse.
Op het gebied van de sportmedi-
sche wetenschap was je in een
avond uitgestudeerd."
De goedlachse professor, Wiehs'
parkeerplaats is gereserveerd
voor bezoekers, omdat hij zijn
fiets altijd binnen stalt, besloot
zijn wetenschappelijk leven in
en rond het Groote Schuur-zie-
kenhuis niet te wijden aan het
overplanten van harten, maar
aan aardsere onderwerpen als
gezondheidbevordering en bles
surepreventie. Bovendien ging
hij (endurance-)atleten helpen
beter te worden. Zonder kunst
grepen, want de 'normale' ver
worvenheden van de wetenschap
zijn daarvoor groot genoeg.
Noakes mag graag de finale van
de Tour de France 1989 in herin
nering roepen. Greg LeMond
maakte in de beslissende tijdrit
over 25 kilometer op de Champs
Elysées zijn achterstand van
vijftig seconden op Laurent Fig-
non niet goed door harder te
trappen, maar door zijn fiets uit
te rusten met het toen nog onge
bruikelijke triathlonstuur. De
acht tellen die Fignon uiteinde
lijke te kort kwam voor de laat
ste gele trui, hadden een nog
banalere aërodynamische oor
zaak. Had de Fransman zijn mo
dieuze, maar wapperende en dus
remmende paardestaartje maar
afgeknipt...
Omdat er een kennisvacuüm was
en Zuid-Afrika in de jaren tach
tig op velerlei gebied was afge
sneden, werd Noakes gedwongen
zelf de sportmedische- en fysio
logische subfaculteit van de
grond te krijgen. Zonder finan
ciële hulp van de overheid en
naar eigen goeddunken. „Huis
vlijt met invloeden van de Ame
rikanen, met wie we wel contac
ten hadden."
Het lukte tegen de verdrukking
in. Kennelijk zo goed, dat Noa
kes dertig miljoen Rand (acht
tien miljoen gulden) heeft weten
los te peuteren bij een 'sponsor
van goede zaken' voor de bouw
van een eigen instituut. Het tele
foontje dat hem op termijn be
vrijdt uit de volgepakte en be
nauwende catacomben van de
medische faculteit, leidt maar
net niet tot een vreugdedansje.
Sportfysioloog professor Timothy D. Noakes: „Het uithoudingsvermogen is, denk ik, genetisch
bepaald.foto anp
Het is eindelijk ook in eigen land
erkenning voor hard werken en
origineel onderzoek naar met
name duurprestaties als (ultra-
jmarathon en triathlon.
Dat leidde tot interessante proe
ven en ontdekkingen. Zo stelden
Noakes en zijn medewerkers on
der meer vast, dat het eigenlijk
niet zoveel uitmaakt wat een
duursporter onderweg drinkt,
als het maar niet meer dan een
liter per uur is (gevaarlijk) en er
niet meer dan zestig gram kool
hydraten in zit (zinloos). De fa
brikant van de 'isotone, minerale
en vooral dure sportdrank' zal
het niet op prijs stellen, maar
'suikerwater' (zetmeel of glucose
als energie-leverancier maakt
niet echt uit) met een beetje zout
voldoet uitstekend.
Het toevoegen van vet (MCT,
'medium chain' triglyceriden)
heeft de toekomst. Noakes heeft
sterke aanwijzingen dat het
koolhydraatrijke dieet (het 'pas
ta-proppen') zinvol aangevuld
kan worden met gebakken eieren
en spek. Tri-atlete Paula New-
by-Fraser, winnares van de Iron
Man 1993, biechtte hem onlangs
op zo'n ontbijtje allerminst te
versmaden, ook al raadde ieder
een het toen nog ten sterkste af.
Een laboratoriumtest van Noa
kes lijkt haar gelijk te geven.
De 'vetverbranding' wordt het
nieuwe werkterrein, zonder dat
andere als afgesloten kunnen
worden beschouwd. De motor
bijvoorbeeld. „We hebben ont
dekt dat de spier zelf de presta
tie bepaalt en niet, zoals altijd
gedacht werd, het hart en de
zuurstoftransportcapaciteit. Het
cardio-vasculaire systeem past
zich aan bij de behoefte van de
spier", doceert Noakes. „Een at
leet is niet goed, omdat hij een
groot hart heeft, maar omdat
zijn spieren veel werk aan kun
nen."
