ERSPORT
Week nd
Pavarotti verdringt Telkamp
dagen
)BER 1993
L VERVOER, APPARTEMENT
SKIPAS. PER BUS V.A. f558.-;
1£R TRtIN V.A. f 536.
5 R E I Z E
T DOEN WE DE
ïNDE VAKANTIE?
Het oude kerkhof van UIvenhout
ligt precies waar het liggen moet.
In het hart van het dorp. Naast de
kerk. Een ligging die stamt uit de
tijd dat de dood nog bij het leven
hoorde. Dat mag nu anders zijn, de
oude dodenakker is nooit geruimd.
De graven liggen in de herrie die
het verkeer in de Dorpstraat
schopt en wie wil zien hoe Koning
Dood hier ooit zijn hof hield, kan
onbelemmerd achter de zware
hoge haag gaan.
Bredase
kunstenaar Marius
Boender wil doden
in een toren
begraven zien
Eigenlijk is elke
muziek geschikt
voor
uitvaartdoeleinden
Er bestaat ontzettend
veel muziek over de
dood. Vooral in vroeger
eeuwen is er een
reservoir aan geestelijke
muziek bij elkaar
geschreven waaruit tot in
alle eeuwigheid geput
kan worden voor
begrafenissen en-
crematies. Van
Gregoriaans tot het
Requiem van Mozart, van
de Matthaus Passion tot
Mahlers
Kindertotenlieder. Keuze
genoeg om de droevige
gebeurtenis van passende
muziek te voorzien.
X 6
Reizen en Rekreatie is een
gezamenlijke rubriek van de
VNU Dagbladengroep.
Advertentiereserveringen'
tel. 073-125225, fax 073-j 377c„
Postbus 449, 5201 AK Den Bos°i
'1*6.-
11 Wf K
|0c'e^o^S(;t
■6~ neiN v
f431..
WttK V.A.
[$uperski6eb,ed
de Wintersportbrochure bij de
Reiswinkels of NBBS Reisagenten
of bel 071 - 221414
Rn GLET-
ki Solden.
Br HP en
B- 27 nov.,
■br slechts
REKRO
K233 t.22u
■EN
■ze fantas-
■elige ski-
Jr uit! per
auto, 010-
■r. SGR.
■h.P. 8 dgn
1 Les Arcs
1/. Tsjechië
dgn. YES
CAMELOT SKIVAKANTIES
de leukste skireizen in ds
franse Alpen, 030-52233(1
NAUTILUS Skiclub 9 dgs
Heiligenblüt. Sneeuwzeker
3000 m. incl. 6 dg. skipas
luxe bus, grandioos club-
hotel, HP. Eigen skischool
geen hoogseizoen toeslag'
ook kinder-jeugdskikamperi
va./ 600,-. Info:04183-2887
SKIËN in Polen 10 dgn
incl. hotel VP, skiles, skilift!
Vervoer v.a. 390,- p.p inj
Euro-90,077-548884.
CONCORDIA REIZEN
Super goedkoop op winter-
sport naar Tsjechië en
Oostenrijk per luxe bus en
eigen auto. Ook weekend
reizen naar Sauerland. Bel
voor reisgids: 05213-1333
Lid SGR.
iOost-Euro-
Italië v.a.
B.groepstar.
■0-787980
fceuwzeker
fcw-budget,
1, alleeng.,
Kok spec.
|0,- (VP
r Holland
WINTERSPORT, Kerst en
Silvester in Tsjechië en
Oostenrijk. 8 dgn. v.a.
496,-. Vraag naar onze
gratis brochure, MCeT tel
04406-14142.
«Chalets m.
1 v.a. 379.
fiss, Chatel
B58
SKIËN naar Frankrijk, Oos
tenrijk en Tsjechië v.a.
349,- incl. bus, app„
skipas. GOGO TOURS
010-4142599 SGR/ANVR.
ÏIEVE EVENEMENTEN
I HUUR Hl!
rid-zeilen-
pglaufen
portieve Ar
il 83-2887.
REIZEN EN REKREATIE
van de
VNU Dagbladen
TREINREIZEN
SNEEUW-
veel plezier
560,- (VP
nic Holland
Waar naar toe komende va
kantie? Lees REIZEN EN
REKREATIE!
VE VAKANTIES
ZATERDAG 30 OKTOBER 1993
NO -
Ardennen,
bungalow's.
Kano's.
3
iek
ekreatie
DIVERSEN
REISGENOTEN vindt u via
de Reisgenotenkrant.lnl:Pb.
