4Codex
creatief en
offensief
uitbuiten'
IVA boert niet slecht
Leuvense kerkjurist Rik Torfs graag geziene gast bij kerkvernieuwers
CeftÜeraliaa
ïö-ASS&S
GEESTELIJK LEVEN
mhméS
tr,
'Het
geregend
DINSDAG 24 AUGUSTUS 1993
hoeken en openingen. Een werj
zonder titel, maar 'kinderdroom
zou passend kunnen zijn.
Het laatste grote object, na dj
door zijn perspectief en techme)
interessante balkenopstellim
van Lohaus, is 'Place' van Verl
meiren. Een grote vierkantf
betonnen plaat die boven dj
grond lijkt te zweven, met
iedere hoek een containerwagenl
tje dat telkens een kwartslag i
gedraaid ten opzichte van hel
vorige. Dat moest vooral bewej
ging uitdrukken, legde de kunj
stenaar onlangs op tv uit-, maal
in werkelijkheid 'werkt' het nietf
al blijft het interessant om te|
zien.
Van de overige kunstenaars zijd
kleinere werken opgenomen
Achter een struik, voor een
bruggetje, langs een pad. Da
laatste die je tegenkomt zijn da
beelden van Munoz. In zakketj
hangen twee figuren tegenovej
elkaar aan een boom. Ze wekker
tenminste een glimlach op en]
geven maar weer eens aan hoe
de beeldhouwkunst is geëvolul
eerd, al was het alleen maar doorl
de plaatsing. Vroeger prominent!
en voorspelbaar midden op hel
veld, nu verrassend aan de kant. j
Openluchtmuseum Middelhein
is dagelijks geopend, behalve opl
maandag. Van 10.00 tot 20.00 uurl
(augustus), tot 19.00 uur (septem-l
ber). Daarna tot eind maart steedsj
tot 17.00 uur.
Bouwmans
jeremiëren, maar
|(jef en offensief de
Lelijkheden van het
Ve kerkelijke wetboek
1983 voor kerkver-
Ljng uitbuiten. Want
Lijn talrijker dan de
ludieke goegemeente
(ft. Al moet er nog wel
geknokt worden, de
,enste jurisprudentie
je immers nooit ca-
I, jj de boodschap die Rik
in katholiek Nederland
Torfs doceert kerke-
riejjht aan de Katholieke
jsiteit van Leuven. Hij is
Laag geziene gast op bijeen
zien in Nederland waar het
,i over voortgaande vernieu-
iivan de katholieke kerk. Zo
pij nog onlangs op één en
jjifde zaterdag op bij de Ma-
i'jjrgvereniging en het Werk-
Lidvan Katholieke Homop-
fcs. Hij maakt ook deel uit
Commissie Mensenrech-
[vaii de Acht Mei Beweging
[ian een soortgelijke commis-
L Vlaanderen. Met Vlaamse
0r en zelfspot weet hij de
jeid die het kerkelijke wet-
4 (Codex) met alle juristerij
jheeft, te doorbreken.
Kjeatve Codex werd in janua-
§93 afgekondigd en kreeg een
r kracht van wet. Bij de
Eindiging verklaarde paus Jo-
Us Paulus II dat het moest
jjen opgevat als een grote
Llsinspanning om de leer
ïhet het Tweede Vaticaanse
Icilie, vooral de conciliaire
Leer, in kerkrechtelijke taal
lit zetten. Volgens Torfs is
T echter zo, dat vanaf het
kal dat de Codex kracht
bet had, het wetboek meer
Jalizelf kwam te staan en dat
lï-ioelingen van de wetgever
linieer van primair belang
[il telt
andere woorden, wat juri-
ith telt, zijn de formuleringen
ide wet, niet wat de wetgever
ae wilde. De kerkleer van
(stanum II is een compromis
verschillende kerkmodellen.
bag voor een theoloog min^y.