Een 'goede spier' heeft vermogen
en uithoudingsvermogen. Hij is
krachtig, gedurende een lange
tijd. Dat spieren te onderschei
den zijn in snel (sprint) en lang
zaam (duur) contraherende ve
zels, was genoegzaam bekend.
Het eerste type levert kort veel
kracht (Westafrikaans, Frankie
Fredericks), het tweede minder,
maar wel veel langer (Oostafri
kaans, Willie Mtolo).
Die indeling lijkt door de nieuwe
bevindingen aan de grove kant.
Je zou verwachten dat mara
thonlopers gebaat zijn bij een
'overdaad' (tachtig procent bij
voorbeeld) aan spierweefsel, dat
bestand is tegen uitputting. Dat
klopt niet. De goeden zijn ook
sterk. Het 'spierplaatje' van Xo-
lile Yawa, onlangs winnaar van
de marathon van Berlijn (2.10.57
in de wind), laat een verhouding
van 50-50 zien.
„Dat is karakteristiek voor onze
zwarte lange-afstandatleten. Ze
zijn behoorlijk sterk, want ze
lopen de mijl binnen de vier
minuten - dat is een redelijke
maat voor kracht - en ze kunnen
een hoog tempo veel langer vast
houden dan een vergelijkbare
blanke atleet. De fysiologie ging
in het verleden in de fout door
alleen te kijken naar de kracht-
component; naar de power-out
put en de maximale zuurstofop
name en niet naar het uithou
dingsvermogen."
„Dat is, denk ik, genetisch be
paald. Je ziet het bij de Kenya-
nen, maar ook bij onze zwarte
atleten. Training zorgt heel snel
voor een uitstekende conditie. Ze
komen ook uit het niets. Steeds
is er weer een nieuwe lichting.
De beste Europese lopers daar
entegen hebben een trage pro
gressie."
Waar de bepaling van het ideale
spiertype - nu nog door veldon
derzoek en weefselbestudering,
maar misschien weldra op te
zoeken in het 'persoonlijk genen-
boek' - toe zal leiden op de
marathon, is volgens Noakes
moeilijk te voorspellen. Een tijd
van twee uur precies voor de
42,195 kilometer verwacht hij
pas ver in de volgende eeuw.
„Het einde van de menselijke
mogelijkheden nadert. Records
worden alleen onder ideale om
standigheden verbeterd en met
kleine marges. De juiste tempe
ratuur voor een snelle marathon
is elf of twaalf graden. Is het
tussen de vijftien en twintig gra
den, dan scheelt dat zomaar drie
minuten in de eindtijd. Dus om
records te lopen moet je naar
Rotterdam. Daar is het vlak en
koel."
Door Gerrit Hendriksen
Pretoria/Kaapstad - De spe
lers zijn 'amateurs', maar
rugby is handel in Zuid-Afri-
ita. De neringdoenden zijn
overwegend blank. Zwarten
vorden getolereerd, omdat
liet sinds enige jaren mag,
maar volgens de critici vooral
omdat het moest voor de be
geerlijke buitenlandse con-
tacten. In de stadions venten
donkere jongens voorlopig
slechts de nationale lekkernij
biltong' uit. Ze maken
schoon of worden toegelaten
ils agent van politie.
De nationale bond Sarfu, als één
van de eerste geïntegreerd, spie
gelt zich aan het non-raciale
aspect en de ontwikkelingsge-
aidheid. De inspanningen heb-
len er nog niet toe geleid, dat
lop-rugby een afspiegeling van
de samenleving is geworden. Ze-
®r niet in het noorden. De be-
-Jurskamer en de tribunes van
'et Loftus Versfeld-stadion in
Pretoria geven het doorsnee
'eeld van de verstedelijkte, maar
svengoed traditionele Transvaler
boerengemeenschap
l'eel pigment valt er in de pro
vinciale selecties, die onderling
oorlog maken om de Currie Cup,
ook al niet te bespeuren. „Dank
ie de koekoek", zegt de kleine
scrumhalf Allister Coetzee, die
r°rig jaar als enige gekleurde
speler werd opgenomen in het
'cam van de Oostelijke Kaappro
vincie, maar even zo snel en op
duistere gronden weer werd
"eggebonjourd. „Je moet twee
'Veer zo goed zijn als een blanke.