15, 5600AA Eindhoven.Ook
1001 alleenstaande reizen.
ite en mooiste mogelijkheden
in de rubriek
n Rekreatie
ags in deze krant!
BEDRIJFSKUNDE
MILIEUTECHNOLOGIE
VEEHOUDERIJ
«JBOUW/AKKERBOUW
DELENTECHNOLOGIE
n Bosch
2 BW 's-Herfogenbosch
s-Hertogenbosch, tel. 073-120788
Doo' Leo Nierse
Zo stelt ontwerper Marius
Boender zich zijn spiraalvormige
begraaftoren 'Piëtras' voor. Let
ook op de 'levensberichten' op de
zerken in de torenmuur.
TEKENING BUREAU IDEE BEELD TILBURG
0p zoek naar nieuwe rituelen
Het is einde ochtend van
een doordeweekse dag.
Een konijn is het enige
levende wezen in de
hof; de schrik waar
mee het diertje weg
stuift tussen de wrakke zerken ver
raadt dat hier weinig dorpelingen
meer komen. De noodzaak zal wel
ontbreken; de laatst gedolven gra
ven dateren van een kwart eeuw
her. Toen moeten de mogelijkheden
van het kerkhofje echt uitgeput
zijn geweest. De graven liggen al te
dicht op elkaar.
Veel stenen zijn wat scheef gezakt;
ze dateren van een tijdsgewricht
dat nog langer vervlogen schijnt
dan de kalender aangeeft. De rijke
lijk op de zerken aangebrachte cru-
cïfices getuigen van de periode dat
er nog in het teken des kruizes
werd geleefd. En gestorven.
'Adrianus H. de Graaf,
24.7.88-26.1.69vermeldt het jong
ste graf. Behalve met een kruis
beeld op de staande zerk is ook de
liggende steen met een kruis ge
sierd. De ketting die aan de paal
tjes rond de dekplaat hangt is op
verscheidene plaatsen gebroken.
Losse schakels liggen in de mod
der. Ze roesten niet. Ze zijn van
aluminium. Zolang is het nu ook
weer niet geleden.
Soms maakt één generatie een we
reld van verschil en lijkt met een
kwart eeuw wel een eeuw verstre
ken. Jong UIvenhout voegt zich
achteloos naar het even moderne
als vergeefse streven van de Wes
terling om de dood uit het leven te
schrappen.
Weliswaar staan de dorpelingen
bekend als trouwe grafbezoekers.
Maar de nieuwe generatie Ulven-
houters begraaft haar doden niet
temin buiten de dorpskom, aan de
bosrand op een steenworp afstand
van de A 27 en onder het toeziend
oog van een handjevol bemiddelde
Bredase bejaarden die zich - pal op
de Bredase zuidgrens - in de riante
appartementen van de residentie
'Belvédère Nieuw-Wolfslaar' heb
ben ingekocht. En hier comfortabel
levend 'gedencken te sterven'.
Voor de stedeling is de dood al
helemaal geen levend begrip meer.
Als hij al verschijnt op grafvelden
en in crematoria - die vrijwel zon
der uitzondering in de buitenste
stadsringen zijn gelegen - dan
schaart de stadsbewoner zich door
gaans behoedzaam in een haastig
ritueel dat ontworpen lijkt om zo
min mogelijk emotie te ervaren.
Emotie maakt maar onzeker, werkt
op haar gunstigst sociaal gestuntel
in de hand en herinnert ons op
haar ergst aan ons diepst wegge
stopte geheim: onze eigen sterfe
lijkheid. Kortom de dood, dat geeft
maar verdriet en ander ongemak.
Dat motten we dus niet.
Nu hebben knappe koppen allang
uitgeknobbeld dat het collectief
negeren van onze doodsangst tot
grote psychische problemen kan
leiden. En kunnen hulpverleners
aan de hand van talrijke praktijk
voorbeelden duidelijk maken dat
ook de moderne mens (nieuwe?)
rituelen nodig heeft om zich door
het verlies van zijn dierbaren heen
te slaan. Dit langzaam naar de
massa doorsijpelende besef is nog
te pril om al tot een grote ideeën
stroom te leiden. De dood is nog
niet rijp voor een comeback in het
leven van alledag.
Dus tot heden is elk goed idee er
één.