problematisch zijn, voor een
jurist ligt dat wat anders,
fronst zijn wenkbrauwen
neer hij in het wetboek aan
kant wordt geconfron-
Imet de absolute macht van
en aan de andere kant
verplichtingen en rechten
lalle christengelovigen die als
dicht aanleunen bij
senrechten.
theologische compromissen
i het concilie tekenen zich in
(recht extra scherp af. Met als
olg niet alleen een brede
(aer van normen, waarvan
aige behoudend en andere
c van karakter zijn, maar
[teen groot aantal betrekke-
bepalingen die op uit
kopende wijze kunnen wor-
i ingevuld, naargelang welke
men op de kerk hanteert,
sr zit dus muziek in voor
brgaande kerkvernieuwing,
pet geen kwestie van scoren
lopen doel.
pazing
«wetboek van canoniek recht,
sdeNerderlandse benaming
de Codex in zijn geheel
bh kent eigenlijk drie niveaus.
Rik Torfs.. Fundamentele rechten gelovigen bevatten explosieve lading
FOTO HANS KEMPKES
Dat zijn het macro-niveau (de
paus en zijn medewerkers), het
tussenniveau (de diocesane bis
schop) en het micro-niveau (de
gelovigen). En hoewel de paus
kerkrechtelijk altijd vrij de
hoogste, volledige, onmiddellijke
en universele macht in de kerk
kan uitoefenen, staat de plaatse
lijke bisschop daardoor juridisch
nog niet met lege handen. Een
creatieve bisschop kan als uit
voerder van het nieuwe wetboek
heel wat doen aan het creëren
van bevrijdende kerkstructuren.
„Tot verbazing van menig bis
schop zelf", weet Torfs.
Hij kan rechtsnormen inhoude
lijk zo invullen dat ermee te
leven valt. Hij kan eigen dioce
sane normen uitvaardigen. Hij
bezit de bevoegdheid om op
creatieve wijze van vele onthef
fingsmogelijkheden gebruik te
maken. En hij kan het effect van
bepaalde kerkwetten afzwakken
door die wetten zo weinig moge
lijk toe te passen. Bijvoorbeeld
geen permanente diakens wijden
zolang de vrouw in de kerk op
dit punt nog wordt gediscrimi
neerd. In de Verenigde Staten
zijn er bisschoppen die alleen om
deze reden geen enkele perma
nente diaken meer wijden.
Gloednieuw
Belangrijker is echter wat chris
tengelovigen zelf op basis van de
Codex van 1983 aan kerkver
nieuwing kunnen bewerkstelli
gen door jurisprudentie te hel
pen ontwikkelen. Het gaat daar
bij met name om de verdere
ontwikkeling van de bepalingen
over de rechten en plichten van
alle christengelovigen (artikelen
208-223). Deze bepalingen zijn
gloednieuw in het kerkrecht en
zijn in zichzelf explosief. Als de
wetgever de bedoeling heeft ge
had met de nieuwe Codex de
bestaande situatie te fixeren,
heeft hij er volgens Torfs ver
keerd aan gedaan de artikelen
208-223 in het nieuwe wetboek
op te nemen. Want „in al hun
vaagheid zijn ze, zeker vanuit
een behoudend binnenkerkelijk
standpunt, een doos van Pando
ra. Men kan nu nog niet weten
wat er precies uit gaat komen."
In een voordracht voor de Ma-
riënburgvereniging gaf Torfs een
tijdje geleden enkele voorbeel
den van de explosieve lading van
sommige bepalingen. Artikel 208
bepaalt dat tussen alle christen
gelovigen een ware gelijkheid in
waardigheid en handelen be
staat. Dat is niet nader uitge
werkt. Vraag is dus „hoe waar is
ware gelijkheid? Slaat zij ook op
vrouwen? Of is ware gelijkheid
te mooi om waar te zijn en is ze
eigenlijk wat een gewone sterve
ling doodgewoon ongelijkheid
noemt? Of, om wat dichter bij
het officiële (kerkelijke) jargon
te komeh, is de vrouw niet een al
te nobel wezen om haar zo maar
doodgewoon gelijk te behande
len, alsof ze slechts een man
was?"
