(Vier eeuwen
in een
atabank
ock and roll met verf
CULTUUR
De Brabant Collectie in de universiteitsbibliotheek in Tilburg
•en Bosch toont de meesters van de materie-schilderkunst
Rik Zaal
destem grot^gi
VRIJDAG 4 JUNI 1993
\r onze redacteur
Héls Rooseboom
De Brabant Collectie bezit
alle 'Brabantica' die sinds
15E0 in druk zijn verschenen.
Dl verzameling wordt per-
jltaar.vn.t aangevuld. De Bra-
bant Collectie is volledig, ac-
Itaetl en voor iedereen toe-
Bkelijk. De collectie be-
staa* uit 100.000 boeken en
1*100 afbeeldingen, en be-
ÊÖijkt alle onderwerpen.
M{t deze aanprijzingen treedt de
(bant Collectie via folders, af-
ies en een beleidsplan uit de
niteit. De Brabant Collec-
:etelend in de universiteits-
jotheek in Tilburg, timmert
de weg.
Bibliothecaris is drs. Jaap Maes-
B\,Wij willen veel bekender
wf den. en niet alleen bij weten-
ppers. Er wordt wel gezegd
dat er in Brabant 20.000 moge
lijke onderzoekers zijn, vooral
aifeteurs, en die kennen lang
ril allemaal de Brabant Collec
tie".
In|986 werd de enorme collectie
van de hand gedaan door de
alige eigenaar, het Noord-
jbants Genootschap. De ver-
jeling was in anderhalve1"
eeuw bij eikaar gebracht. Nieu
we 'eigenaar werd de provincie
Noord-Brabant. De collectie
werd ondergebracht in de biblio
theek van de Katholieke Univer
siteit Brabant in Tilburg, specia
listen in automatisering.
Zes jaar lang zijn bibliothecaris
Jaap Maessen en zes a zeven
medewerkers in Tilburg bezig
geweest om de Brabant Collectie
door de molen van de automati
sering te halen. De hele collectie
van boeken, tijdschriften, artike
len, kaarten, tekeningen, foto's
etc. is nu toegankelijk via de
Brabant Databank.
Aan de Databank kan iedere
gebruiker Vragen: 'Wat is er be-
Dit is de
eerste aflvering
in een serie
over bijzondere
bibliotheken,
die hun
schatten koesteren
buiten het
rumoer van de
publiciteit
en toch
toegankelijk
zijn vpor elke
geïnteresseerde.
kend over dit onderwerp, welke
boeken zijn er, welke artikelen,
welke auteurs, waar vind ik ze,
en hoe krijg ik ze in handen?'
Elke openbare bibliotheek in
Brabant is aapgesloten op de
Databank via een on line verbin
ding, en ook de gemeentelijke
archiefdiensten hebben die ver
binding. Bezitters van een PC
met modem kunnen thuis in de
databank komen.
De Brabant Collectie bestaat
voor 60 procent uit 'Brabantica':
vooral boeken, maar ook kaar
ten, plattegronden en afbeeldin
gen, betrekking hebbend op Bra-
Bibliothecaris Jaap Maessen in de kluis, waar de kostbaarste exemplaren worden bewaard: „We zitten met onze historische
afbeeldingen in een computernetwerk samen met het Centre Pompidou in Parijs en het Victoria and Albert Museum in Londen.
FOTO VAN EIJNDHOVEN
van particulieren", aldus Maes
sen. „Zeer rijke burgers schaften
zich in de 18e eeuw atlassen aan,
hele series, met kaarten van de
hele wereld, vaak prachtig ge
kleurd. Die atlassen gingen van
vader op zoon, totdat ze op een
gegeven moment werden ge
schonken of gelegateerd. Bij
voorbeeld aan het Noord-Bra
bants Genootschap, dat sinds
1837 bestaat".