Wleen in het 'ontwikkeling-
s'oam' zie je pro forma wat
'warte gezichten. De trainers,
Caches, managers, sponsors en
bot geld zijn wit."
zabeth Harlequins, één van de
gemengde clubs, die de blanke
hegemonie tarten op het regio
nale niveau van de President
Cup, vindt dat hij hehoort tot
een verloren generatie. Aan de
volgende wordt nog maar mond
jesmaat aandacht besteed. Ook
door zijn 'kleurenblinde' plaats
genoot Bill Cunningham, die vol
vuur verhaalt van zijn werk als
rugby-zendeling.
„Wat hij doet, is een druppel
naar de oceaan brengen", is de
reactie van Coetzee. „Het is pu
bliciteit. De bond wil haar imago
oppoetsen. Zolang het nog ge
beurt, dat ik, zoals laatst in
Uitenhage, met m'n team van
het veld moet stappen, omdat we
voortdurend en ongestraft wor
den uitgescholden voor Hotten-
totten, geloof ik niet dat de be
doelingen oprecht zijn."
'Opreg' zijn wel de bedoelingen
van de Pretoriase afdeling van
het SAVF (Suid-Afrikaanse
Vroue Federasie), die bij het duel
Noord-Transvaal - Natal de
snoeptent bestiert en als specia
liteit 'vetkoek met maalvleis'
aan de man brengt. „Alle fondse
gaan vir liefdadigheids doelein
de". De samenstelling van de
vetkoek maakt de hartstichting
allicht tot eerste begunstigde.
Hun oppassende echtgenoten,
vaders en zoons volgen intussen
ademloos de inderdaad enerve
rende wedstrijd van hun 'Blou
Bulle' en maken zich oprecht
zorgen. Het klopt namelijk wat
de kranten schrijven en velen
beweren. De draagbaar is onmis
baar. De spelverruwing schrijdt
voort, de scheidsrechter houdt
geen gelijke tred. Loftus Vers
teld heeft die dag de primeur: de
politie begeleidt arbiter Stef
Neethling veilig naar de kleed
kamer. Hij had de euvele moed
vijf tellen voor tijd een winnende
try van Natal goed te keuren.
he aanvoerder van de Port Eli- gemeen directeur van Sarfu, in
zijn stijlvolle kantoor naast de
rugby-tempel van Kaapstad in
Nuland. „Ik geloof niet dat hij
zou zijn gemolesteerd. Het neemt
niet weg dat vuil spel een bron
van zorg is. Misschien zijn harde
maatregelen wel onvermijde
lijk."
De Afrikaanse media zijn het er
allang over eens. Wat een notoi
re boosdoener als Drikus Hat-
tingh (Noord-Transvaal) zoal
uitvreet, kan absoluut niet. Zo
min als het getolereerd kan wor
den, dat dronken spelers op weg
naar huis stewardessen tot hui
lens toe in de billen knijpen en
geestelijk tackelen.
'Spel-inteelt' is volgens Oherhol
zer verantwoordelijk voor de
normvervaging. „Door de jaren
van isolatie zijn we achterop
geraakt. Speltechnisch- en tak-
tisch, maar ook bij de regelge
ving. Voor de deuren opengin
gen, stond je steeds tegenover
dezelfde teams. De grieven wer
den meegenomen naar de vol
gende ontmoeting. Als we inter
nationaal mee willen doen, moe
ten we onze spelers eerst weer
opvoeden in zelfdiscipline."
De laatste opmerking is Bill
Cunningham aan het hart ge
bakken, al ziet hij discipline
graag thuis beginnen in plaats
van op de training. Cunningham
is al 25 jaar rugbycoach in Port
Elizabeth; voor alle gezindten,
ook toen dat niet op prijs werd
gesteld. „Ik haat de uitdrukking
zwart rugby. Ik ben alleen geïn
teresseerd in jongens met armen
aan hun lijf en belangstelling
voor deze sport. Die zijn er hier
genoeg."
„Soms verwacht je er vijftien
voor een clinic en dan rollen er
ineens 75 uit de bus. Allemaal
gemotiveerd, op blote voeten en
in spijkerbroek. Dan lullen we
niet over godsdienst en politiek,
dan praten we over rugby. Disci
pline is daarbij een gouden be
grip, net als respect voor elkaar.
Ik zeg altijd: 'Fouten maken is
niet erg. Je vader maakte er één
Arrie Oberholzer, algemeen directeur van de Zuidafrikaanse nationale rugbybond Sarfu.
foto anp
en daarom spelen we nu rugby'."