Op zijn minst opmerkelijk is het
idee van de Bredase beeldend kun
stenaar Marius Boender voor de
bouw van een spiraalvormige 'be
graaftoren' in het hart van een
grote stad. 'Piëtras' noemt Boender
(45) het aan de Babylonische ziggu-
rat herinnerende bouwsel, dat de
voorbije generaties letterlijk en
overdrachtelijk in het centrum van
de stedelijke gemeenschap moet
houden.
„Door de doden bij te zetten in een
monument dat - fraai ogend - bo
ven de stad uittorent, kan door
terloopse confrontatie de dood in
de beleving van de mensen terug
gebracht worden," meent de Bre-
danaar. Hij verwijst naar onze ei
gen voorvaderen, met hun kerkho
ven in de binnensteden, maar ook
naar de Azteken en het Afrikaanse
Dogon-volk als culturen die op
soortgelijke wijze het contact met
de voorouders levend hielden. En
aldoende de dood in de actualiteit
van de dag opnamen.
Boenders ontwerp heeft na
de presentatie in 1990 veel
bijval en publiciteit losge
maakt. De Vereniging van
Nederlandse Gemeenten prees zelfs
de hoge realiteitswaarde van zijn
ontwerp en de toepasbaarheid bin
nen de nieuwe VNG-modelverorde-
ning begraafplaatsen (1991). De ve
le reacties hebben verwerkelijking
van het plan evenwel nog niet
dichterbij gebracht, ofschoon de
bouw volgens Boenders berekening
'met betrekkelijk weinig kosten ge
paard kan gaan'.
Hoe steekt de 'Piëtras' in elkaar?
Om de haalbaarheid van het idee te
illustreren, is een technische uitleg
noodzakelijk.
Op een terrein van tweehonderd
meter in het vierkant zou een park
ingericht moeten worden, waarin
met stenen blokken van
75 x 75 x 150 centimeter (de zer
ken!) een spiraal met een doorsnee
van veertig gelegd wordt. Met een
(voor latere spiraaluitbreiding be
doelde) aarden wal wordt de dia
meter uitgebreid tot zestig a zeven
tig meter.
De spiraal is in feite een naar
binnen draaiende muur van zerken.
In de windingen van de spiraal
wordt het zand gestort waarin be
graven gaat worden en waarover
het pad naar boven wordt aange
legd. De spiraal begint plat op de
grond, maar moet - door opstape
ling van de zerk-blokken - in het
midden sneller opgehoogd worden
dan aan de buitenkant. Uitgaande
van vijf nieuwe graven per week
voorziet het 'model-Boender' in een
hoogte van 16,5 meter na tien jaar.
Er zijn dan 2634 graven gelegd.
De Piëtras zou volgens de ontwer
per tot een vijftig meter hoge toren
kunnen uitgroeien. Met het stijgen
van de terrassen in de spiraal-win
dingen zouden oudere graven met
tertijd aan het oog onttrokken gaan
worden. Boender: „Vergelijk 't met
het ruimen van de graven op de
conventionele begraafplaatsen, met
dit verschil dat de graven in de
Piëtras eeuwig bewaard zullen blij
ven. Een idee dat trouwens niet
alleen voor joodse gelovigen ge
ruststellend zal zijn, want niette
genstaande de vele crematies geldt
ook in onze eigen cultuur dat je de
doden moet laten rusten."
Op de als zerk dienende steenblok
ken voorziet Boender de inscriptie
van 'levensberichten': afbeeldingen
in reliëf, waarmee men al lang voor
zijn dood de essentie van zijn be
staan kan weergeven. „Ik hoop dat
daardoor de blijmoedigheid van
het leven van de muur afstraalt."
Door achterlating van de levensbe
richten heeft iedere overledene de
gelegenheid zich te onderscheiden,
terwijl door de principiële gelijk
heid van ieder graf elke vorm van
hiërarchie ontbreekt.
Doordat de toren het verstrijken
van de generaties zichtbaar maakt,
en daarmee direct herinnert aan de
verdiensten van de voorgaande ge
neratiefs), kan de dood zijn grim
mige karakter verliezen. „Maar bo
venal," vindt Boender, „is de Pië
tras toch een plaats voor de leven
den. Een plek ook waar zich nieu
we rituelen en een nieuwe visie op
leven en dood kunnen ontwikkelen.
In ons hedendaagse bestaan heb
ben we stabiliserende factoren
hard nodig. Houvast. Als je toch
ziet hoe snel het leven gaat... Neem
alleen al de kennis die je vijf jaar
gelden verwierf, die is vandaag
alweer nutteloos. Ik ben ervan
overtuigd dat de Piëtras zo'n stabi
liserende factor kan zijn."