De oude drukken en de 700
middeleeuwse handschriften in
de collectie zijn voor het publiek
raadpleegbaar in een speciale
ruimte, maar wel onder streng
toezicht, tot camera's toe.
bant. In totaal ongeveer 100.000
boeken en 12.000 afbeeldingen.
Een klein gedeelte van het boe
kenbezit van de Brabant Collec
tie staat in de centrale hal Van
de Tilburgsche Universiteitsbi
bliotheek. „Hier staan recente
aanwinsten, naslagwerken en
genealogische boeken. Veel be
zoekers kunnen hier. vinden wat
ze zoeken", aldus Jaap Maessen.
„De rest van de boeken, vele
tienduizenden, bevinden zich in
het gesloten magazijn. Die boe
ken moet men dus aanvragen,
Maar ze zijn voor. iedereen raad
pleegbaar".
Afbeeldingen
De 12.000 afbeeldingen zijn op
geborgen in mappen per stad en
dorp. De prenten, gravures, te
keningen, schilderijen en foto's
zijn opgenomen vanwêge hün
documentaire waarde, niet van
wege artistieke of kunsthistori
sche waarde. Een 19e-eeuwse
aquarrel van Terheijden zit in de
collectie niet omdat het zo'n
mooi schilderijtje is, maar omdat
de molen er wel opstaat en de
kerk nog niet.
Behalve 60 procent 'zuivere Bra
bantica' behelst de Brabant Col
lectie voor 40 procent niet-Bra-
bantica: boeken van algemeen
historisch of cultureel belang, in
de loop van anderhalve eeuw
verzameld.
Onder die niet-Brabantse collec
tie valt eenverzameling van
15.000 oude drukken,boeken
van vóór 1800. De allerkostbaar
ste van deze oude drukken wor
den bewaard in een kluis.
„Dit is de enige kluis die de
universiteitsbibliotheek heeft
vertelt Jaap Maessen voor de
ingang van dit 'heilige dtjr heili
gen'. „Hij is bestemd voor onze
oude drukken. Hier vind j"e dus
niets specifiek Brabants, maar
algemeen cultuurbezit".
Binnen in de kluis loopt het
water de bibliofiel in de mond.
Een eerste drük van P.C. Hoofts
Nederlandse Historiën, folianten
van Kiliaen, Scaliger, D. Hein-
sius, de grote Nederlandse hu
manisten en geleerden uit de 16e
en 17e eeuw. Pracht-uitgaven
van Aristototeles, Plato, Xeno-
fon, Vergilius. Alles op fors for
maat, in wit perkament gebon
den, met geribde ruggen. „Deze
zou ik wel in een mooie kast,
achter glas, in mijn werkkamer
willen hebben", grapt Maessen.
Maar ze blijven in de kluis, be
veiligd tegen diefstal, brand en
waterschade, in een constante
(lage) temperatuur. Het aller
mooiste in de kluis van de Bra
bant Collectie is de verzameling
atlassen, waarvan „sommige
exemplaren meer dan een.metei;
groot zijn. overschrijden^?*""™
atlassen zijn meest afkomstig
WVC
De Brabant Collectie moet het
doen met 100.000 gulden per
jaar voQï ...aanschaf en beheer.
%geïd komt van de provincie,
in daar moeten we het mee
DEEL
doen. Van andere zijden ontvan
gen we niets. Voor bijvoorbeeld
de hoognodige restauratie van
de oude drukken ga ik een be
roep doen op het Deltaplan Cul
tuurbehoud van het ministerie
van WVC. In Den Haag moeten
ze maar eens beseffen dat waar
devolle historische collecties
zich niet alleen in Leiden
Utrecht of Amsterdam bevinden,
maar ook in het zuiden des
lands".