Gerucht
Volgens artikel 213 van de Co
dex hebben de christengelovigen
fundamenteel recht op bijstand
van gewijde herders. Maar mag
de kerk dan haar wijdingsvoor-
waarden zo stellen dat de gewij
de herders langzaam uitsterven?
Of moeten de criteria zo zijn dat
artikel 213 inhoudelijk niet in
het gedrang komt? Artikel 220
bepaalt dat het niemand geoor
loofd is de goede naam die ie
mand geniet, onwettig te scha
den of het recht op privacy van
wie ook te schenden. Torfs: „Hoe
moet het voortaan met het ge
rucht in de kerk, met het 'schan
daal', met de anonieme tipge
ver?"
Deze vraag wint nog aan scherp
te omdat op andere plaatsen in
de Codex het gerucht ofwel de
uiterlijke schijn nog een rol
wordt toebedeeld die haaks staat
op het hedendaagse rechtsge
voel. Neem artikel 1741 waarin
de voorwaarden staan waaron
der een pastoor op wettige wijze
uit zijn parochie kan worden
verwijderd. Een van de wettige
redenen kan zijn: verlies van zijn
goede naam bij 'rechtschapen en
in aanzien staande parochianen'.
Of het verlies van goede naam
echter terecht is geschied of ten
onrechte, maakt volgens dit arti
kel niets uit.
Privacy
Kan er trouwens op grond van
artikel 220 een beroep gedaan
worden op het recht op privacy
wanneer een bisschop plotseling
het naleven van de celibaatsver
plichting van zijn clerici stren
ger gaat controleren? Bij een
andere gelegenheid heeft Torfs
ook eens gewaarschuwd voor op
nieuw opkomend puritanisme,
ook ten aanzien van bisschop
pen, inzake het celibaat. „Vele
mensen, ook zij die voor zichzelf
vrede nemen met een wat lossere
lvenswandel, gekruid met frivole
vleugjes decadentie, verlangen
van de kerk en haar medewer
kers een vorm van absolute inte
griteit die niet altijd haalbaar is.
Falen kan niet, nooit. Dat lijkt
mij te streng, ook voor een bis
schop, van wie men wel een
uitmuntende ingesteldheid mag
verwachten, maar niet telkens
een foutloos parcours met nul
strafpunten."
Artikel 221 kent de christengelo
vigen in de eerste paragraaf het
recht toe om de rechten die ze in
de kerk genieten, wettig op te
eisen en te verdedigen voor een
bevoegd kerkelijk forum. Maar,
noteert Torfs, „zijn die fora in
voldoende mate aanwezig? Is het
procesrecht in de kerk, die geen
scheiding van machten kent, niet
dikwijls een slag in de lucht?
Duldt de kerkelijke overheid bij
voorbeeld dat een rechter na
trekt of ze haar eigen wetten
naleeft?"
In de artikelen 208-223 duiken
voor het eerst in het wetboek
van canoniek recht van de
katholieke kerk fundamentele
rechten op, die zijn afgeleid van
de mensenrechten. Maar zonder
veel uitwerking. Daarom moet
hun positie in het geheel van het
canonieke recht en hun draag
wijdte in de praktijk nog verder
uitgewerkt worden. Omdat het
feitelijk over fundamentele rech
ten gaat, is de vraag van belang
of de plichten en rechten van
alle christengelovigen formeel
bovengeschikt zijn aan andere
bepalingen in het wetboek, in
geval van tegenstrijdigheid. Vol
gens Torfs behoren de funda
mentele rechten formeel als su
perieur te worden beschouwd.
Wat staat nu verder te doen?