„Is het trouwens niet een mooie
gedachte," onderbreekt hij zich
zelf, „dat de mensen richting hemel
begraven worden, in plaats van dat
ze onder de grond verdwijnen!
Het dorpshart van UIvenhout bevat
een driehoek van betekenis. Direct
achter het godshuis en de begraaf
plaats ligt het bejaardenoord. Het
is een nog vrij nieuw complex, veel
jonger dan kerk en kerkhof. Maar
juist omdat het wordt bewoond
door Ulvenhouts oudste generatie,
ligt het hier op deze plaats. In de
rust en de zekerheid van de Oude
Samenhang.
In de luwte van de kerkmuur is
geen levende ziel te bekennen,
maar als ik de graftuin verlaat,
hangt verse sigarerook boven
het verlaten klinkerpaadje dat be
jaardenhuis en kerkhof met elkaar
verbindt. Er heeft iemand achter
de haag gestaan.
Hoog boven de hof slaat het klok-
kekoper het middaguur. Die toren
galm heeft al vele generaties met
elkaar verbonden.
Er bestaat ontzettend veel mu
ziek over de dood. In de cremato
ria is naast religieuze muziek
tegenwoordig steeds meer pop
muziek te horen.
FOTO ARCHIEF DE STEM
Door Hans Rooseboom
De tijden zijn veranderd. Er
is in deze geseculariseerde
tijden ook veel wereldlijke
en amusementsmuziek die
heel goed ernstige doelen blijkt te
kunnen dienen. Een kleine rond
vraag onder collega's levert een
aanmerkelijke hoeveelheid popmu
ziek op.
„Welke muziek mag er wat jou
betreft gedraaid worden op je be
grafenis of crematie". Een greep
uit de antwoorden. In my hour of
darkness van Gram Parsons,
Brother in Arms van Dire Straits,
Tears in Heaven van Eric Clapton,
Mister Tambourine Man van Bob
Dylan ('dat gaat over een trip of
over de dood, maar volgens Simon
Vinkenoog is dat hetzelfde'), The
End van The Doors uit de film
Apocalypse Now, 'iets van John
Hiatt of van John Lennon; dat heb
ik vastgelegd, zodat ik als het zover
is niet de Koningin van de Nacht
van Deutekom krijg', The Way We
Were van Barbra Streisand, Ik wil
zingen tot 's morgens vroeg van
Johan Verminnen.
Maar ook: 'een originele Grego
riaanse requiem-mis, dat zou mij
wel wat lijken,' en verder de Mond-
scheinsonate van Beethoven, Peer
Gynt van Grieg, Finlandia van Si
belius.
„Van mij mag de harmonie van ons
dorp de Marche Funebre van
Chopin spelen achter de baar, dat
wordt janken, met al dat koper".
Voor wie het allemaal niet weet of
geen wens te kennen heeft gegeven,
biedt het crematorium in Breda een
standaardpakket van 25 muzikale
combinaties van bij elkaar passen
de muziek: van geestelijk tot zwaar
klassiek, van licht klassiek tot ope
ra, operette, pianomuziek, koren.
De heer J. Koelemij, beheerder van
het crematorium, houdt zich per
soonlijk bezig met het muzikale
aspect van de activiteiten die in
zijn bedrijf worden ontwikkeld.
„Er is bij een crematiedienst mu
ziek bij binnenkomst. Daarna
wordt er wat gesproken, en dan
volgt de tweede muziek, dat is de
muziek waar het eigenlijk om gaat.
Die is meestal heel rustig. Tenslotte
is er dan nog muziek bij het verla
ten van de aula. Dat is dus drie
maal muziek, en van die series van
drie hebben we 25 voorbeelden,
waaruit de mensen kunnen kiezen
als ze geen eigen voorkeur aandra
gen."
In principe komen alle soorten
muziek in aanmerking, daar
bemoeit het crematorium of de
uitvaartonderneming zich niet
mee. Koelemij: „Dat moeten de
mensen helemaal zelf weten. Ons
enige criterium is dat de geluids
weergave technisch goed is. Vroe
ger was dat een ramp, want een
grammofoonplaat is na drie keer
draaien al beschadigd. En onze
weergave-apparatuur is zo goed
dat een tikje dat je thuis niet hoort,
bij ons zeer hoorbaar is. Vroeger
kochten we ons dus arm aan nieu
we platen. U begrijpt dat we erg
blij zijn met het verschijnsel com
pact disc."