Het buitenland ziet het belang
van de Brabant Collectie in Til
burg wel in. Jaap Maessen: „Wij
zitten met onze historische af
beeldingen in een computernet
werk samen met het Centre
Pompidou in Parijs en het Victo
ria and Albert Museum in Lon
den. Het moet een Europese full-
color beeldbank worden, een ini
tiatief van de Europese Gemeen
schap. Binnenkort is het dus mo
gelijk om in het Centre Pom
pidou op een beeldscherm te
zoeken naar een afbeelding van
het beleg van Breda, waarvan
vervolgens een nauwkeurige
weergave in kleur op het scherm
verschijnt, die geprint en mee
naar huis genomen kan worden"
Groei
De Brabant Collectie groeit da-
gelijk aan. „Neem alleen de meet
dan honderd heemkundige tijd
schriften waarop we zijn ge
abonneerd. Dat komt neer op
1400 artikelen per jaar die in het
systeem worden ingevoerd. Ver
der schaffen we natuurlijk alle
boeken aan die nieuw verschij
nen, en houden we alle lijsten
van antiquariaten en veilinghui
zen van Nederland bij".
Behalve 'alles' over Brabant
bouwt de Brabant Collectie ook
een bibliotheek op van de Ne
derlandse en van de algemene
geschiedenis, plus een steuncol-
lectie van werken over boek- er
handschriftkunde.
Bij de Brabant Collectie vinder
zeven a acht mensen emplooi
onder leiding van Jaap Maessen
„Wat onze voornaamste taak is':
Dat is het beheer van een prach
tige collectie".
De Brabant Collectie in de Uni
versiteitsbiblitoheek van de KUB ft
Tilburg is van maandag tot en me
vrijdag geopend van 09.00 tot 21.3C
uur en op zaterdag van 09.00 to
12.30 uur. 's Zomers gelden be
perkte openingstijden.
por Peter Janssen
meesten vonden er niks aan. Schilders die behalve verf
bk teer en hout en zelfs kippestront gebruikten? „Met kunst
heelt het totaal niets meer te maken", schreef een boze, maar
|onieme criticus in 1956 over het werk van Bram Bogart.
het volgens hem dan wèl was? „Rock and roll in zijn
feest stupide vorm met verf".
En dan was Bogart nog iemand
die echt met verf werkte, zij het
zo dik dat zijn schilderijen niet
met!' te tillen waren. Zijn colle-
B materie-jongens gebruikten
jhter de meest vreemdsoortige
pterialen en ze bleven hun
:ken desondanks schilderijen
men. Ook al moest alles er
met dikke schroeven aan
vestigd worden. Het spul va-
rde van asfalt (Schumacher)
kippestront (Dubuffet), van
(Burri) tot prikkeldraad
'e Haan) en van zand (Tapies)
jezelskaken (Wagemaker).
■or het publiek was er gele-
Rnheid zat om te lachen. Toen
Catalaan Tapies in 1958 op
Biënnale van Venetië zijn
Ttterieschilderijen liet zien,
g het gerucht dat de poets-
luwen iedere morgen een deel
Jn zijn werk moesten opvegen.
Jri zand dwarrelde er gewoon
En toen de Nederlander Jaap
B&gemaker zijn werk voor het
aan den volke toonde,
ireef de eerder genoemde cri-
ijb „De ziekte blijkt besmet-
Bjjk Zelfs een oudere als J.
■gemaker. die nu eens het
K, dan het andere zoekt,
'agt zich aan dit miserabele
_J°o Tien jaar eerder had
•P bezoeker in Parijs al bij een
■toonstelling van Jean Du-
■j'ri in het gastenboek ge-
■hrc'.en: deze kunstenaar be-
1 zich van de inhoud van
T vuilnisemmer.
■ositief
V>;' uiteindelijk kregen
Bwiekunstenaars o
*ud positieve reacties.
Hpt meestal gaat: de eerste con-
R"' '"Ue met iets nieuws lokt
■rijzing uit. Er waren in de
Kmperiode maar een paar
Izorgers. en die waren
Jpr het publiek niet erg over-
■gond. De positieve reacties
de
overwe-
Zoals
waren veel minder beeldend
dan de scheldtirades en ook een
stuk minder begrijpelijk.