Torfs: „Het is heel belangrijk dat
kerkrechtgeleerden, maar ook
andere gelovigen, de rol van de
fundamentele rechten in'de kerk
benadrukken en bijdragen tot
het scheppen van een sfeer
waarin de aanwezigheid en de
reële werking van deze rechten
niet alleen worden aanvaard,
maar stilaan ook als noodzake
lijk worden aangevoeld. Daarom
moet veel aandacht uitgaan naar
een kwalitatief sterke uitbouw
van de fundamentele rechten."
offensief
Daarbij zijn twee zaken van be
lang. De fundamentele rechten
dienen horizontale werking te
hebben, dat wil zeggen, ze zijn
niet alleen van toepassing in de
relatie gelovigen-kerkelijk ge
zag, maar ook in de onderlinge
betrekkingen tussen alle gelovi
gen. De fundamentele rechten
mogen ook niet uitsluitend de
fensief worden opgevat. Dat
houdt voor Torfs ook in, dat
vanuit de gelovigen meer con
structieve en offensieve voorstel
len tot uitwerking van het recht
gedaan moeten worden. De Co
dex kent de christengelovigen
immers het recht toe, soms zelfs
de plicht, om het kerkgezag van
advies te dienen inzake beleid.
Torfs: „Waarom geen poging on
dernemen om, na grondige inter
disciplinaire studie, een aantal
beginselen van behoorlijk be
stuur te formuleren en aan de
kerkelijke overheid aan te bie
den? En waarom niet proberen
dit te doen zonder rancune, zon
der neerbuigendheid, zonder
postmoderne ironie? Het is, zelfs
in de kerk, heel moeilijk om pure
kwaliteit blijvend te negeren."
Ge woonterech l
De Codex zelf biedt volgens Rik
Torfs ook mogelijkheden. Ze be
vat namelijk aanzetten om
rechtsregels die schadelijk zijn,
uit te schakelen. Een eerste tech
niek daarvoor is gewoontevor
ming. De Codex van 1983 be
schrijft hoe een gewoonte bin
nenkerkelijk op wettige wijze tot
stand kan komen. Er zijn stevige
voorwaarden aan verbonden.
Maar het wetboek erkent dat
gewoontevorming ook buiten of
zelfs tegen het conanieke recht
in mogelijk is. Dat wil dus zeg
gen dat niet naleven van een wet
nieuw recht kan scheppen.
Voorts geldt de minimale loop
tijd van 30 jaar voor gewoonte
vorming niet als de bevoegde
wetgever - en dat is niet zelden
de diocesane bisschop - de ge
woonte eerder goedkeurt.
Een tweede techniek is volgens
Torfs het niet aanvaarden van
een rechtsregel. Deze mogelijk
heid vermeldt de huidige Codex
niet. Zijn voorganger van 1917
trouwens ook niet, maar bepaal
de technieken uit het verleden
zijn formeel nooit afgeschaft.
Neem het remonstratierecht van
de bisschoppen. Dat houdt in dat
een bisschop bij de Apostolische
Stoel zijn onvrede kan uiten over
een bepaalde wet. Deze remon-
stratie heeft tegenover de pause
lijke wet opschortende werking.
Torfs tekent er wel bij aan dat
„zowel gewoontevorming als
non-receptie in de praktijk vaak
niet meer dan wanhoopsdaden
zijn, zeker wanneer de bisschop
die bij beide technieken een rol
te spelen heeft, er niet achter
staat."
Eigen weg
Wat dan nog rest, is de confron
tatie met de kerkelijke wetgever
ontwijken, zich niet direct tegen
diens almacht verzetten, maar
eigen wegen uit te stippelen. Dat
is de strategie van het creëren
van parallelle circuits en alter
natieve wijzen van kerkzijn. Tot
op zekere hoógte is deze strate
gie legitiem, want artikel 215
waarborgt de vrijheid van vere
niging en vergadering. Boven
dien kunnen katholieken op wet
tige wijze alternatieve geldcir
cuits in het leven roepen om tal
van projecten te financieren die
uiteindelijk concurreren met bis
schoppelijke projecten.