De beheerder maakt er zelf veel
werk van. „Regelmatig ga ik in de
aula zitten om eens goed te luiste
ren naar iets nieuws. Er is veel
prachtige muziek, die ik toch niet
op voorraad zet, want er is geen
belangstelling voor. Maar bijvoor
beeld de Brandenburgse Concerten
van Bach, daar heb ik een hele
goede uitvoering van. Er wordt
misschien maar één keer per jaar
naar gevraagd, maar ik vind dat je
zoiets moet hebben. Aan de andere
kant, een top-40 nummer waar tij
delijk veel vraag naar is, dat schaf
ik niet aan, want dat is zo uit de
belangstelling verdwenen."
Het eeuwig populaire Waarheen...
van Mieke Telkamp is op z'n re
tour, zo blijkt. Koelemij: „Dat
loopt langzaam maar zeker terug.
Als het gedraaid wordt is er meest
al sprake van een uitvaartleider die
er zich van af maakt. De absolute
topper is momenteel het Ave Maria
van Bach-Gounod, gezongen door
Pavarotti. Dat gaat mij lang
zaamaan tegenstaan, zo vaak hoor
je dat."
„Herkenningsmelodieën van tv-se-
ries, dat is ook zo wat. Dat zijn
meestal modegrillen, zoals Reilly
en Wie betaalt de veerman." Popu
lair zijn ook George Zamfir (bij
voorbeeld zijn uitvoering op pan
fluit van Traumerei van Schu
mann) en Sweet People, dat zijn
vogeltjesgeluiden, veel gevraagd bij
overleden kinderen.
Nog enkele toppers: In diesen heili
gen Hallen uit de Zauberflöte van
Mozart, het Slavenkoor uit Nabuc-
co van Verdi, de Bolero van Ravel
(de laatste zeven minuten).
„Het Ave Maria op steeldrums heb
ben we eens gehad. Dat was schit
terend. En een kleinzoon die voor
zijn overleden opa Tears in heaven
van Eric Clapton speelde. Heel
mooi. Dat is wel modern, maar het
is een voldragen stuk muziek, ik
denk dat dat een klassieker wordt
voor deze gelegenheid, een
evergreen."
„Een keer klonk hier het nummer
Daar komt munnen witpen aan
(ziede gij da beestje met z'n vleu
gels slaan), dat was natuurlijk een
fervente duivenmelker. Daar wor
den wel de wenkbrouwen even bij
opgehaald, maar uiteindelijk is er
niets tegen. Als de geluidsweergave
maar goed is."
„Je kunt vaak aan de muziek horen
uit welke hoek de mensen komen.
Achtereenvolgens Veilig in Jezus'
armen, Er ruist langs de wolken en
Blijf bij mij Heer duidt op iemand
uit de protestants-christelijke
hoek. In die hoek wordt overigens
weinig gecremeerd. Vanuit de
roomskatholieke gezindte des te
meer. Sinds de paus in 1964 het
verbod op crematie heeft opgehe
ven, maken katholieken druk van
deze gelegenheid gebruik. In de
regio Breda bijvoorbeeld is de ver
houding cremeren-begraven er een
van 60-40."
„Islamieten doen niet aan creme
ren, maar hindoestanen vormen
een verhaal apart. Hindoestanen
hebben een geheel eigen traditie
van lijkverbranding. Hun ceremo
nie gaat gepaard met veel muziek,
rituelen, geld, reukwaren, eten en
drinken. Dat is een heel intense,
persoonlijke en ook vrolijke ge
beurtenis, die confronterend kan
zijn voor anderen, en die meestal
behoorlijk uitloopt. Daarom zetten
we die altijd aan het einde van de
dag."
Het zenuwcentrum van het crema
torium is de regiekamer, waar een
batterij geluidsapparatuur aanwe
zig is. Drie cassettedecks, drie cd-
spelers, ook nog één platenspeler,
een spraakversterker, een muziek-
versterker. In deze ruimte kan ook
de gehele ceremonie, inclusief alle
muziek en sprekers, op cassette
worden opgenomen.
Tijdens iedere dienst staat
achterin de aula een func
tionaris van het cremato
rium, met zijn hand aan een
paneel. Telkens als het zo ver is,
drukt hij op een knop, waarna men
in de regiekamer weet dat het vol
gende muziekstuk aan de beurt is.
De beheerder: „In het algemeen
kun je zeggen dat wij in alles
klantvriendelijk zijn, niet alleen op
muziekgebied. Elke wens wordt in
gewilligd, behalve als de mensen
slingers en ballonnen willen op
hangen."