De criticus Piet Begeer schreef
bijvoorbeeld over het werk van
Wim de Haan: „Dit werk heeft
een positief gerichte, evocatieve
kracht, het brengt mij op origi
nele wijze in contact met het
mysterie".
Duitsland vormde bij de erken
ning van de materiekunstenaars
een uitzondering. Daar werden
ze vrijwel meteen enthousiast
onthaald. Maar in Duitsland
waren ze dan ook aan een in
haalmanoeuvre bezig. Niemand
durfde het aan een moderne
kunstuiting ontaard te noemen.
Dat was een naziwoord. Ook in
Frankrijk en de Verenigde Sta
ten werd de ontvangst zoetjes
aan steeds warmer. Alleen Ne
derland bleef lang achter. Re
den waarom iemand als Bogart
al snel uit ons land vertrok en
niet meer terugkwam.
Belemmerd
Waarom haalden ze zich dat
allemaal op de hals? Waarom
hielden ze zich niet bij verf? Ze
zeiden dat ze zich belemmerd
voelden door dit materiaal. Bo
vendien was verf altijd iets ge
weest dat eigenlijk niet bestond.
Verf op een schilderij was geen
verf maar een voorstelling. En
de materieschilders wilden verf
ook wel eens puur als verf ge
bruiken. 'Dit is een klodder ro
de verf en verder niks'. Op die
manier. Maar als hout beter
uitkwam, dan gebruikten ze
hout. En anders wel zand, of
cement, as, asfalt, ijzer, plastic,
touw, teer, stenen, papier, zaag
sel, veren, bladeren, leer, bot
ten, haar, leem, lood, stro, ja
zelfs gemalen kippestront.
Ons krijgen ze natuurlijk ner
gens meer mee van de sokken,
maar het is goed voor te stellen
'Le desert aride' uit 1960 van Jaap Wagemakers.
dat het onvoorbereide publiek
hier in de jaren vijftig geschokt
op reageerde. De schilderijen
stelden helemaal niets voor en
ze verwezen alleen maar naar
zichzelf en naar die vreemde
materialen. Dat werd tenminste
gezegd. Maar helemaal waar is
dat natuurlijk niet. Een deel
van het werk van Wim de Haan,
Alberto Burri en Jean Fautrier
verwijst duidelijk naar de
Tweede Wereldoorlog. Toen de
ze laatste portretten van gefu
silleerde gijzelaars uit de oorlog
liet zien, schilderijen met een
uiterst ruw oppervlak, schreef
André Malraux: „Het doek is
niet alleen maar symbool, het
draagt zelf de sporen van het
lijden".
Waarom deze tentoonstelling,
waarom nu en waarom hier?
Het Noordbrabants Museum
heeft zich nooit speciaal om
materieschilders bekommerd.
Het bemoeit zich zelfs uitslui
tend met moderne kunst als die
betrekking heeft op de eigen
provincie. Maar het museum re
kent het zich ook tot taak regel
matig verschijnselen in de kunst
te laten zien. En materieschil
derkunst is weer actueel aan het
worden. Dat merk je aan de
handel, zegt directeur Margriet
van Boven.
Bij de voorbereidingen bleek
dat van alle negen kunstenaars
een oeuvre-catalogus op stapel
staat en van elk van hen ook
een grote tentoonstelling. Niet
alleen de handel, maar ook het
museale circuit heeft de mate
riekunst herontdekt. Dus werd
het voor Den Bosch ook heel
legitiem. Wie zijn nu de mees
ters van de materie? Dat is de
vraag die het museum met deze
tentoonstelling wil beantwoor
den.