Maar met deze strategie is toch
voorzichtigheid geboden, meent
Torfs. Een regelrechte concur
rentieslag met de hiërarchische
kerk lijkt hem moeilijk te ver
antwoorden. De Leuvense kerk
jurist zegt in het algemeen geen
voorstander te zijn van al te
gespierde oplossingen in de rich
ting van alternatieve circuits.
„Een schisma, dat tegenwoordig
her en der opvallend lichtvoetig
als een mogelijk te bewandelen
weg onder de aandacht wordt
gebracht, lijkt mij alleen te ver
teren op zomeravonden bij het
genot van meerdere glazen
wijn...Het schisma creëert alleen
maar nieuwe pausen, pausinnen
en bisschoppen die na een tijd
plotseling ook minder gezellige
trekjes blijken te vertonen."
Drastisch
Torfs vindt de vorming van een
'kerk in de kerk', gekoppeld aan
parallelle circuits, ook vreselijk
drastisch. Dan staan er immers
allerlei sociologische leiders op,
„zonder enige formele legitima
tie en alleen al daarom ongrijp
baar en oncontroleerbaar...Ook
zij zullen niet ontkomen aan
enige pervertering van de macht.
De mens heeft nu eenmaal zijn
aandoenlijke gebreken, waaron
der niet zelden een heel klein
beetje machtswellust."
Het komt er alles bij elkaar op
aan om de positie van de rechten
en plichten van alle christenge
lovigen als hoeksteen binnen het
gehele kerkelijke rechtssysteem
beter te definiëren en te beveili
gen, en ze inhoudelijk sterk uit
te bouwen. Behalve de langzame
weg van het het werken aan een
rechts- en gesprekscultuur bie
den ook alternatieve circuits tot
op zekere hoogte mogelijkheden,
maar zij mogen nooit leiden tot
schisma of interne emigratie.
„Dit hoeft ook niet, wanneer dé
leidende rol van de leiders tot
zijn ware dimensie wordt terug
gebracht. Zo'n rol verhindert
noch eigen initiatieven, noch an
dere en mogelijk overtuigendere
inspiratiebronnen dan de kerke
lijke overheid. De relativiteit
van het leiderschap leidt trou
wens wellicht tot gezondere lei
ders."
Argwaan
Maar Torfs vindt nog een waar
schuwing op zijn plaats. „Wij
moeten ons ervoor hoeden, zeker
in een periode waarin de hiërar
chische kerk, voor een gedeelte
door eigen schuld, door een diep
dal gaat, aan zelfoverschatting
te doen. Het is niet omdat de
hiërarchie duidelijker dan ooit
niet alles blijkt te weten, dat wij
dat plotseling wel zouden doen.
Wij mogen onze heilige veront
waardiging nooit de vrije loop
laten zonder enigszins ironische
argwaan tegenover onze bevlo
gen opwinding. Misschien zijn
een aantal van onze mislukkin
gen en frustraties een gevolg van
onze eigen kleinheid. Als iemand
u echter zegt dat ze dat eigenlijk
allemaal zijn, dan moet u hem
natuurlijk ook niet geloven."
"Jan Bouwmans
Als de trend van
:5 jaar doorzet, zit de ko-
aie MIVA-aktie (16-29
f?®tus) niet slecht. De op-
■gst van de MIVA-collecte
I® katholieke kerken steeg
FSjaar augustus namelijk
3ijna tien procent. Mede
Woor kan MTVA (Missie
«eersmiddelen Aktie) vo-
jaar missionaire
P(st)ers en kerkelijke
F»ikkelings)organisaties
|ae derde wereld voor ruim
^miljoen gulden aan ver
fmiddelen helpen.
ten, buitenboordmotoren, vlieg
tuigjes, reserve-onderdelen,
maar ook voorzieningen om on
derhoud te plegen.