De bezieling van Cunningham is
aandoenlijk, de problemen zijn
ermee ook in de Oostkaap, waar
rugby van oudsher echt een
volkssport was, niet opgelost.
Harold Wilson kan daar als geen
ander van mee praten. Hij was
jarenlang bestuurslid van SARU
(de rugbybond van de minder
bedeelden) en maakte met onder
anderen Ebrahim Patel, de hui
dige voorzitter van Sarfu, de
fusie met Dany Cravens SARB
(de blanke bond) van zeer nabij
mee.
„De samenvoeging was het ge
volg van een zeer langdurig pro
ces. Al op 7 april 1962 kwam
Craven in Kimberley met een
voorstel tot fusie. De stemver
houding was 9-7 voor 'absorp
tie', maar drie provincies dreig
den op te stappen. Toen ging het
feest niet door", vertelt Wilson.
De volgende serieuze poging tot
'amalgamatie' van SARU en
SARB dateert uit 1977. De 'rin
gen' waren al gekocht, maar de
'ambtenaar van de burgerlijke
stand', Piet Koornhof, destijds
minister van sportzaken, ver
bood het gemengde huwelijk.
Ironisch genoeg is Koornhof, ook
oud-ambassadeur in de Verenig
de Staten, de laatste maanden
weer groot nieuws. Dr. Piet viel
immers voor de charmes van een
44 jaar jongere, zwarte vrouw
met een baby van een ander.
Zijn gereformeerde kerk accep
teert deze (naasten)liefde ook in
1993 absoluut niet.
Wilson, die nog niet is vergeten
dat stilstaan en kijken naar
blanke sporters volgens de wet
al een misdrijf was, kan nu la
chen om de verandering van in
zicht bij Koornhof. Destijds ver
vloekte hij de conservatieve be
windsman. „Uiteindelijk werd
de eenwording pas op 20 maart
1990 een feit. Sarfu werd gebo
ren. We hadden al een paar jaar
de intentie, maar desondanks
waren de onderhandelingen
moeilijk, want er was veel on
derling wantrouwen."
Dat is ook nu niet verdwenen.
De donkere rugbyer is nog steeds
volkomen afhankelijk van de
blanke autoriteiten. Dat leidt er
bijvoorbeeld toe, dat het grote
Newlands-stadion in Kaapstad
met het oog op het WK van 1995,
dat even bedreigd leek door het
vele geweld, voor zo'n 25 miljoen
gulden wordt opgeknapt.
'Om de hoek', in het zwarte
woonoord JChayelitsha, waar
naar schatting ten minste een
half miljoen 'minder bedeelden'
wonen rond welgeteld zeven ar
moedige sportveldjes, moet bin
nenkort de eerste paal de grond
in van het Nelson Mandela-
sportcomplex. De kosten zijn
volgens Stanley Brickwa, de
projectleider namens de gemeen
te, drie miljoen gulden. Er is
zestig mille binnen om te begin
nen en een aantal toezeggingen
dat enig optimisme rechtvaar
digt.
Onderwijl wordt in Port Eliza
beth, ook WK-pleisterplaats
voor een paar duels, om te be
ginnen anderhalf miljoen gevon
den om het Boet Erasmus-sta-
dion aan kunstlicht te helpen.
Afgesproken is dat als de reve-
nuën toestromen door de verbe
terde accommodaties, gekleurd
en zwart daar royaal van zullen
mee profiteren.
Japie Wessels, directeur van de
rugbybond van de Oostelijke
Kaapprovincie, denkt dat het
herstel van de onbalans, dé tota
le 'upgrading', echter miljarden
gaat kosten. Dat er op korte
termijn niet veel zal veranderen,
lijkt een understatement van de
eerste categorie. „We hebben nu
tien school veldjes op het voor
rugby gewenste niveau gebracht.
Volgend jaar hopen we er weer
tien te doen."
In de Blou Bul-kroeg van Loftus
Versfeld wordt ondertussen even
zo vrolijk tijdens de 'derde helft'
voor ten minste één zo'n veldje
aan gratis drank naar binnen
gegoten. „Ja, dat is traditie",
licht Oberholzer toe. „Na de
wedstrijd hoeven de supporters
in de pub niet te betalen. Maar
dat kan alleen bij de rijke clubs
en afdelingen, zoals Noord-
Transvaal."