De keus was moeilijk. Er zijn
veel kunstenaars met materie in
de weer geweest. Het museum
koos daarom voor mensen die
zich over een lange periode con
sequent met materie-schilder
kunst bezighielden. En dat zijn
deze negen.
Hart
Het hart van de tentoonstelling
wordt gevormd door de drie
Nederlandse kunstenaars. Van
elk van hen zijn een stuk of
vijftien werken te zien, waarbij
niet hele clusters zijn genomen,
maar geprobeerd is juist een
ontwikkeling zichtbaar te ma
ken. Van ieder van de buiten
landers worden vier werken ge
toond, met uitzondering van
Burri, die met eentje is verte
genwoordigd. Burri verdomt het
om mee te doen aan groepsten
toonstellingen, en ook langs an
dere wegen was het bijna onmo
gelijk om aan werk van hem te
komen.
Het is al met al een indrukwek
kende tentoonstelling gewor
den. Die lood- en loodzware
verfstapelingen van Bogart, die
fraai gecomponeerde hout- en
leisteenformaties van Wagema
ker en - voor mij een ontdek
king - de emotioneel geladen
panelen van De Haan.
'Meesters der Materie - materie
schilderkunst in een internationaal
perspectief', Noorbrabants Mu
seum, Verwerstraat 41 Den Bosch,
tot en met 22 augustus, dinsdag
tot en met vrijdag 10.00 tot 17,00,
weekeinde en feestdagen 12.00 tot
17.00 uur.
radiomaker
Wat is uw favoriete boek?
Ik lees regelmatig in de verzamelde verhalen van
Tsjechov.
Welke film heeft op u de meeste indruk gemaakt?
Alle Amerikaanse zwart-wit films uit de jaren '40,
vooral die van Ernst Lubitsch en dan speciaal 'To be or
not to be' uit 1942.
Wat is de laatste tentoonstelling die u heeft bezocht?
Dat was een klein tentoonstellinkje van de fotograaf
Hans Aarsman in boekhandel De Verbeelding in Am
sterdam naar aanleiding van het feit dat hij een
prachtig boek heeft uitgegeven.
Welke plaat of cd zou u op de radio willen laten draaien
voor u zelf?
De laatste cd van Docter John 'Going back to New
Orleans'. Dat is een prachtige hommage aan New
Orleans, een soort toernee door de muzikale geschiede
nis van de afgelopen 140 jaar.
Wat hangt er bij u thuis op het mooiste plekje aan de muur?
Ik heb sinds mijn verhuizing bijna uitsluitend mooie
plekjes, maar nog veel schilderijen en grafieken zitten
in dozen. Op mijn werkkamer hangt een mooie teke
ning van de Groningse schilder Jan Wiegers, een
portret van Hendrik Werkman.
Wat was uw laatste cultureel avondje uit?
De laatste VARA-matinee in het Concertgebouw, de
opera van meneer Borodin 'Forst Igor' onder leiding
van Valery Gergiev.
Voor welk televisieprogramma blijft u thuis?
Voor geen enkel, maar ik programmeer de video voor
Jiskefet. Dat komt weer terug. Ik kijk vrijwel uitslui
tend naar nieuws en NOVA-achtige programma's.
Door welke artiest, kunstenaar of acteur zou u het liefst
voor een diner met kaarslicht worden uitgenodigd?
Door Marthe Gellhorn. Omdat ik dat de beste journa
liste ter wereld vind en zij lijkt mij een hele aangename
praatster. Voor haar zou ik onmiddellijk op het vlieg
veld naar Wales stappen.
Wie zou er volgens u beslist nóóit minister van WVC moeten
worden?
Marcel van Dam. Omdat het een cultuurbarbaar is. Oh
God, die zou het nog wel eens kunnen worden ook.
Wat zouden mensen volgens u per se moeten zien, lezen of
horen?
Ze zouden de boeken van Marthe Gellhorn met verza
melde reportages moeten lezen: 'The face of war' en
'View from the ground'.