„Organisaties en werkers in het
zuidelijk halfrond weten de weg
naar MTVA in Breda intussen
heel goed te vinden", constateert
de heer Th. Groeneveld. Het
aantal aanvragen voor een of
ander vervoermiddel neemt nog
steeds toe. „Maar helaas ook de
prijs per voertuig!Waarmee ge
zegd is dat efficiëntie de MIVA
heilig is. Want zij behoort tot het
soort organisatie dat geheel en al
Maar vorig jaar is de lijn van
althans de collecte-opbrengst
omgebogen. Tien procent meer is
een flinke klapper. Dat kan MI-
VA ook meteen vertalen in meer
hulp aan de derde wereld. Want
de afgelopen twee jaar heeft de
organisatie via automatisering
het aantal arbeidsplaatsen met
vijf kunnen terugbrengen. Op
een personeelsbestand van 14
mensen een structurele kosten
besparing van formaat.
yrazüi'é- -p
FOTO'S CAMILE SCHELS'
iTRAEtf
VinoM»medeV"'1'B'
I,»»»'"" „„Uoeti-
ïS^Ï-SSÏ
tttSSgsrJs
®en als aktie van het
K|50nt om heeroom of tante
fde missie aan een mo-
|J fp boot te helpen zodat
I JJ de dagenlange voettoch-
Loor de jungle konden be-
C?'ls de MIVA uitgegroeid
ItM °j§ans'satie voor vervoer
I., erde wereld. Vervoer over
tht ÏSf water en door de
j. IVA financiert niet al-
m.,aanschaf van (brom)fiet-
'oren, (vracht)auto's, bo-
SssST'irs^
drinkwater
op goedgeefsheid. En er
zijn onderhand meer goede doe
len dan Nederlanders, anders ge
zegd: voor organisaties als MIVA
wordt de spoeling dunner.
Een solide pijler onder MIVA is
altijd een vast donateursbestand
geweest. Maar dat is flink aan
het vergrijzen. Verjonging van
dat bestand blijft een probleem.
Voeg daar het effect van het
dalende kerkbezoek op de op
brengst van de jaarlijkse MIVA-
collecte aan toe en het sommetje
is snel gemaakt. De armslag
krimpt navenant.
MIVA heeft 18 mille uitge
trokken voor de Bredase pater
Neefs die in het gortdroge
Noordoost-Brazilië verlegen
zit om een tankwagen voor
drinkwater, zoals De Stem al
eerder bekend maakte.
MTVA is altijd ingebed geweest
in het katholieke volksdeel.
Maar de sipatuur werkt voor de
fondswerving niet meer zo, zegt
de heer Groeneveld. Toch wenst
MIVA herkenbaar te blijven als
een beweging van katholieke le
ken, „staande binnen de wereld-
MIVA brengt wielen in beweging.
kerk en gehoorgevend aan de
oproep van het evangelie tot
zorg voor de totale mens". Het
geen niet wegneemt dat MIVA
eén groter publiek wil aanspre-
slogan dient: 'MIVA brengt wie
len in beweging'.
De fiets neemt in het MTVA-
hulpporgramma een steeds be
langrijkere plaats in. MTVA heeft
ken, waartoe ook haar nieuwe haar derde wereld fietsenaktie in
een aparte stichting onderge
bracht, de Stichting Vervoer
middelen Catechisten. Ieder jaar
groeit de vraag naar fietsen. MI
VA wil daarom elk jaar minstens
duizend fietsen ter beschikking
kunnen stellen. Ze zijn bestemd
voor dorpswerkers, vormings- en
gezondheidswerkers, landbouw -
voorlichters en katechisten. De
fiets blijkt ook in de derde we
reld vaak een prima oplossing'.
betaalbaar, makkelijk te onder
houden en milieuvriendelijk.
Voor het overige heeft MIVA dit
jaar ongeveer 500 projecten in
behandeling, waarvan bijna 300
auto's betreffen.